^ Balai Bahasa Provinsi Jawa Tengah
Badan Pengembangan dan Pembinaan Bahasa
* ssas * Kementerian Pendidikan dan Kebudayaan
KAMUS INDONESIA-JAWA ffl
KAMUS INDONESIAJAWA m
Kahar Dwi Prihantono
Sunarti
Sutarsih
Tri Wahyuni
U mi Farida
Sri Wahyuni
Nur Ramadhoni Setyaningsih
Balai Bahasa Provinsi Jawa Tengah
Badan Pengembangan dan Pembinaan Bahasa
Kementerian Pendidikan dan Kebudayaan
2014
Kamus Indonesia-Jawa UI
Penulis
Kahar Dwi Prihantono, Sunarti, Sutarsih,
Tri Wahyuni, Umi Fa rida, Sri Wahyuni,
Nur Ramadhoni Setyaningsih
ISBN: 978-602-7664-69-2
xvi + 336 hlm, 21cm.
Cetakan Pertama
Tahun 2014
Penanggung Jawab
Kepala Balai Bahasa Provinsi Jawa Tengah
Pemimpin Redaksi
Kahar Dwi Prihantono, S.S.
Redaksi
Karyono, S.Pd., M.Hum.
Endro Nugroho Wasono Aji, S.S.
Penyunting
Sunarti, S.S., M.Hum.
Sutarsih, S.S., M.Pd.
Kusti Sumiyardana, S.S., M.Hum.
Desain Grafis
Slamet Priyono, S.E.
Sekretariat
Sri Wiyono, S.Sos.
Jumiat, S.Pd.
Danang Eko Pasetyo
Hak cipta dilindungi undang-undang
Penerbit
Balai Bahasa Provinsi Jawa Tengah
Badan Pengembangan dan Pembinaan Bahasa
Kementerian Pendidikan dan Kebudayaan
Jalan Elang Raya 1, Mangunhaijo, Tembalang, Semarang
Telepon 024-76744357
Faksimile 024-76744358
Pos-el
Laman www.balaibahasajateng.web.id
KATA SAMBUTAN
KEPALA BALAI BAHASA
PROVINSI JAWA TENGAH
Pada 2013 Balai Bahasa Provinsi Jawa Tengah menerbitkan Kamus
Indonesia—Jawa. Buku itu mendapat sambutan yang baik dari masyarakat
Salah satu indikator tanggapan baik tersebut adalah keinginan masyarakat
untuk memiliki kamus itu sebagai rujukan dalam berbahasa Jawa. Kenyat¬
aan itu mendorong Balai Balai Provinsi Jawa Tengah mengambil kebijakan
untuk menerbitkan ulang Kamus Indonesia-Jawa (Edisi m) pada 2014. Hasil
penerbitan ulang tersebut akan dihibahkan secara ikhlas kepada masyarakat
sebagai bentuk sumbangsih lembaga kepada masyarakat Jawa Tengah.
Pada kesempatan ini, kami menyampaikan penghargaan kepada pe¬
nyusun naskah. Kahar Dwi Prihatono, S.S. dan kawan-kawan. Tidak lupa Balai
Bahasa Provinsi Jawa Tengah berterima kasih atas peran tim redaksi dalam
menyiapkan naskah pracetak penerbitan kamus ini. Mudah-mudahan pener¬
bitan Kamus Indonesia—Jawa (Edisi D) ini mencapai harapan semua pihak.
Semarang, Desember 2014
Drs. Pardi, M.Hum.
NIP 196301071990031001
KAMUS INDONESIA-JAWA — v
PRAKATA EDISI III
Puji syukur kami panjatkan kepada Tuhan Yang Maka Pengasih atas
rahmat dan hidayah-Nya yang penuh kasih. Dengan rahmat-Nya dan kerja
keras penyusun, Kamus Indonesia-Jawa Edisi m ini akhirnya dapat diterbit¬
kan. Kamus ini memuat kosakata bahasa Jawa dialek Surakarta tingkat tutur
ngoko yang ditemukan dalam berbagai percakapan dan teks berbahasa
Jawa. Beberapa kosakata juga digunakan dalam beberapa dialek lain di Jawa
Tengah. Beberapa kosakata bahasa Indonesia yang telah diserap ke dalam
bahasa Jawa turut disertakan dalam kamus ini.
Kamus Indonesia-Jawa ini merupakan usaha penyusunan berkelanjutan
yang setiap tahun dikerjakan dengan melibatkan berbagai pihak. Kamus ini
merupakan penyempurnaan edisi n yang telah diterbitkan pada tahun 2012.
Masih seperti penyusunan kamus pada tahun-tahun sebelumnya, kamus
ini memuat entri kosakata bahasa Indonesia yang diberi padanan bahasa
Jawa tingkat tutur ngoko dengan dilengkapi contoh. Selain itu, kamus edisi
m ini juga dilengkapi dengan nama anak hewan, nama anak manusia, nama
biji, nama buah, nama bunga, nama daun, nama kandang, nama kasatriyan,
nama pertapaan, nama pohon, nama senjata, dan nama wayang. Strategi
ini diharapkan akan memudahkan pembelajar bahasa Jawa.
Atas penerbitan Kamus Indonesia-Jawa III ini, kami menyampaikan
terima kasih yang tulus kepada Kepala Balai Bahasa Provinsi Jawa Tengah,
Drs. Pardi, M.Hum., yang telah mendorong penerbitan kamus edisi II ini. Kami
juga menyampaikan terima kasih kepada konsultan, Drs. Widada, M.Hum.;
Drs. Umar Sidik, SJP, M.IP.; Prof. Dr. Fathur Rokhman, M.Hum., yang telah
bersedia meluangkan waktu untuk memberikan masukan-masukan dalam
penyusunan kamus ini. Terakhir, kami menyampaikan terima kasih kepada
semua pihak yang tidak dapat kami sebutkan satu per satu atas bantuan
dan dukungannya dalam penyusunan kamus ini.
Kamus ini tentu masih memiliki banyak kekurangan. Untuk itu, kami
menerima sumbang saran yang membangun sehingga Kamus Indonesia-
Jawa III ini akan semakin baik pada masa yang akan datang.
Semarang, November 2014
Redaksi
KAMUS INDONESIA-JAWA — vii
PENYUMBANG DAN PENGUMPUL DATA
Sutarsih, Nur Ramadhoni Setyaningsih, Sunarti, Retno Hendrastuti, Sri
Wahyuni, Inni Inayati Istiana, Sutiyem, Widada, Enita Istriwati, Umi Farida,
Kustri Sumiyardana, Kahar Dwi Prihantono, Tri Wahyuni, Ema Rahardian,
Moch. Fikri, Drajat Agus Murdowo, Dwi Atmawati, Edi Wastana, Muljiono,
Sri Wiyono, Umiluningsih
viii — KAMUS INDONESIA-JAWA
DAFTAR ISI
Halaman
Sambutan Kepala Balai Bahasa Provinsi Jawa Tengah_ v
Prakata Edisi H .. vii
Penyumbang dan Pengumpul Data. viii
Daftar Isi. ix
Petunjuk Pemakaian Kamus. xi
1
35
70
84
109
114
115
169
180
187
195
211
227
234
242
244
274
275
282
297
315
320
KAMUS INDONESIA-JAWA — ix
N ■<
322
232
Lampiran
325
PETUNJUK PEMAKAIAN KAMUS
A. Ejaan
Ejaan yang digunakan di dalam Kamus Jawa—Indonesia ini adalah ejaan
bahasa Jawa dialek Surakarta/Yogyakarta.
B. Bentuk Susunan Kamus
Susunan kata dasar (lema) dan kata turunan (sublema) Kamus Jawa—Indo¬
nesia disusun seperti berikut
1. Kata Dasar dan Kata Turunan
Kata dasar atau bentuk dasar yang menjadi dasar segala bentukan kata
diperlakukan sebagai lema atau entri, sedangkan bentuk derivasinya (kata
turunan, kata ulang, dan gabungan kata) diperlakukan sebagai sublema
atau subentri. Contoh: padat adalah kata dasar dan kata memadati adalah
bentukderivasinya. Derivasikepadatan tidak dicantumkan seperti pada
kamus sebelumnya karenan tidak memuyai padanan tepat dalam bahasa
Jawa. Dengan demikian, cara menyusunnya adalah sebagai berikut,
padat 1 padhet, kebak. jam - jam
padhet. 2 lemu, gothot tubuh
yang - awak kang lemu.
memadati 1 ngebaki, nekani.
Orang-orang mulai ~ masjid.
Wong-wong padha ngebaki
mesjid. Bom meledak dan me¬
lukai pengunjung yang ~ kafi.
Bom mbiedhos lan nyilakani
wong-wong kang nekani kafe.
2. Kata Ulang atau Bentuk Ulang
Kata ulang atau bentuk ulang di dalam Kamus Bahasa Indonesia ini diatur
atau disusun sebagai berikut
KAMUS INDONESIA-JAWA — xi
a) Bentuk kata yang seolah-olah merupakan bentuk ulang, seperti alap-
alap, laba-laba, kupu-kupu diperlakukan sebagai lema.
b) Bentuk ulang seperti pontang-panting diperlakukan sebagai lema.
c) Kata ulang yang menunjukkan jamak dalam hal proses diperlakukan
sebagai sublema.
Contoh:
bersaf-saf diletakkan sesudah saf
tersedeng-sedeng diletakkan sesudah sedeng
C. Tanda Baca
1. Tanda Hubung (-)
a) Tanda hubung dipakai untuk menyambung unsur-unsur kata ulang.
Contoh:
a) main-main
b) saban-saban
b) Tanda hubung dipakai di depan kata bilangan yang menunjukkan
tingkat atau urutan.
Contoh:
ke-4
ke-7
ke-9
2. Tanda Hubung Panjang (—)
Tanda hubung ganda dipakai untuk menggantikan lema yang terdapat
dalam contoh kalimat atau gabungan kata.
Contoh:
sabar (Ar) sabar Kamu harus belajar - Awakmu kudu sinau sabar.
3. Tilde (~)
Tilde dipakai untuk menggantikan sublema yang terdapat di dalam
contoh kalimat atau gabungan kata. Contoh:
sakit adj lara - apa? Lara apa? Jangan pikir
banyak, jangan sampai - Aja mikir
abot,aja nganti lara .jatuh - lara
menyakiti v nglarani. Janganlah
suka mengganggu dan ~ orang lain.
Aja sok mbebeda lan nglarani wong
liya kesakitan kelaran. la menjerit ~.
Dheweke mbengok kelaran
xii — KAMUS IN DON ESIA-JAWA
hal itu - orang tuanya. Dheweke
nglapurake bab kuwi marang
wong tuwane. 4 marang. Rakyat
sudah benci-kebengisanya. Raky¬
at wis serik marang kawengisane.
5 diduweni klawan, diupakara de-
ning ada-nya ana nggonewonge.
6 miturut
pada n 1 cukup. Sekian banyak itu be¬
lum - juga. Sakmono akehe kuwi
durung cukup uga. 2 marem. Dia
belum-hatinya. Dhew6k6 durung
marem.
memadai v cukup, marem. Hadiah
yang diberikan kepadanya diang¬
gap belum Bebana kang diwe-
nehke marang dheweke dianggep
durung cukup.
padam adv padha,ak6h. Orang-orang
belum datang. Wong-wong
durung padha teka.
6. Koma C)
1) Tanda koma C) dipakai untuk membatasi huruf kapital dan huruf kecil
pada lema pertama setiap abjad. Contoh:
a) D, d /de/ n huruf ke-4 abjad Indonesia
b) G, g /ge/ n huruf ke-7 abjad Indonesia
2) Tanda koma dipakai untuk memisahkan lema beserta kelas kata yang
tidak diberi deskripsi dengan sublema. Contoh:
a) sabat v, menyabat v memukul dng tali atau cemeti
3) Tanda koma dipakai untuk menandai bagian-bagian pemerian
sebagai pilihan bentuk kata. Contoh:
sensor n pemeriksaan sesuatu spt berita, film, sebelum
disiarkan
menenteramkan hati: ia sedang -temannyayg sedang gundah
7. Tanda Kurung ((...))
Tanda kurung ((...)) dipakai untuk menunjukkan bahwa kata atau bagian
kalimat yang terdapat di dalam penjelasan yang diapit oleh tanda kurung
itu merupakan keterangan penjelas bagi kata-kata atau pernyataan yang
terdapat di depannya.
Contoh:
xiv — KAMUS INDONESIA-JAWA
4. Cetak Miring
Huruf-huruf yang dicetak miring digunakan untuk menuliskan label kelas
kata, dan contoh pemakaian lema atau sublema dalam kalimat
Contoh:
a) Label Kelas Kata
adj (adjektiva), adv (adverbia), n (nomina), num (numeralia), p (partikel),
pron (pronomina), dan v (verba)
b) Kalimat contoh pemakaian lema dan sublema
pada n 1 cukup. Sekian banyak itu be¬
lum - juga. Sakmono akehe kuwi
durung cukup uga. 2 marem. Dia
belum-hatinya. Dheweke durung
marem.
memadai vcukup, marem. Hadiah
yang diberikan kepadanya diang¬
gap belum ~. Bebana kang diwe-
nehke marang dheweke dianggep
durung cukup.
5. Cetak Tebal
a. Huruf yang dicetak tebal adalah lema.
Contoh:
sa.lah a 1 luput, kliru, salah, Apa -nya? Apa lupute 2 nisih, nyimpang,
3 cacat
ber.sa.lah v 1 luput kliru, salah
ke.sa.lah.an n kaluputan
b. Huruf yang dicetak tebal menunjukkan angka untuk angka polisem
(kata yg memiliki lebih dari satu makna). Angka Romawi menunjuk¬
kan homonym
Contoh
pada I p 1 (tpr. tembung pangarep
panuduh panggonan) ing, neng,
nang. Dia menggantungkan
topinya - paku. Dhiwek6 nyant-
helke topi nang paku. suatu
hari Ing sawijining dina. 2 (tpr.
tembung pangarep panuduh
wektu) ing. - masa itu ing wektu
kuwi. - hari Selasa ing dina Selasa.
3 (ringkesan saka tb kepada)
marang, tumrap. Dia melaporkan
KAMUS INDONESIA-JAWA — xiii
pada I p 1 (tpr. tembung pangarep pan-
uduh panggonan) ing, neng, nang.
Dia menggantungkan topinya-paku.
Dheweke nyanthelke topi nang paku.
suatu hari Ing sawijining dina. 2
(tpr. tembung pangarep panuduh
wektu) ing. - masa itu ing wektu
kuwi. - hari Selasa ing dina Selasa.
8. Klitika(/e/ atau/e/)
Garis miring (/.../) dipakai untuk lafal kata yang mengandung unsur
bunyi /e/ atau /e/ agar tidak teijadi kesalahan di dalam melafalkan
kata.
D. Label dan Singkatan Kata
1) Label Kelas Kata
n nomina
v verba
adj adjektiva
adv adverbia
num numeralia
p partikel
pron pronomina
2) Singkatan Kata
Isp lan sapanunggalane (dan lain-lain)
bab babagan (tentang)
Wld walanda (Belanda)
Ar Arab (Arab)
Skr Sansekerta (Sansekerta)
Jep Jepun (Jepang)
Port portugis (Portugis)
Bal Bali (Bali)
KAMUS INDONESIA-JAWA — xv
aba
abdi
A
aba I n bapa, rama. Uang - hilang.
Dhuwite bapa ilang
aba H n aba, prentah
aba-aba n aba-aba, prentah, pakon.
memberikan - menehi
prentah
mengabakan v ngabakake
abab n abab. bau -nya tidak sedap
ambune ababe ora enak
mengababi v ngababi
abad n 1 abad, 2100 taun
berabad-abad v atusan
tahun. ~ lamanya atusan
tahun suwene
seabad n saabad, 100 taun.
Nenekku usianya sudah ~,
tetapi masih sehat Simbah
putriku umure wis saabad,
nanging isih sehat
abadi adj langgeng, lestari.
persahabatan yang -
kekancan sing langgeng
seabadi adj salanggeng
mengabadikan n
nglanggengake
terabadi(kan) v digawe
langgeng. Peristiwa gempa
itu ~ oleh wartawan.
Prastawa lindhu iku digawe
langgeng dening juru warta
keabadian n 1 kalanggengan,
2 alam kalanggengan.
Kedua orang tuaku sudah
berada di ~. Wong tuwaku
sakioron wis ana ing alam
kalanggengan
pengabadian n
nglanggengake,
nglestarekake
abadlah Ar n kalanggengan
abah I n ener, arah .tidak tentu -nya
ora genah sing dituju
mengabah v 1 ngener,
madhep. Rumahnya ~ ke
utara. Omahe madhep
ngalor.2 tumuju. ~ ke laut
tumuju menyang segara
mengabahkan y ngarahake.
Mengabahkan motorbotnya
ke
pulau Batam. Ngarahake
motorbote menyang Batam
abah n n bapak, bapa
abai adj remeh, tampik, sepele
mengabaikan v
ngremehake, nyepelekake.
Jangan ~ kemampuan lawan.
Aja ngremehake kepinterane
mungsuh
terabaikan karemehake,
kasepelekake
abang I n mas, kakang, kangmas
bera bang v duwe kakang.
Dono ~ dua. Dono duwe
kakang loro
abang □ Jw adj warna abang
abangan n abangan, wong
Islam sing ora nindakaki
prentahe agama kanthi
temen. Masih banyak Islam
- di kampungku. Isih akeh
wong Islam abangan ing
kampungku
abar n gedheg (saka pring), tembok
(saka bata); rana
berabar v migunakake
gedheg Isp
abdi n abdi, batur, rewang, buruh.
Neneknya dulu menjadi -
keraton. Simbah putrin6
biyen dadi abdi kraton
berabdi /duwe abdi
KAMUS INDONESIA-JAWA — 1
abjad
abstrak
mengabdi v ngabdi,
ngawula. Dia sudah lama ~
di kantor ini. Dheweke wis
suwe ngabdi ing kantor iki
mengabdikan v ngabdi
marang. ~ diri di/kepada
ngabdi (marang), ngawula
(marang)
pengabdian n anggone
ngabdi. ~ pada masyarakat
anggong ngabdi marang
masyarakat
abjad n abjad, aksara, carakan.
- Jawa berjumlah dua
puluh. Aksara Jawa cacahe
rongpuluh
berabjad v 1 migunakake
aksara, nganggo aksara.
Tulisan ini ~ Jawa. Tulisan iki
migunakake aksara Jawa, 2
ditata miturut urutane aksara
mengabjadkan v nata
aksara miturut urutang
aksara
abnormal adj 1 ora salumrahe,
ora umum. Hidupnya dalam
keadaan -. Kaanand uripe
ora salumrahe, 2 cacat Bayi
yang baru lahir itu - kakinya.
Bayi sing lagi lair iku sikile
cacat
keabnormalan n kaanan ora
lumrah, kaanan ora umum
abon n abon
mengabon v ngabon, gawe
abon. Ibu ~ daging sapi Ibu
ngabon daging sapi
abonemen n langganan (koran, bis,
sepur, Isp)
berabonemen v langganan.
Kantor ~ koran. Kantor
langganan koran
absah adj sah. Surat keterangan
ini dianggap tidak-. Layang
katrangan iki dianggep ora
sah
mengabsahkan v
ngesahake. Lurah telah ~
keputusan itu. Lurah wis
ngesahake putusane rapat
absen n mbolos, lali, ora teka.
Kepala Badan Pertanahan
Nasional (BPN), Joyo
Winoto, kembali - dalam
rapat kerja dengan Komisi II
DPR di Kompleks Parlemen,
Senayan, Jakarta, Kepala
Badan Pertanahan Nasional
(BPN), Joyo Winoto, mbolos
maneh saka rapat kerja karo
Komisi D DPR ing Kompleks
Parlemen, Senayan, Jakarta
mengabsen vngabsdn. Guru
sedang ~ murid. Guru lagi
ngabsen murid
absensi n cathetan ngenani sing
ora teka
abses n abses, abuh lan ana nanahe
absolut adj 1 tanpa wates,
mutlak. Kekuasaannya -.
Panguwasane tanpa wates,
2 tanpa syarat 3 nyata
absolutisme n wangun
pamarentahan sing tanpa
undhang-undhang
abstain n ora milih, ora menehake
panemu. la - dalam pemilu.
Dh£w&k6 ora milih ing
pemilu
abstraklah tanpa wujud, nirwujud
abstrak II n ringkesan, wos. -
makalah harus dikumputkan
paling lambat besok.
2 — KAMUS INDONESIA-JAWA
absurd
acak
Ringkesan makalah kudu
dikumpulake paling telat
sesuk
absurd adj samar-samar, mustakil,
mokal nglengkara. Menurut
dia pengertian rekonsiliasi
dianggap -. Miturut dheweke
tegese rekonsiliasi dianggep
mokal
absurditas n bab kang mustakil,
sing ora-ora
abu Ini awu, lebu. Rumahnya
terbakar menjadi -. Omahe
kobong dadi awu. - sekam
awu layan, 2 bledug
berabu v ana awune, ana
lebune. Karena lama tidak
dibersihkan, buku-buku di
rak ~. Jalaran suwe ora
diresiki, buku-buku ing rak
ana tebun£
mengabu irngawu, dadi awu.
Singkong yang dibakarnya
lupa diambil sampai ~.
Pohung sing dibakar dening
dheweke lali dientas nganti
ngawu
mengabui v ngewur-wuri
awu. Bapak ~ benih itu
sebelum ditanam. Bapak
ngewur-wuri winih iku
sadurunge ditandur
perabuan n papan kanggo
nyimpen awu mayit sing
diobong
pengabuan n tata cara
mbakar mayit
abu UArn bapak
abu-abu adj klawu. Bajunya
berwarna-. Klambine warna
klawu
abuh I adj abuh. Kakinya - karena
keseleo. Sikile abuh jalaran
kesleo
abuh-abuhan n abuh ing
sikil, awak, lan liyane; abuh
kab&h
abuk I n glepung; _gergaji grajen
abuklln rambut -nyaikal rambute
ngombak
abuk m v, mengabuk ngabuk,
ngaku-ngaku barange wong
liya. Anak itu sering ~. Bocah
kuwi senengane ngabuk
abuk-abukn abuk, arane panganan
sing digawe saka glepung
aren
abulhayat Ar n udan
abun-abun n pangangen-angen.
gila di~ Pb. kaya ngenteni
thukule jamur ing mangsa
ketiga
abur Ark adj boros, breh
mengabur Ark v ngebreh,
brah-breh. Hidupnya ~
tidak bisa berhemat Uripe
ngebreh ora bisa ngirit
pengabur n wong sing
boros, wong sing brah-breh
abus I n ora aji
acah I v, beracah-acah ethok-
4thok, pawadan, api-api, ora
temenan. Anak itu ~ sakit
Bocah kuwi ethok-ethok lara
acah D v mengacah nerak aturan,
nerak wewaler. Murid yang
~ akan dihukum. Murid sing
nerak aturan bakal diukum
acak adj sembarangan, ora
nganggo aturan. Memilih
secara -. Milih tanpa
nganggo aturan
KAMUS IIMDONESIA-JAWA - 3
acan
acu
mengacak v tumindak ora
nganggo aturan
acak-acakan adj morak-
marik, semrawut Rambutnya
~. Rambute morak-marik
acak-acak a kesusu
acan I v, mengacan ngajap
acap I adj 1 kerep. la - dimarahi
orang tuanya. Dheweke
kerep diseneni wong tuwane,
2 sigra. Setiap disuruh -
dilaksanakan. Saben
dikongkon sigra ditindakake
acapkali adj kerep banget di
jalan ini — terjadi tabrakan
lalu lintas ing dalan iki kerep
banget ana tabrakan
acap-acap adj 1 kerep, 2
gage-gage, cepet-cepet
mengacapkan 1 ngerepake,
2 nyepetake
acap adj D 1 kepetel. Kakinya -
ke lumpur. Sikite kepetel
lendhut, 2 keleban banyu
mengacapi v 1 ngelebi.
Hujan dua hari ini ~ sawah
di desaku. Udan rong dina iki
ngelebi sawah ing desaku,
2 ngekum. Ibu ~ pakaian
yang ke kotor di ember. Ibu
ngekum klambi sing reged
ing ember
acar n acar; panganan sing digawe
saka timun, wortel lan woh-
wohan liyane diiris-iris lan
diwen£hi cukak, lumrahe
kanggo lawuh. - ini dibuat
dari ketimun dan wortel.
Acar iki digawe saka timun
lan wortel
mengacar v ngacar,
gawe acar. Setelah selesai
menggoreng ikan, ibu ~
ketimun. Sawise rampung
anggone nggoreng iwak, ibu
gawe acar timun.
acara I n acara. - dibuka oleh
gubernur. Acarane dibukak
dening gubernur, 2 masalah,
3 prakara
beracara v kanthi acara
mengacarakan v gawe
acara
pengacara n pokrul
acara n, mengacara v 1 akon,
ngakon (mangan,
ngomb£ lan sapiturute), 2
manggakake (tamu)
acaram ( Tam ob) 1 ali-ali paningset
kalpika tresna. - dipasangkan
di jari kedua mempelai. Ali-
ali paningset dianggokake
ing drijin6
acau v, mengacau v 1 nglindur,
ngomong nggladrah 2 gawe
kisruh Anak itu, lho, yang
sering ~ di sini. Bocah kuwi,
lho, sing kerep gawe kisruh
ing kene
acawi n tukang kayu. Bapaknya
menjadi -. Bapake dadi
tukang kayu
aci I adj sah, dadi, sida, bener. Kalau
kamu curang aku tidak- Yen
kowe urik aku ora sida
aci II n pathi, kanji. - sagu n pathi
sagu
aci m. mengad v ngaci, ngalusake
tembok nganggo campuran
semen lan banyu
acu, mengacu-acu, mengacu
v agag, ngagag-agagi,
ngacungake tangan
utawa gegaman lan
4 — KAMUS IN DON ESIA-J AWA
acu
ada
sapanunggalane (kaya arep
ditamakake). la membentak
sambil ~ hendak menikam.
Dheweke nggetak karo
ngagag-agagi arep nyuduk
mengacukan v ngacungake.
la ~ tangan sambil berteriak-
teriak. Dheweke ngacungake
tangan karo bengak-bengok
acu D v nyithak, nyuntak (roti lan
sapanunggalane, peluru)
acuan n tuntunan, pedoman, buku
- buku tuntunan
acuh adj preduli. la tidak - akan
perintah orang tuanya.
Dheweke ora preduli marang
prentah wong tuwane
mengacuhkan vnggatekake.
Tidak seorang pun yg ~
nasib anak gelandangan itu.
Ora ana siji-sijia wong kang
nggatekake nasibe bocah
glandhangan kuwi
acum, mengacumkan v 1 ngojok-
ojoki, nggegasah. Dialah
yg ~ kedua bersaudara itu
supaya berselisih. Ya dhewdke
kuwi sing nggegasah
sedulur sakoloron kuwi
supaya regejegan, 2 ngajak
padu, nantang. Anak itu
~ musuhnya. Bocah kuwi
ngajak padu mungsuhe
acuman n pangojok-ojok
pengacum n wong sing
senengane nggegasah
utawa ngojok-ojoki
acung I v acung
mengacung v ngacung,
menehi sasmita kanthi
nyongatake driji. Ketika guru
mengabsen, terlihat tangan ~
menandakan yg dipanggil itu
hadir. Rikala guru ngabsen,
katon tangan ngacung
nandhakake menawa sing
diundang teka
mengacungkan v 1
ngacungake. ~ jari
ngacungake driji. 2
nodhongake gaman
acung D v tendhang, dhupak
mengacung v nendhang,
ndhupak. - lawannya
hingga kesakitan nendhang
mungsuhe nganti kelaran
ada v 1 ana, teka, la - di sana.
Dh&wdk4 ana ing kana.
2 duwe. la tidak - uang.
Dheweke ora duwe dhuwit; 3
cumawis, cumepak. Nasi dan
lauknya sudah - di atas meja.
Sega saklawuhe wis cumawis
ing ndhuwur meja
berada t' 1 ana ing. Anaknya
- di dalam kamar. Anake ana
ing njero kamar, 2 sugih.
Orang tuanya termasuk
orang ~ di kampung itu.
Wong tuwane kalebu wong
sugih ing d£sa kuwi
keberadaan v anane.
Saya tidak mengetahui
keberadaannya sekarang.
Aku ora ngerti anane wonge
saiki ning endi
mengada-adakan v 1
ngayawara. Jangan suka ~.
Aja seneng ngayawara, 2
nambah-nambahi, ngapusi.
Jangan dipercaya semua
omongannya, dia suka ~. Aja
dipercaya kabeh omongane,
dheweke senengan£ ngapusi
KAMUS INDONESIA-JAWA — 5
adab
adalah
mengadakan vl ndadekake.
Tuhan - langit dan bumi
Gusti Allah ndadeake langit
lan bumi, 2 nyedhiyakake,
nggawe, ngupaya. dengan
uang dia dapat ~ segala yang
belum ada nganggo dhuwit
dheweke bisa nyedhiyakake
apa-apa sing durung ana, 3
nganakake, ewuh. Salah satu
warga sedang ~ selamatan.
Salah sijining warga lagi
nganakake selametan
keadaan n kaanan, swasana.
~ keluarganya sangat
mempri-hatinkan kaanan
kulawargane mirisake ati
adanya n anane. apa ~ apa
anan6
seadanya adv sakanane.
makan ~. mangan sakanane
adakala p ana mangsane,
kala-kala, sok-sok. hidup
ini ~ mengalami pasang, ~
mengalami surut. Urip iki ana
mangsani munggah, ana
mangsan4 mudun
adalah yyaiku, yakuwi. Yang
disebut baik dan benar ~
sesuai dengan kaidah. Sing
kasebut apik lan beneryaiku
ngetrepi aturan
adapun p ewadene,
wondene, dene. ~ penelitian
tentang makna kata sudah
pemah diteliti oleh peneliti-
peneliti sebelumnya.
£wad£n4 panalitian babagan
tegese tembung wis tau
ditliti marang panaliti-
panaliti sadurunge
adab n adab, tata krama, kasusilan,
subasita, unggah-ungguh,
trapsila. anak yang mengerti
akan - bocah kang ngerti
tata krama
beradab v 1 duwe tata
krama. Orang yang ~ tentu
akan saling menghormati.
Wong sing duwe tata krama
mesthi ajen-ngajenan, 2
makmur, bangsa yang -
bangsa kang makmur
mengadabi v ngurmati,
ngajeni. Sesama manusia
kita harus saling ~. Ing
sapepadhan4 manungsa
kita kudu ngurmati
peradaban n majune,
kamajuan (kapinteran,
kabudayan). Negara yang
satu dengan yang lain
memiliki tingkat ~yang
berbeda. Negara siji lan sijine
gedhene kamajuane beda-
beda
adad n wilangan, cacah
adagium n bebasan, paribasan Isp
Ada - Jawa berbunyi “ana
dinaana upa". Ana paribasan
Jawa “ana dina ana upa'
adai-badai n tutup dhahar utawa
tutup saji sing ana sulamane
adakala p kala-kala, kadhang
kala, sok-sok. - ina main ke
rumah temannya kala-kala
Ina dolan menyang omahe
kancane
adakalanya p kala-kala, kadhang
kala, sok-sok
adakan p apa ana, mosok. -
kambing berkaki lima. Mosok
wedhus sikile lima
adalah v 1 yaiku, yakuwi. Yang
memenangi lomba kasti -
6 — KAMUS INDONESIA-JAWA
adam
adat
RT 39. Sing menang lomba
kasti yaiku RT 39, 2 kalebu.
Adiknya - anak yang pandai
di sekolahnya. Adhine
kalebu bocah sing pinter
ing sekolahe
adam Ini Nabi Adam, 2 lanang.
Pada waktu salat, umumnya
kaum - dan kaum hawa
dipisah. Yen salat, umume
wong lanang lan wong
wadon dipisah
adam n ki n bumi, lemah
adan n adan, tandha wis mlebu
wayah salat. - sudah
berkumandang. Adan wis
ngumandhang
adang I v, mengadang v ngadhang,
ngalang-alangi, nyegat.
Jangan ~ orang yang akan
lewat. Aja ngalang-alangi
wong sing arep liwat, 2
nunggu. Saya ~ di terminal
saja. Aku nunggu ing
terminal wae
mengadangi v ngadhang,
ngalang-ngalangi, nyegati
pengadang n 1 wong sing
ngadhang, 2 palang (ing
dalan Isp)
adang-adang n kre. Teras depan
diberi - untuk menahan
panas. £mp6r ngarep
diwenehi kre kanggo
ngalangi panas
adang U v adang. Ibu ~ ketan untuk
dibuat lemper. Ibu adang
ketan kanggo gawe lemper
adaptasi n adhaptasi, panylarase
dhiri karo kahanan,
lingkungan, pagawean, Isp
beradaptasi v nylarasake
dhiri karo kahanan,
lingkungan, pagawean,
Isp - terhadap lingkungan
nylarasake dhiri marang
lingkungan
adapun p ewadene, ngenani.
- hamba ini hanya orang
biasa. £wadene aku iki mung
manungsa lumrah
adar, mengadar I v nginep,
mertamu, merdhayoh. ~ di
rumah temannya mertamu
ing omah£ kancane
adar n adj tuwa banget, jompo,
jempo. Kakeknya sudah -.
Simbah kakung& wis jompo
adas n adas, tanduran sing wijine
digunakake kanggo obat,
godhonge bisa kanggo
sayuran ambung lan rasane
sedhep. Pimpinella Anisum
adat I n adat, padatan, tata cara,
lumrah, kalumrahan. Tiap
tempat memiliki - yang
berbeda-beda. Saben papan
nduweni adat kang b4da-
beda
beradat v 1 duwe adat, duwe
tata cara, 2 miturut adat,
nganggo adat, 3 ngerti tata
krama. Rata-rata pemuda di
desa ini ~. Rata-rata nom-
noman ing desa iki ngerti
tata krama
mengadatkan v ngadatake,
ndadekake padatan.
Masyarakat daerah sini telah
~ hal itu. Masarakat tlatah
kene wis ndad6kak6 bab
kuwi minangka padatan
KAMUS INDONESIA-JAWA — 7
adat
adikodrati
teradat v wis dadi adat, wis
dadi padatan
adat n, mengadat v 1 ngalem.
Anaknya sering ~. Ana ke
kerep ngalem, 2 mogok,
macet, karena sudah tua
mobilnya sering ~ jalaran wis
lawas montore kerep mogok
adegan n perangane babak ing
lakon (sandiwara, kethoprak
Isp)
adem adj 1 adhem. Kopinya sampai
- belum diminum. Kopine
nganti adhem durung
diombe, 2 ayem, tentrem
(pikiran, ati). Hatinya-dapat
berkumpul kembali dengan
keluarganya. Atine ayem
bisa kumpul maneh karo
kulawargane
mengadem v ngadhem.
Saya mau ~ di kebun. Aku
arep ngadhem ing kebon
adesi n adhesi, kahanan nemplekake
ing barang liya, kahanan
ngkraketaki ing barang liya
adesif a duwe sipat nemplek
adi kl adj utama, paling apik
adib a 1 ngerti tata krama. Dia
anak yang -. Dheweke bocah
sing sopan, 2 pujangga. R.
Ng. Ranggawarslta adalah -
yang sangat terkenal R. Ng.
Ranggawarsita iku pujangga
kang kaloka
adidaya adj adidaya, kamajuand
ngedab-edabi (ing babagan
ekonomi, teknik Isp}. Jepang
termasuk salah satu negara
-. Jepang kalebu salah sijin§
negara adidaya
adiguna adj adiguna, sipat sing
ngendelake kapinteran.
Sifat adiguna sebaiknya
dihindari. Sipat adiguna
becike disingkirake
adigung adj adigung, sipat sing
ngendelake panguwasane.
Pemimpin yang tidak
bersifat adigung pasti disukai
bawahannya. Pangarep
sing ora adigung mesthi
disenengi andhahane
adik n adhi. Umurnya baru dua
tahun ketika dia punya -.
Umure lagi rong taun nalika
dheweke nduwe adhi
beradik v duwe adhi. Salman
~ lima perempuan semua.
Salman duwe adhi lima
wadon kabeh
beradik-berkakak v
minangka kakang adhi.
Ratmi dan Ratman itu ~.
Ratmi karo Ratman kuwi
kakang adhi
memperadik v 1 nganggep
adhi, ngangkat dadi adhi.
Meskipun tidak memiliki
hubungan darah, Ana
~ Tina. Senajan ora ana
sesambungan getih, Ana
nganggep adhi marang Tina
adikara n 1 duwe panguwasa, 2
kawibawan
adikasi n ketagihan. Karena terlalu
sering mengonsumsi obat
tertentu dia mengalami
-. Jalaran saking kerepe
ngombe obat tartamtu
dheweke ketagihan
adikodrati adj ing sajaban£ kodrat
8 — KAMUS INDONESIA-JAWA
adil
adu
adil n adil, timbang, ora ngabotke
salah siji. Tidak mudah untuk
berlaku Ora gampang
tumindak adil, 2 sapantese,
ora sawiyah-wiyah
mengadili v ngadili,
mutusi, mancasi. Yang
harus dilakukan para hakim
terkait dengan tugas pokok
yaitu menerima, memeriksa
dan ~ serta menyelesaikan
perkara-perkara dengan
memperhatikan aturan yang
berlaku. Sing kudu dilakoni
hakim miturut tugas pokoke
yaiku nampa, mriksa, lan
ngadili sarta ngrampungake
prakara-prakara kanthi
nggatekake aturan sing ana
pengadilan n pengadilan
keadilan n ngenani
tumindak adil. ~ harus
ditegakkan. Tumindak adil
kudu dijejegake
adiluhung adj adiluhung, luhur
banget
adipati n adipati, raja
adinterim adv untara, sawetara
(tumrap ngganti tugas,
pangkat; Isp)
adiwama kl a endah banget
adjektiva n tembung kahanan
administrasi n administrasi,
administrator n administrator
adverbia n tembung panerang
advis n pitutur
adinda n nimas, jeng, ajeng,
dhiajeng.-ferfcre#i. Dhiajeng
sing paling ditresnani
adipati n adipati
adon n jladren
mengadon v nyampur,
njladren. ~ bahan kue.
Nyampur bahan roti
adonan n jladrenan. ~ yang
sudah selesai didiamkan
selama satu jam. Jladrenan
sing wis rampung dinengake
sakjam
adopsi n 1 pupon
mengadopsi v mupu,
ngangkat anake wong liya
dadi anake dhewe kanthi cara
kang sah lumantar catatan
sipil. Karena sudah lama
menikah belum dikaruniai
anak, mereka berdua ~ anak
dari rumah sakit Jalaran wis
suwe anggone omah-omah
durung duwe anak, dheweke
sakloron mupu anak saka
rumah sakit
adres n adres, alamat (surat)
mengadreskan v
ngadresake, ngalamatake
(marang). Setiap kirim surat
untuk orang tuanya, dia ~
pada kakaknya. Saben kirim
surat kanggo wong tuwane,
dhewek6 ngalamatake
marang kakang4
adu v tabrak, tarung
beradu v 1 tabrakan. Di
perempatan itu sudah
beberapa kali mobil ~. Ana
ing prapatan kuwi wis ping
pirang-pirang ana montor
tabrakan, 2 tarung. ~ kuat
tarung kekuwatan
mengadu v 1 ngedu. Orang
itu bermaksud ~ kita. Wong
kuwi duwe karep ngedu
awak£ dhewe, 2 tarung, 3
KAMUS INDONESIA-JAWA — 9
aduk
agah
wadul. Jangan suka ~ pada
orang tua. Aja seneng wadul
marang wong tuwa
adu-domba v adu-adu,
obong-obong, tumbak
cucukan
mengadudomba v ngadu-
adu, ngedu, obong-obong,
tumbak cucukan. Tujuannya
~ antara satu dengan yang
lainnya. Angkahe ngedu
antaraning siji lan sijine
aduk v adhuk, udhek, campur
mengaduk v 1 ngadhuk,
ngudhek, nyampur, ngaru.
~ gulai ngudhak gule, 2
ngolak-alik, ngobrak-abrik.
la telah ~ lemari pakaiannya
untuk mencari barang itu.
Dheweke wis ngobrak-abrik
Iemarin6 nggoleki barang
kuwi
adukan n adhukan, udhekan,
campuran, ul&nan. Berilah ~
semen pada bagian yang
akan dipasang batu koral
dan ratakan ~ tersebut.
Wenehana campuran
semen ing bageyan sing
arep dipasang krakal banjur
ratakna campuran kuwi mau
aduk-adukan n awut-
awutan, campur-adhuk,
campur bawur
afiks n imbuhan, wuwuhan,
tambahan (ater-ater, seselan,
lan panambang). - dalam
bahasa Indonesia bisa berupa
awalan, sisipan, dan akhiran.
Wuwuhan ing basa Indonesia
bisa arupa ater-ater, seselan,
lan panambang
berafiks v mawa imbuhan.
kata ~ tembung mawa
imbuhan
afiksasi n panguwuhe imbuhan
(ater-ater, seselan,
panambang) ing tembung
lingga
afiliasi n sesambungan, tetalen.
Banyak perguruan tinggi
di Indonesia yang memiliki
- dengan perguruan tinggi
luar negeri Akeh pawiyatan
luhur ing Indonesia sing
duw£ sesambungan
karo pawiyatan luhur ing
mancanegara
afirmatif adj duwe sipat nguwatake
utawa ngesahake
aga adj gumedhe, umuk, pambekan,
angkuh, sombong. Anak itu
kelihatannya -. Bocah kuwi
katon gumedhe
mengagakan v
nggedhekake awake. Sudah
menjadi wataknya, senang ~
diri Wis dadi wateke, seneng
nggedhekake awake dhewe
peragaan n tumindak
nggedhekake awake
agah, beragahv 1 adu arep,
adhep-adhepan (ngajak
gelutan). Kedua anak itu
sudah lama berselisih dan
ketika ~ mereka semakin
terbakar amarahnya. Bocah
loro kuwi wis suwe regejegan
lan nalika adu arep dhewlke
sakloron sangsaya kebrongot
kanepsone, 2 tarung, adu
(bab pitik). Dua ayam itu ~
sejak tadi belum berhenti.
10 — KAMUS INDONESIA-JAWA
agak
agih
Pitik loro kuwi tarung wiwit
mau durung mandheg
agak n 1 rada. Badanku - panas.
Awakku rada panas, 2 kira-
kira, kurang luwih. Ditinggal
ibunya - dua bulan, anak
itu kelihatan sangat kurus.
Ditinggal ibune kurang luwih
rong sasi, bocah kuwi katon
kuru banget
agaknya adv saja ke, ketoke,
katone. ~ hatinya sudah
mantap. Sajake atine wis
mantep, 2 kira-kira. Siapa
~ yang menjadi pemenang.
Kira-kira sapa sing menang
beragak v duwe karep, duwe
niyat Sudah berkali-kali ia ~
hendak berkenalan dengan
tetangga barunya. Wis
makaping-kaping dheweke
duwe niyat arep kenalan karo
tanggane sing anyar
mengagakkan vnemtokake
(kanthi ngati-ati). Mereka
berembuk untuk ~ biaya
sekolah anaknya. Dheweke
rembugan kanggo
nemtokake wragad sekolahe
anake
agama n agama. Berdoa menurut
- dan kepercayaan masing-
masing. Ndonga miturut
agama lan kapitayane
dhewe- dh6we
beragama v agamane,
nduweni agama. ~ Islam
agamane Islam
keagamaan n bab agama
agamawi a gegayutan karo
agama
agan, beragan I v duwe niat, duw£
karep, sengaja. ~ pulang
mendadak untuk menjenguk
orang tuanya. Sengaja mulih
ndadak perlune niliki wong
tuwane
agan, beragan II v' ngganggu,
nggodha. Suara motor itu
sangat keras sehingga ~
pendengaran. Swara pit
montor icuwi banter banget,
ngganggu pangrungon
mengagani v nggodhani.
suka ~ adiknya seneng
nggodhani adhine
agar p supaya, murih, amrih. Dia
rajin belajar - mendapatkan
nilai yang bagus. Dh6wek6
sregep sinau supaya entuk
biji kang apik
agar-agar n ager-ager. Cara
membuat ~. Carane nggawe
ager-ager
agen n agen, panglantar. - koran.
Panglantar koran
mengageni v dadi agen,
ngagdni. Intraco merupakan
salah satu perusahaan yang
~ penjualan alat berat merek
Volvo. Intraco dadi salah
sijining perusahaan sing
ngageni dodolan piranti
a bot merek Volvo
agenda n 1 ag£ndha, buku cathetan.
Acara rapat itu telah dicatat
dl —. Prakara rapat kuwi wis
dicathet ing buku cathetan,
2 acara, cathetan rapat Hat
itu tercantum juga dalam -.
Prakara kuwi uga wis ana ing
cathetan rapat
agih v dum
mengagih v weweh,
menehi, andum. Guru - hasil
KAMUS INDONESIA-JAWA - 11
agraria
aib
ulangan murid-muridnya.
Guru andum asil ulangane
murid-muride
mengagihkan v menehake,
ngedumake. /o sering
~ mainan pada teman-
temannya. Dheweke kerep
menehake dolanane marang
kanca-kancane
agraria n agraria, urusan tetanen.
agraris adj agraris, gegayutan
karo babagan tetanen.
Indonesia termasuk negara
—. Indonesia kalebu negara
agraris
agresi n agresi, serangan,
tumindhak merangi
agresif adj agrdsip, asipat nyerang
agresor n agresor, wong utawa
negara sing nyerang liyane
agul n sombong, gumedhe
mengagulkan v ngagul-
agulake, ngandel-andelake.
~ kekayaan orang tuanya
ngagul-agulake bandhane
wong tuwan4
agun, agunan n jaminan,
tanggungan, boreg. apa ~
mu untuk pinjaman sebanyak
itu? Apa jaminanmu kanggo
utang sakmono kuwi?
mengagunkan v njaminake,
nggadhekake, mboregake.
Dia sudah ~ perhiasannya.
Dheweke wis nggadekake
mas-masane
agung adj agung, mulya, luhur
mengagungkan v
ngluhurake, mulyakake. ~
nama Tuhan mulyakake
asmaning Gusti
keagungan n kamulyan
Agustus n Agustus, wulan kawolu
ing petungan taun Masehi.
Setiap Agustus dilaksanakan
berbagai lomba. Saben sasi
Agustus dianakake maneka
lomba
Ahad n 1 siji, tunggal, 2 Minggu,
akad. Setiap - pagi jalan
ini ditutup untuk senam.
Saben Minggu esukdalan iki
ditutup kanggo senam
ahli I adj linuwih, pana, wasis,
pinter. - komputer linuwih
ing babagan komputer
keahlian n kapinteran,
kawasisan, kaluwihan,
kaprigelan. -nya membuat
bunga dari plastik
membuatnya terkenal sampai
di luar negeri Kaprigelane
nggawe kembang saka
plastik ndaddkak6 dheweke
kawentartekan mancanegara
ahli D n kaum, kulawarga, brayat,
sedulur. Semua - hadir.
Kabeh brayat teka.
- waris n ahli waris, sing
duw6 kak nampa warisan.
Semua ~ berkumpul untuk
membicarakan pembagian
warisan. Kabeh ahli waris
mlumpuksaperlu ngrembug
bab pambagine warisan
ahlulbait n 1 wong saomah,
2 kulawargane Nabi
Muhammad SAW.
ahmar adj abang
aib n 1 wirang. Bagimu, itu adalah
-yg tiada terhapuskan lagi
Kanggomu, kuwi wirang sing
ora bisa diilangi man&h, 2
12 — KAMUS INDONESIA-JAWA
ain
ajar
cela, cacad, ceda, nistha.
Jangan suka membicarakan
- orang lain. Aja seneng
ngomongake cacade wong
liya
mengaibkan n mirangake.
Olok-olok mereka itu
dianggap ~ dirinya. Ny#k-
nyekane wong-wong
kae dianggep mirangake
dheweke
ain n 1 mata, mripat, 2 sari, 3 ain,
ngain, jenenge salah sijine
aksara Arab. Adikku belajar
mengaji sampai huruf
Adhiku anggone sinau ngaji
tekan aksara ain
ainunjariah n tuk, kali sing mili
air n banyu. - mengalir banyu mili
- bah n banjir; - hidung
n umbel; - mata n luh; -
pasang n rob; - seni n uyuh;
- tuban n banyu kawah
berair v mbanyu, ngemu
banyu, ana banyune.
Buburnya ~ jangan dimakan.
Bubur# mbanyu aja dipangan
mengairi v mbanyoni,
ngelebi. ~ sawah ngelebi
sawah
keairan n 1 kena banyu,
keleban banyu. Dindingnya
yang baru dicat ~ sehingga
catnya mengelupas. Temboki
sing lagi dicet kena banyu
dadine cete ngleth#k, 2
bocor
ajab Ark a gumun. Banyak orang
- melihat penampilannya.
Akeh wong gumun
ajag n asu ajag, asu alasan
ajaib adj ajaib, aneh, ora lumrah,
elok, nggumunake.
pertunjukan yg - tontonan
kang nggumunake
keajaiban n kaajaiban,
kaanehan. ~ alam.
Kaajaibaning donya
ajak I v ajak
mengajak v 1 ngajak. ~
teman ngajak kanca, 2
nantang (padu, gelut Isp ).
Baru sekali bertemu langsung
~ bertanding lagi ketemu
sepisan langsung nantang
tandhing
ajakan n ajakan#, pangajak,
panjaluk. Dia menerima ~
orang itu. Dhew#k# nampa
ajakan# wong kuwi
ajak 11 p memper, kaya
mengajakkan v 1 nganggep
minangka, 2 menehi
conto, nyontoni. Guru ~
cara membaca cepat. Guru
nyontoni caran# maca cepet
ajal v 1 wates, wangenan, pesthi,
2 pati. Sampai - menjemput
Nganti tekan# pati
ajang 1 n ajang (piring Isp ).
Makannya menggunakan -
godhong gedhang. Mangan#
nganggo ajang godhong
gedhang, 2 papan. - unjuk
kemampuan. Papan kanggo
nuduhake kapinteran
ajar v ajar, gladhi
belajar v sinau, ngangsu
kawruh. Anak itu ~ dengan
tekun agar bba lulus. Bocah
kuwi sinau kanthi sregep
supaya bisa lulus
KAMUS INDONESIA-JAWA - 13
ajar-ajar
akal
mengajar v 1 mulang.
Ibunya - di sekolah itu. Ibune
mulang ing sekolah kuwi,
2 nggladhi. Dia - renang
di tempat itu. Dheweke
nggladhi renang ing papan
kuwi, 3 ngajar. Orang itu
~ lawannya sampai babak
belur. Wong kuwi ngajar
mungsuhe nganti babak
bundhas
mengajari /ngajari, muruki.
Nita mengajari adiknya naik
sepeda. Nita ngajari adhine
numpak pit
mengajarkan v menehi
piwulang. Guru yang ~
bahasa Jawa sedang cuti.
Guru sing menehi piwulang
basa Jawa lagi perlop
ajaran n 1 pituduh, piwulang.
Apabila ~ orang tua
diikuti, tentu kehidupannya
akan lebih baik. Menawa
piwulange wong tuwa
dituruti, mesthin6 uripe
bakal luwih kepenak, 2
paham, aliran. ~ sesat Aliran
sing mbalusake
pelajaran n wulangan. ~
matematika. Wulangan
matematika
mempelajari v nyinau. Ilmu
yang ~ tentang bahasa.
Ngllmu kang nyinau
babagan basa
pelajar n siswa, murid. ~ di
sekolah itu siswa ing sekolah
kuwi
pengajar n guru. Dia menjadi
salah satu ~ di sekolah itu.
Dheweke dadi salah sijining
guru ing sekolah kuwi
belajar v ajar, gladhi, sinau,
ngangsu kawruh. Anak itu ~
dengan tekun agar bisa lulus.
Bocah kuwi sinau kanthi
sregep supaya bisa lulus
ajar-ajar n pandhita
ajek adj ajeg, tetep, ora owah.
Setiap hari ibu - minum
jamu. Saben dina ibu ajeg
ngombejamu
ajeng n pikukuh tumrap bangsawan
utawa dharah luhur Jawa
aji I n 1 aji, mantra, 2 kasekten,
ilmu gaib
aji D n raja, prabu, sang - sang
prabu
aju v aju
mengajukan / ngajokake
(usul, penjaluk, sanggahan,
protes, Isp ). ~ judul
ngajokake judhul
ajuan Ark n usul, -nya diterima
usule ditampa
ajudan n ajudan, menjadi-presiden
dadi ajudan^ presiden
akad I n janji, prajanjdn.
menandatangani - jual
beli rumah nandhatangani
prajanjen dol tinuku omah
- nikah akad nikah. ~ sudah
terksana akad nikah wis
kaleksanan
akad n n akad, minggu
akademi n akademi, pawiyatan
luhur (kurang luwih suwene
3 taun) kang ndhidhik tenaga
trampil
akademis adj ngenani akademi
akal n 1 akal, pikiran, nalar, reka,
gagasan, angen-angen.
14 _ KAMUS INDONESIA-JAWA
akan
akibat
Manusia adalah makhluk
ber-. Manungsa kuwi makluk
kang duwe akal, 2 pangudi,
daya upaya, 3 kajuligan,
pangapus
mengakali v 1 ngakali,
ngupaya, ngreka. la ~
radionya yg rusak sebelum
membawanya ke tukang
servis. Dhiwike ngreka
radhione sing rusak
sadurunge digawa marang
tukang ndandani, 2 nguriki,
nggathaki, ngapusi, ngakali,
mblithuki. Penipu itu sudah
sering ~ orang. Wong sing
seneng ngapusi kae wis
kerep ngapusi wong
akan p 1 arep, mih, bakal. Kamu
-melakukan apa? Kowe arep
ngapa?, 2 marang. la lupa -
teman lamanya. Dheweke lali
marang kanca lawase
- tetapi mung wae, amung
seakan-akan adv kaya-
kaya, mimper. ~ dia hendak
berlari. Kaya-kaya dheweke
arep mlayu
akar n oyod. -pohon kelapa oyodi
wit klapa
berakar v ngoyod, ana
oyode, metu oyode.
Cangkokan jambunya sudah
mulai-. Cangkokane jambu
wis wiwit ngoyod
akas Ark adj cukat, trengginas.
Sandrina - menari Sandrina
trengginas anggone njoged
akasia n wit akasia
akbar adj gedhi, agung. Pengajian
~. Pengajian gedhe
akhir n 1 buri. suku kata yg -
wanda sing buri, 2 wusana,
pungkasan. pada - tahun
ing pungkasaning taun, 3
tembe buri. di hari - ing
tembe mburi
berakhir v rampung,
paripurna. Acara itu ~ pada
pukul 20.00 WIB. Acarane
rampung jam 20.00 WIB
mengakhiri v mungkasi.
~ pekerjaannya mungkasi
pagaweani
mengakhirkan v ngerekake,
ndokokake ing buri dh£w4.
mendahulukan orang lain
dan ~ diri sendiri ndhisikak4
wong liya lan ngerekake
awaki dhewi
terakhir v pungkasan, kiri
dhewe. dalam ujian lisan itu
ia mendapat giliran ~ ning
ujian lisan kuwi dheweki
entuk giliran kiri dhewe
akhiran n Ling panambang. ~
dalam bahasa Indonesia
panambang ing basa
Indonesia
akhirnya adv akhire, wusanane,
pungkasane, pepuntone
akhirat n akirat kalanggengan
akhirulkalam n akhirul kalam,
pungkasane tembung,
pepuntoning atur
akhlak n watak, budi pakarti,
kelakuan, tak ber- oraduwe
budi pakarti
Aki I n simbah lanang, kaki
Aid n n aki. air - banyu aki
akibat n jalaran. - tidak hati-hati
anak itu terjatuh dari sepeda.
KAMUS INDONESIA-JAWA — 15
alddah
aksesori
Jalaran ora ngati-ati bocah
kuwi tiba saka pit
berakibat v njalari,
ndadekake, marakake.
Perbuatannya - orang lain
merasa dirugikan. Tingkahe
njalari wong liya krasa
dirugekake
mengakibatkan v
ndadekake
akibatnya n asile, dadine,
akhire. Setiap perbuatan
pasti ada-. Sabentumindak
mesthi ana asile
akidah n akidah, kapercayan,
kayakinan, kapitayan. Setiap
yang dilakukannya sesuai
dengan - agama. Apa wae
sing ditindakake jumbuh
karo akidah agama
akik n akik, cincinnya bermata -
ali-aline nganggo mata akik
akikah n kekah, slametan lahire
anak srana nyembeleh
wedhus
akil adj akil, pinter, onjo
- balig bal&g, diwasa
Anaknya sudah -. Ana ke
wis baleg
aklamasi n kabeh nyetujoni
akolade n kurung kurawal
akomodasi n mangan lan
panginepan sauntara ing
rapat Isp - ditanggung oleh
penyelenggara. Mangan lan
panginepan ditanggung
d£ning pamangku gawe
akordeon n akordheon
akrab adj akrab, raket, teman -
kanca raket
mengakrabkan v
ngrumaketake. ~ hubungan
persahabatan, ngrumaketake
ubungan kekancan
keakraban n rakete,
rumakete. - kedua anak itu
rumakete bocah sakloron
kuwi
akrobat n akrobat. Pemain -
itu masih kecil. Paragane
akrobat iku isih cilik
akrobatik adj ngenani akrobat
akrofobia adj keweden neng
papan utawa panggonan
sing dhuwur
akronim n akronim, singkatane
tembung sing bisa diucapak£
kayadene tembung
aksa adj adoh
aksara n aksara. - Jawa memiliki
makna. Aksara Jawa ngemu
teges
aksen n logat. - Jawanya sudah
tidak tampak lagi. Logat
Jawan6 wis ora ketara maneh
akseptabel adj bisa ditampa
akseptor n akseptor, wong sing
nampa lan melu program
keluarga berencana. Ibu
menjadi-KB lestari. Ibu dadi
aksdptor KB lestari
akselerator n akselerator, srana
sing bisa kanggo nyepetake
akses n dalan, srana. Tidak ada -
menuju ke tempat keramat
itu.
Ora ana dalan tumuju ing
papan kramat iku
aksesori n 1 aksesori, rerenggan
sing umume kanggo wanita.
16 — KAMUS INDONESIA-JAWA
akut
alih
adalah ~ warganya. Salah
siji kuwajibane minangka
dadi punggawa ing desa iki
yaiku ngguyubake wargane
akut adj 1 ndadak, ana kanthi
dumadakan lan samsaya
gawat (tumrap lelara).
Dokter menyatakan dirinya
terkena serangan jantung -.
Dokter nyatakakl menawa
dheweke kena serangan
jantung ndadak, 2 gawat,
wigati. Persoalan air bersih
menjadi masalah yg -yang
harus segera diselesaikan.
Babagan banyu kang resik
dadi prakara kang wigati lan
kudu age dirampungake
alam I n alam, jagat
- rahim guwa garba
alam D v laku
mengalami v nglakoni,
ngalami. Selama tinggal di
sini ia ~ banyak kejadian.
Sasuw6n4 manggon ning
kene dh&weke ngalami
pirang-pirang kedad£n
pengalaman n pangalaman.
~ yang tak terlupakan.
Pangalaman sing ora bisa
dilalekak£
berpengalaman v
duwe pangalaman, akeh
pangalaman
alasan n 1 dhedhasar, dhasar, 2
pawadan l&san, alesan. Tidak
ada - untuk menolak usul
itu. Ora ana alesan kanggo
nampik usul kuwi
beralasan v 1 adhedasar,
ana dhasare, kanthi dhasar.
ketakutan yg tidak ~ wedi
kang ora ana dhasarg
alas Ini wewaton, dhasar,
pondhasi.— rumah pondasi
omah, 2 lambaran, lampin,
lemek. - meja lemek meja
- kaki n sandal, sepatu, -
meja taplak
alas n v punggawa
alas m n alas, tegai, sawah
algojo n algojo, jagal. - sudah
siap melaksanakan tugas
hukum pancung pada dua
narapidana. Algojo wis siyaga
nindakake jejibahan ukum
pati marang narapidana
cacah loro
algologi n algologi, ngelmu kang
nyinau bab ganggang
alhasil n asile, akire, pungkasane,
wasanane, wusanane,
temahane. - kita juga yg
menderita. Akire ya awake
dhewe sing sengsara
ali, mengali v pamer, ngetok-
ngetokak4 awake kanggo
narik kawigaten. Sejak dulu
dia memang suka ~. Wiwit
biydn pancen dheweke
seneng pamer
alias n alias, jeneng liya. Wagino -
Oon. Wagino alias Oon
alibi n alibi, alesan pinangka bukti
menawa sawijing wong ana
ing papan liya nalika ana
kedadean. la tidak terbukti
bersalah karena mempunyai
-. Dheweke ora kebukti salah
jalaran duwe alibi
alih v pindah, ganti
- bahasa alih basa, - huruf
ganti aksara
18 — KAMUS INDONESIA-JAWA
aksi
akur
Perempuan umumnya suka
menggunakan ~. Umume
wanita seneng nganggo
rerenggan, 2 barang
tambahan kanggo isen
(montor, bus, Isp)
aksi n 1 upaya, pratingkah, solah
tingkah. - penggalangan
dana upaya nglumpukake
dana, 2 apik banget dasinya
-dasin6 apik banget
beraksi v 1 tumindak. Polisi
~ mengatur lalu lintas. Pulisi
tumindak ngatur laiu lintas, 2
tumindak sing digawe-gawe
aksis n poros
akta n akte, layang tandha bukti sing
isine katrangan sing digawe
miturut aturan kang lumaku,
disekseni lan disahake
dening notaris utawa
penggedhene pamarentah
kang duw6 wewenang. -
kelahiran layang kelairan,
-perkawinan layang kawin
aktif adj wekel, sregep, sengkut
taberi, tlaten. Kamu harus
- mencari tahu dia ada di
mana. Kowe kudu sregep
takon-takon dheweke ana
ing ngendi
mengaktifkan v
n g g r e n g s e n g a k e,
nggiyatak& Dia berkeinginan
~ kembali perkumpulan
itu. Dhewdki nduwe karep
nggrengsengake maneh
pakumpulan kuwi
keaktifan n 1 bab tumandang
gawe, 2 pagawean, gawean.
~ siswa pagawean^ siswa
aktivitas n pagawean, pakaryan. -
nya dl kegiatan sosial dapat
dijadikan teladan. Pakaryane
ing kegiyatan sosial bisa
didadekak£ patuladan
aku n aku
mengaku v 1 nganggep.
Pemuda itu ~ dirinya bodoh.
Bocah enom kuwi ngangep
dheweke bodho, 2 ngaku,
blaka. Pencuri itu sudah ~.
Maling kuwi wis ngaku
mengakui v ngakoni,
ndadagi. Anak itu telah ~
perbuatannya. Bocah kuwi
wis ngakoni tumindake
akumulasi n jumlah, gunggung,
kumpulan, tumpukan. -
biaya yang harus dibayar.
Jumlah ragat sing kudu
dibayar
akurat n titis, titi, satiti, setiti.
Pukulannya yg - merepotkan
lawan. Antemane sing titis
ngrepotake mungsuh
akur o^'l akur, rujuk, rukun, guyub.
Rupanya orang-orang di
kampung ini kurang -.
Kayane wong-wong ing d6sa
iki kurang rukun, 2 mupakat,
cocok, sarujuk. Saya - saja
dengan usulmu. Aku sarujuk
karo usulmu
mengakurkan v 1
nyocogake, 2 ngrukunake,
nggathukake. Bagaimana
cara ~ kedua orang yang
bertengkar itu? Kepiyi
carane ngrukunake wong
loro kang lagi padu kuwi?
3 ngguyubake. Salah satu
kewajibannya sebagai
pejabat di kampung ini
KAMUS INDONESIA-JAWA — 17
i
alih-alih
almari
beralihv 1 pindhah.
Sekarang ia sudah - rumah.
Saiki dheweke wis pindhah
omah, 2 ganti, dari musim
panas - ke musim hujan saka
mangsa ketiga ganti mangsa
rendheng
mengalihkan v
ngenggokake. ~ percakapan
ke soal lain ngenggokake
pirembugan marang bab liya
alih-alih p jebul. Disangka sudah
pergi, — Mamo masih tidur.
Dikira wis lunga Jebul Mamo
isih turu
alim a 1 alim, pinter (ing bab agama
Islam), 2 saleh, la anak yang
- tidak pemah meninggalkan
salat Dheweke bocah kang
saleh, ora tau ninggalake
salat
alinea n paragrap
aling v, mengalingi v ngaling-
alingi, nutupi. Di bulan puasa
warung-warung makan ~
warungnya dengan kain. Ing
sasi pasa warung-warung
ngaling-alingi warunge
nganggo kain
aling-aling n aling-aling, barang
sing digunakake kanggo
ngaling-alingi supaya ora
katon
alir v ili
mengalir v mili. Air sungai
- ke laut. Banyu kali mili
tumuju ing laut
mengaliri v ngileni. la ~
sawahnya dengan air sungai
itu. Dheweke ngildni sawahe
nganggo banyu kali kuwi
mengalirkan v ngilekake.
~ air ke sawah ngilekake
banyu ning sawah
aliran n 1 aliran, saluran. ~
listrik aliran listrik, 2 ilen-ilen.
Di daerah itu banyak ~ yg
jernih. Ing panggonan kuwi
akeh ilen-ilen sing bening
pengaliran n pangilening
alis n alis. - gadis itu sangat tebal
Alise bocah wadon kuwi
kandel banget
alit I n celak. Alisnya terlihat lebih
tebal karena memakai -.
Alise katon luwih kandel
jalaran nganggo celak
mengalit v nyelaki (mripat).
alit n n jejet, bebed
mengalit v mbebedi, nyetuti.
-perutnya mbebedi wetengg
aliterasi n dong-ding, purwakanthi
swara (tembang, guritan,
Isp)
aljabar n aljabar, ilmu itung
alkisah n purwaning carita,
wiwitaning carita
alkitab n alkitab, injil
alkohol n alkohol, omben-omb&n
aiku n germa
Aliah n Allah, Gusti kang Murbeng
Dumadi
almanak n almenak, pananggalan,
primbon
almarhum n jenat, suwargi. - orang
tuanya seorang guru. Jenat
wong tuwane sawijining
guru
almari n lemari. Dia menyimpan
cincinnya di - itu. Dhdweke
KAMUS INDONESIA-JAWA — 19
Almasih
amal
nyimpen ali-allne ing lemari
kuwi
Almasih n Almasih, sang Panebus
alokasi n jatah
mengalokasikan v mbagi,
ngedum, mantha, njatah.
~ uang yang terkumpul
untuk membangun masjid di
daerah itu mbagi dhuwit sing
wis diklumpukake kanggo
mbangun mejid ing papan
kuwi
alon adj alon, lirih, greneng, rindhik
alot adj ulet. Daging ini sudah
direbus lama, tetapi masih
alot. Daging iki wis digodhog
suwe, nanging isih ulet
alpa adj 1 lena, lirwa, sembrana, 2
mbolos
mengalpakan vnglirwakak&.
~ kewajiban nglirwakake
kuwajiban
Alquran n Alquran, musakap
Alqurannuikarim nAlquranulkarim,
Alquran, musakap
altar n altar, meja kanggo papan
kurban Misa (ing g reja
Katolik)
alternatif n pilihan. Menangkal
serangan dengan peluru
kendali merupakan —
terakhir. Nulak serangan
nganggo pluru kendali
minangka pilihan sing
pungkasan
alto n alto, penyanyi sing swarane
antarane sopran lan tenor
alu n alu
alumunium n almunium
alumni n lulusan, tamatan.
Pembicara dalam seminar
itu merupakan alumni dari
Universitas Gajah Mada.
Pambiwara ing seminar kuwi
lulusan saka Universitas
Gajah Mada
alun n alun, elun, ombak
mengalun v 1 ngombak, 2
ngalun (tumrap swara)
mengalunkan v
nembangake. Dia sedang ~
lagu keroncong. Dhew&ke
lagi nembangake tembang
keroncong
alun-alun n alun-alun, ara-ara.
Setiap malam minggu -
sangat ramai Saben malem
minggu alun-alun rame
banget
alung n keneker, setin. Anak-
anak bermain - di halaman.
Bocah-bocah padha dolanan
keneker ing latar
alur n 1 alur, urut, 2 dalan, aturan
ama n ama. Petani mengeluh
karena padinya dberang -
wereng. Among tani sambat
jalaran parine dirusak ama
wereng
amali n batur (wadon), rewang.
Sejak -nya pulang semua
pekerjaan dikerjakannya
sendiri Wiwit rewange bali
kabeh pagawean ditandangi
dhew£
amal n amal
beramal v ngamal. ~ sholeh
ngamal saleh
mengamalkan v 1
ngamalake, nglaksanakake,
ngetrepak6, ngecakake.
20 — KAMUS INDONESIA-JAWA
amalan
amat
~ ilmunya ngamalake
ngelmune, 2 nyumbang,
mbantu, mitulung
pengamalan n carane
ngamalake
amalan y tumindak (becik). Semoga
-nya diterima oleh Allah.
Muga tumindak becike
ditampa dening Gusti Allah
amalgasi n kawin campuran
aman adj 1 aman. Rakyat
mengungsi ke tempat yang
-. Rakyat ngungsi menyang
papan sing aman, 2 tentrem,
ayem, ora kewed&n utawa
kuwatir. Penduduk merasa
- setelah harimau itu
bisa dilumpuhkan. Warga
rumangsa ayem sawise
macan iku kasil dilumpuhake
mengamankan v
ngamanake, ndadekake
aman. Polisi berhasil ~ daerah
yang dilanda kerusuhan.
Polisi kasil ngamanake papan
kena rerusuh
pengamanan n tumindak
ngamanake
amanah I n krabat, sedulur
amanah D n 1 pesen, titipan. Dia
membawa - dari bosnya.
Dh6wdk£ nggawa titipan
saka bose, 2 katentreman,
3 pangandel, 4 jujur. Dia
seorang yang -. Dhdw6k£
wong sing jujur
amanat n 1 titipan. Anak
sebagai - dari Tuhan.
Anak minangka titipan
saka Gusti Allah, 2 pesen.
Sukmawati Soekarnoputri
meminta J o k o w i
menjalankan - Soekarno
untuk memindahkan pusat
pemerintahan Ibu Kota
dari Jakarta. Sukmawati
Soekarnoputri njaluk
marang Jokowi supaya
nindakake pesend Soekarno
saperlu mindhah pusat
pamar£ntahan ibukota saka
Jakarta, 3 pitutur, pituduh.
- orang tua harus benar-
benar diperhatikan. Pituture
wong tuwa kudu bener-
bener digatekake, 4 prentah,
5 wejangan. - presiden.
Wejangan saka presidhen
amandel v amandhel. -nya
membengkak amandhele
abuh
amandemen n amandhemen, bab
ngowahi undhang-undhang
a mang ki v, mengamang (-amang)
v meden-medeni, ngagag-
agagi. ~ adiknya dengan
pisau Ngagag-agagi adhine
nganggo lading
amar n pakon, prentah (utaman£
prentahe Gusti Allah). -
makruf nahimunkar. Ngajak
marang kabecikan lan
nyegah tumindak ala
amat I, teramat adv banget, bagus
- apik banget
amat II, mengamati y
maspadakake. ~ dengan
seksama. Maspadakake
kanthi saksama
pengamat n panaliti,
pamaspada
pengamatannbabnliti, nlesih
KAMUS INDONESIA-JAWA — 21
amatir
ambul
amatir n 1 amatir, wong kang
nindakak6 pakaryan
adhedhasar kasenengan, 2
swasta
ambai v, berambai-ambai v
mbrebes mili. Air matanya
Luhe mbrebes mili
ambai I n babut. Rumahnya
berlantai -Omahe digelari
babut
ambai n, ambalan n irid-iridan,
ambal-ambalan. ~ peserta
karnaval irid-iridan panyarta
kirab
ambai m v lirik
mengambal v nglirik. ~
teman yang berada di sebehh
kirinya nglirik kancan4 sing
ana ing sisih kiwane
ambang I n meh, ndungkap. sudah
di - pintu kemenangan wis
m&h menang
ambang n v kambang
mengambang / ngambang,
kemambang. Ada tikus ~ di
kolam. Ana tikus kemambang
ing blumbang
ambeien n ambeyen, dobolen.
Bapaknya operasi -. Bapake
operasi ambeyen
ambil v jukuk, jupuk
mengambil v njukuk,
njupuk.- untung. Njukuk
bathi
- alih nggentdni, - anak
mupu,- bagian melu-metu,
- contoh nyonto, - gambar
motr^t - haluan ngener, -
ibarat nyonto - keputusan
mutusake
pengambilan n carane
njupuk
ambin n jarik gendhong, jarik
sing digunakake kanggo
nggendhong
ambisi n niyat, panjangka, karep,
arah
berambisi v duwe
panjangka. Ina ~ memenangi
lomba. Ina duwe panjangka
bisa menang lomba
ambisius a 1 ngangsa, sengkut
Kegigihannya dalam bekeija
menunjukkan bahwa dia
seorang yang Anggone
mempeng nyambut gaw6
nuduhake menawa dheweke
wong sing ngangsa, 2 duwe
pamrih
ambivalen a tresna lan gething
dadi siji
ambring-ambringan a awut-
awutan, ora karuwan.
Rumahnya - Omahe awut-
awutan
ambruk v 1 ambruk, rubuh. Pohon
besar itu akhirnya ambruk
diterjang angin kencang.
Wit gedhe kuwi sidane
rubuh kena angin gedhe, 2
bangkrut. Perusahaannya
sekarang sudah - dan
modalnya habis. Usahan£
saiki wis bangkrut lan
modhale entek
ambuh ark v embuh, ora ngerti
ambul, mengambul vmendal. Bola
pingpong ~ jika dipukul ke
tanah. Bal pingpong mendal
ydn dimendalke menyang
lemah
22 - KAMUS INDONESIA-JAWA
ambulans
ampere
ambulans n ambulan
ambung I, mengambung v
mumbul. Bola itu ~ tinggi
Bal# mumbul dhuwur
mengambung-
ambung(kan) v ngobat-
abitake. Gelombang ~ perahu
nelayan. Ombak# ngobat-
abitake praune nelayan
terambung-ambung v
kampul-kampul. Perahu itu
- di atas laut. Prahu kae
kampul-kampul ing laut
ambung n v ambung, sun
mengambung vngambung,
ngesun. Bukan hal yang aneh
bapak ~ anak perempuannya.
Dudu barang aneh menawa
bapak ngambung anak
wadone
ambur, mengambur vambyur. ~ di
sungai ambyur ing kali
amen, mengamen v mbarang.
Pekerjaannya ~ di dalam
bus. Pagaweane mbarang
ing jero bis
amfibi n ampibi, kewan sing bisa
urip ing banyu lan ndharat
(kayata kodhok)
amikal adj grapyak, sumadulur
amil n amil, keong laut
amin p amin, muga katampa, muga
kabul
mengamini v 1 ngamini.
Seluruh jamaah ~ doanya.
Kabeh jemaah ngamini
dongan#, 2 nyarujuki. Saya ~
semua yang disampaikannya.
Aku nyarujuki kab#h sing
diomongake
amir n raja, pemimpin ing sawijining
negara
amis adj amis, ambu
kayadene ambune iwak.
Bau ikan ini-sekali Iwak iki
ambune amis banget
amnesia n amnesia, penyakit lali
utamane marang bab sing
kepungkur
amnesti n amnesti, pangapura
(tumrap ukuman)
amoral a nerak aturan, ora duwe
tata krama
ampang n gampang, #ntheng
ampas n ampas, sepah (untuk tebu)
berampas v ana ampas#,
ngampas. Santan ini sudah
disaring, tetapi masih
Santene wis disaring,
nanging isih ana ampas#
ampe adv tekan
ampean n garwa selir (kanggo raja).
Raja-raja zaman dahulu
biasanya memiliki banyak
-. Raja-raja jaman biyen
lumrah# duwe selir akeh
ampek n ampeg, mengi. Masih
kedi tetapi sudah menderita
-. Isih cilik, nanging wis lara
mengi
ampela n rempela. Lauknya - dan
hati ayam. Lawuh# rempela
lan ati pitik
ampelas n amplas, rempelas, amril
mengampelas v ngamril,
ngamplas. Tukang cat ~
dinding yang akan dicat.
Tukang c#t ngamril t#mbok
sing arep dicet
ampere n amper, satuan kanggo
ngukur listrik
KAMUS INDONESIA-JAWA - 23
amperemeter
anak-anak
amperemeter n ampermeter, alat
kanggo rtgukur arus listrik
amplop n amplop
ampo n ampo, lemah lempung sing
bisa dipangan kanggo obat
ampu v sangga
mengampu v nyangga
ampuh adj 1 ampuh, keris pusaka
yg - keris pusaka sing
ampuh, 2 mandi, manjur.
Obat ini sangat - untuk
menyembuhkan penyakit
malaria. Obat iki mandi
banget kanggo nambani lara
malaria, 3 andhel, patohan,
menangan, sekti. Orang itu
benar-benar-, kulitnya tidak
bisa ditembus peluru. Wong
kuwi patohan tenan, kulite
ora bisa ditembus peluru
ampul I, mengampui v
mbedhodhok, tambah gedh£
amarga dikum. Kacang hijau
~ apabila direndam. Kacang
ijo yen dikum mbedhodhok
ampul D n gendul cilik wadhah
obat suntik
ampun n 1 apura, pangapura.
mohon - njaluk pangapura
mengampuni v ngapurani.
Semoga Tuhan ~ segala
dosa-dosanya. Muga-muga
Gusti Allah ngapurani dosa-
dosan6
ampunan n 1 pangapura.
Memberi Aweh pangapura,
2 bebas, lolos
pengampun n sing m&n&hi
ngapura
pengampunan n
pambebasan, pangapura
amputir v Dok , diamputir v
diamputir, dikethok
(perangan awake) kanggo
nylametak4 nyawane.
Kakinya terpaksa ~. Sikile
kepeksa dikethok
amonia n amonia
amuba n amuba
amuh adv gelem. Dia - menerima
pemberianku. Dh&weke
gelem nampa pawehku
amuk v amuk
mengamuk v ngamuk.
Orang itu ~ di jalanan karena
keinginannya tidak terpenuhi.
Wong kuwi ngamuk ing
ndalan amarga kekarepane
ora keturutan
amukan n amukan
amulet n jimat Orang itu memiliki
-pemberian gurunya. Wong
kuwi duwe jimat paw£hi
gurun£
amung num mung, amung, ora
ana liyane
anai-anai n rayap. Tiang rumah
itu hancur dimakan -. Cagak
omah kuwi remuk dipangan
rayap
anak n 1 anak, 2 bocah
- kunci sosi, - meja laci,
slorogan -tkianak kuwalon,
- tunggal ontang-anting, -
yatim lola
anak-anak adj bocah
beranak v 1 nglairake
(tumrap manungsa), manak
(tumrap kewan). Istrinya bani
~. Bojone lagi wa4 nglairake,
2 duwe anak, la sudah ~
24 - KAMUS INDONESIA-JAWA
ananda
andar
dua. Dheweke wis nduwe
anak loro
anakan n anakan
anak-anakan n anak-
anakan, boneka
peranakan n pranakan
ananda n ngger, angger, nak
anakronisme n bab kang ora
jumbuh kara jamane
anakronistis a ora jamane, ora
njaman
analis n analis
analisa-> analisis n analisis, golek
sisik melik
analisis n analisis, nliti, golek
sisik melik
menganalisis v nganalisis,
nliti, golek sisik melik
penganalisis n panliti, telik
sandi
analogi adj padha, saemper
ancai I adj rusak, remuk
ancai II, mengancaikan v
nglirwakake, ora nggatekake
ancak n encek, anaman pring
kanggo wadhah sajen
ancala n gunung
ancam v incim
mengancam v ngincim,
ngagar-ngagari. Perampok
itu ~ pemilik toko. Garong
iku ngincim sing duwe toko
ancaman n anceman. Pencuri
itu mendapat ~ hukuman
penjara lima tahun. Wong
sing nyolong kuwi entuk
anceman ukuman kunjara
limangtaun
ancang-ancang n ancang-ancang
berancang-ancang v
ancang-ancang. Dia sudah ~
hendak melompat Dheweke
wis ancang-ancang arep
mlumpat
ancar-ancar n ancer-ancer,
tengeran, tetenger, panuduh,
tandha. Ancar-ancar rumah
Widi adalah pohon mangga
dan poskamling di pojok
depan rumah. Ancer-ancer
omahe Widi yaiku wit pelem
lan poskamling ing pojok
ngarep omah
Anda n paduka, sira, kowe
andai n umpama, upama. - dia
mau bersabar sebentar.
Umpama dheweke gelem
sabar sedhela
pengandai n pepindhan
seandainya n saumpama.
~ aku jadi dia, aku tidak
mau melakukan pekerjaan
itu. Saumpama aku dadi
dhew&ke, aku emoh nglakoni
gawean kuwi
andal adj andel
mengandalkan v
mercayakake, ngendeiake.
~ kekayaan orang tua
ngendelak6 sugih& wong
tuwa.
andalan n 1 andelan. ia termasuk
~ kita dl kejuaraan dunia
bulu tangkis tahun ini
Dh6w&k& kalebu andelane
awake dhewe ing kejuaraan
dunia badminton taun iki, 2
tanggungan, pangandel
andar, mengandarkan v
ngandharak4, njl6ntrdhak6.
- pentingnya hidup bersih
KAMUS INDONESIA-JAWA — 25
andeng-andeng
anggota
njlentrehake perlu ne urip
resik
andeng-andeng n andheng-
andheng
andesit n watu andhesit, jinising
watu sing atos
andil n andhil. Ayahnya memiliki
- di perusahaan itu. Bapake
duwe andhil ing perusahaan
iku
andong n andhong, dhokar. keliling
kota naik- ngubengi kutha
numpak andhong
androld a kaya wong lanang
andun v nglurug. Arjuna - perang
keKurusetra. Arjuna nglurug
perang menyang Kurusetra
aneh a aneh, aeng, ora salumrahe.
Memang - kalau ada
kambing berkaki enam.
Pancen aneh menawa ana
wedhus sikile nem
aneka num maneka warna, akeh
jinise. - tas dan sepatu dijual
di toko itu. Maneka warna tas
lan sepatu didol ing toko iku
beraneka ragam num
maneka warna
anestesi n mati rasa jalaran dibius
angan n 1 pikiran, 2 niyat, maksud,
teges, angen-angen, karep,
surasa
angan-angan n pikiran,
angen-angen, gagasan. ~nya
kemana-mana. Pikirane
ngambra-ambra
berangan-angan vnduweni
gegayuhan, ngangen-angen,
nggagas, ngimpi. boleh ~
asal jangan terlampau tinggi
entuk nduweni gegayuhan
asal aja kedhuwuren
mengangan-angan v mikir-
mikir, ngangen-angen,
nggagas
mengangan-angankan
v ngangen-angen, mikir-
mikirake, ngangen-
angenake. Dia ~ memiliki
rumah sendiri. Dhewdke
ngangen-angen duwe omah
dhewe
terangan-angan v kapikir,
kagagas
anggak adj anggak, ora gelem
sapa aruh. Anak itu terkenal
-. Bocah kuwi kondhang
anggak
anggap v anggep
menganggap v nganggep
anggapan n panganggep
beranggapan v duwe
panganggep, nganggep.
Perempuan masih - investasi
sesuatu yang rumit. Wong
wadon isih nganggep
investasi barang sing ribet
anggar 1, menganggar v ngira-
ira, gaw6 etungan (blanja,
wragad)
menganggarkan v
metungake (blanja, wragad)
anggar n n anggar, tetandhingan
kanthi migunakak£ pedhang
anggit, menganggit v nganggit,
ngarang, ngripta. la yang
~ puisi ini Dheweke sing
ngripta geguritan iki
angglap, mengangglap v
ngemplang, utang ora gelem
mbayar
anggota n parangan
26 — KAMUS INDONESIA-JAWA
nggrek
angkut
beranggota v duwe
anggota,
beranggotakan /
anggotane, duwe anggota
nggrek n kembang anggr&k
angguk n anthuk
berangguk / manthuk
mengangguk v manthuk.
Dia ~ tanda setuju. Dheweke
manthuk tandha setuju
berangguk-angguk /,
mengangguk-angguk /
manthuk-manthuk. Dia -
mendengar pembicaraan
orang itu. Dheweke manthuk-
manthuk krungu omongan
wong kuwi
anggukan n anthukan
anggun adj dhemes. Ibu tampak
- apabila memakai kebaya.
Ibu katon dhemes menawa
nganggo kebayak
anggur I n anggur, jeneng woh-
wohan
anggur II, menganggur v
nganggur, lontang-lantung.
la sudah lama ~. Dheweke
nganggur wis suwe
penganggur n wong sing
ora duwi pagawean
pengangguran n
pengangguran, wong sing
nganggur Setiap tahun
jumlah ~ bertambah. Saben
taun cacahi pengangguran
tambah
angin n 1 angin, barat, 2
entut. Jangan buang -
sembarangan. Aja ngentut
sakenggon-enggon
berangin-angin / ninis
mengangin-anginkan v
ngeler
angka n 1 angka, 2 nomer
mengangkakan / nomeri,
didadekake angka
angkara adj 1 bengis, 2 ambek siya
angkasa n langit, awang-awang.
Bintang-bintang berkilauan
di -. Lintang-lintang pating
krelip ing langit
angkat/ angkat
mengangkat / ngangkat.
Anak itu mampu ~ beras satu
karung. Bocah kuwi kuwat
ngangkat beras sakarung
mengangkati / ngusungi.
Kerjanya ~ batu. PagaweanS
ngusungi watu
angker adj angker, wingit, werit,
mbebayani, medeni. Tempat
itu terlihat -. Papan kuwi
katon wingit
angkin n angkin, setagen
angklung n angklung
angkuh adj ambek, sombong,
gumedhe, umuk, semak^yan,
semang k^yan. la tidak disukai
orang karena sikapnya yang
-. Dheweke ora disenengi
wong-wong amarga solah
tingkahe sing gumedh6
angkut / angkut, usung, gawa
mengangkut / ngangkut,
ngusung, nggawa. la ~
padi ke lumbung. Dh&w6ke
ngusung pari menyang
lumbung
mengangkuti v ngangkuti,
ngusungi, nggawani. la telah
~ barang-barangnya dr sini.
KAMUS INDONESIA-JAWA — 27
angkut-angkut
anulir
Dheweke ngusungi barang-
barange saka keni
angkut-angkut n tawon tutur
anglo n anglo
angon v angon. Sekarang
hampir tidak ada anak-anak
desa - kerbau. Saiki meh ora
ana bocah-bocah angon
kebo
angsur/angsur, cicil
mengangsur v ngangsur,
nyicil. la menyisihkan
sebagian gajinya untuk ~
utangnya. Dhewek£ nyisihke
gajine kanggo ngangsur
utang
angsuran n angsuran, cicilan
berangsur-angsur v
sethithik, mbaka sethithik
angut, mengangut v 1 keturon
sedh4la, 2 ngantuk
ani-ani n ani-ani
aniaya n kaniaya, tumindak
wengis. Pada zaman dahulu
banyak raja berbuat - pada
hambanya. Jaman biyen
akeh raja sing tumindak
kaniaya marang abdinS
anjak, beranjak v 1 mingked,
mingsed. tidak ~ dari tempat
duduknya ora mingsed saka
panggonan lungguhe, 2
manci k. Anak-anak itu sudah
- dewasa. Bocah-bocah kuwi
wis mancik diwasa
anjang-anjang n anjang-anjang
anjangsana y anjangsana,
merdhayoh
anjar n jangkar
anjing n kirik, asu. - itu galak. Asu
kuwi galak
antara n antara, let Tiang yg satu
dng yg lain - nya 4 m. Cagak
siji lan liyane lete 4 m
mengantarai v ngelet-leti,
menehi let ngantarani
perantara n makelar
antar/ter
mengantar, mengantarkan
v ngeterake. Pekerjaannya
~ keponakannya ke sekolah.
Gaweane ngeterake
ponakane menyang sekolah
antar-mengantar v ter-
teran
mengantari v ngirimi,
ngeteri, menehi. Tiap bulan
ia ~ neneknya beras, gula,
dan teh. Pendhak sasi
dheweke ngirimi mbahn4
beras, gula, lan teh
antaran n 1 kiriman, 2 srah-srahan
pengantar n wong sing ngeterake,
pangiring, pangombyong. ~
pengantin itu seratus lebih.
Pangiring^ temanten iku
satus luwih
- kata purwaka
antusias adj temen, temenanan.
la menanggapi gagasan itu
dengan sangat -. Dheweke
nanggepi panemu kuwi
kanthi temen
antuk / sandhung, bentur
terantuk y kasandhung,
kabentur, kasenggol. ~ batu.
Kesandhung watu
mengantuk v ny£nggol,
nglanggar, ndhodhos,
nabrak
anulir n batal
menganulir v mbatalake.
Wasit ~ gol itu karena
28 — KAMUS INDONESIA-JAWA
apa
apung
penyerangnya sudah
menyentuh bola. Wasit
mbatalake gol kuwi amarga
penyerange wis ndemek bal
apa pron apa
apabila p yen, menawa. ~ keadaan
mengizinkan, tahun depan
saya akan meneruskan
kuliah. Menawa kaanan
ngidinake, taun ngarep aku
arep nerusake kuliah
apakah pron apa. ~ kamu mau
menemaniku? Apa kowe
gelem ngancani aku?
apalagi p apa maneh. ~ dia orang
kaya apa maneh dhdweki
wong sugih
apapun n apa wae. ~ yang dia
inginkan dipenuhi oleh
orang tuanya. Apa wa£ sing
dikarepake dicukupi wong
tuan£
aparatur n punggawa (negara)
api n geni. Cobalah kau nyalakan
- di tungku itu. Coba uripna
geni ing keren kuwi
apik a apik, resik. Pekerjaannya -.
Gaweani apik
mengapikkan v ngapikake,
nggatekake, ngrawat,
ngupakara. Ayahnya terus
saja melaju, tak ~ sipengemb
sama sekali. Bapakne terus
bablas ora nggatekake wong
ngemis babar bias
apit, berapit v 1 dhempet,
dhempel, 2 kaapit, nggapit,
njapit
mengapit v 1 njepit, 2
ngapit, ngempit Dua orang
polisi - tahanan itu. Polisi
loro ngapit tahanan kuwi
memperapitkan v
ngrapetake
apitan n alat kanggo
ngempit
pengapit n apitan
apit, berapit v 1 dhempet,
dhempel, 2 kaapit, nggapit,
njapit
mengapit v 1 njepit, 2
ngapit, ngempit Dua orang
polisi ~ tahanan itu. Polisi
loro ngapit tahanan kuwi
memperapitkan /
ngrapetake
apitan n alat kanggo
ngempit
pengapit n apitan
apotek n apotik
apoteker n apoteker, ahli ngelmu
obat-obatan sing duwe
wenang gaw& obat sing
didol
April n sasi April
aprit, aprit-apritan v mlayu
nggendring
apu n apu, enjet. Nenekku suka
mengunyah sirih diberi
sedikit -. Simbah putriku
seneng mamah suruh
diw£n£hi enjet sithik
apung v kambang
mengapung v ngambang,
kumambang, kemampul.
Perahu kertas itu ~ di air.
Prahu saka kertas kuwi
kumambang ing banyu
terapung-apung v
kambang-kambang,
kampul-kampul. Mayatnya
ditemukan ~ di sungai.
KAMUS INDONESIA-JAWA — 29
apuran
arif
Mayite ditemokake kampul-
kampul ing kali
apuran n got, pecergn
arah I n arah, ener, pernah, tuju,
maksud
mengarah v 1 tumuju.
Tembakannya ~ ke dada
lawannya. Tembakane
tumuju dadane mungsuhe,
2 madhep. Rumahnya ~
ke barat. Omah£ madhep
ngulon
terarah v 1 ditujokake, 2
pener
mengarahkan v ngarahake,
mernahake. Dia ~ mobilnya
ke rumah bercat biru.
Dheweke ngarahake
montore tumuju omah sing
dicet biru
arahan n arahan, pituduh
pengarah n pangarah
arah II, arah-arah n memper,
saemper, kaya. Hidungnya ~
hidung orang Arab. Irung6
kaya irunge wong Arab
aral n mayang, kembang jamb&
arak I n arak, jinise omben-omben
(lumrahe digawe saka beras)
arak n v arak
berarak-arakan v arak-
arakan, irid-iridan, miaku
urut-urutan wong akeh
mengarak v ngarak, ngirid.
Riuh rendah suara orang
~ pahlawan bulu tangkis
keliling kota. Rame banget
swaran6 wong sing ngarak
pahlawan badminton
ngubengi kutha
arak-arakan n arak-arakan,
irid-iridan
pengarakn pangarak
arak m, berarak v awut-awutan,
pating slebar
aral n pepalang, alanganJtfra tidak
ada - saya akan pulang
minggu depan. Menawa ora
ana alangan aku arep bali
minggu ngarep
arang n areng. Memasak dengan
bahan bakar - lebih khas
aromanya. Masak nganggo
areng ambune luwih kas
- periuk langes
ararut ngarut, Maranta arundinaced
arbei n arbei, Fragaria resca
arca n reca, patung. - itu terbuat
dari batu. Reca iku digawe
saka watu
ardi I n gunung
ardi n n lemah, bumi
arem-arem n arem-arem. Ibu
membuat- Ibu gawearem-
arem
aren n aren. Arenga pinnata
arena n glanggang. meninggalkan
- tinggal glanggang
argentum n perak
argumen n alesan
ari I n adhi
ari D n gedhogan, kandhang jaran
aria n Arya, gelar kebangsawanan
(kulawarga raja-raja Jawa)
ari-ari n ari-ari
arif adj pinter, wicaksana. Kepala
sekolah itu sangat -. Kepala
sekolah kuwi wicaksana
banget
30 — KAMUS INDONESIA-JAWA
arik
asak
arik v jaga melek, ora tuai sewengi
muput
arip adj arip, ngantuk banget
arisan n arisan. Di kantorku ada -
sebulan sekali. Ing kantorku
ana arisan sesasi sepisan
arit n arit
aridan p sawise iku
arloji n jam tangan
arogan adj gumedhS, sombong
aroma n ambon-ambon sing wangi
aron v aron, beras sing dikukus
setengah mateng
mengaron v ngaru
arti n 1 teges, maksud, teksir.
Apa - isyarat itu? Apa
maksud tanda kuwi? 2 guna,
paedah. Apa -nya bagi kamu
menyakiti binatang itu ? Apa
paedahe kanggo awakmu
milara kewan kuwi?
berarti v 1 tegese, ateges,
maksude, maknane. Jika ibu
marah, itu tidak ~ beliau
benci kepadamu. Menawa
ibu duka, kuwi ora ateges
ibu sengit marang awakmu,
2 migunani, maedahi.
Mungkin pertolongan saya
ini tak ~ bagi dirimu. Mbok
menawa pitulunganku iki ora
migunani kanggo awakmu,
3 padha karo. Mengambil
milik orang tanpa permisi
~ mencuri. Njupuk duweke
wong liya tanpa kulonuwun
padha karo nyolong
mengartikan v ngartekake,
negesi. Mereka ~ isyarat itu
sebagai tanda menyerah.
Wong-wong ngartekake
tandha kuwi pinangka
tandha nyerah
pengartian n ngartekake,
nyurasa, negesi, maknani
searti n padha tegese
artis n artis, seniman (lanang),
seniwati (wadon)
arwah n roh. Semoga -nya berada
di sisi Allah. Muga rohe ana
ing sandhinge Gusti Allah
arwana n iwak arwana,
Osteoglossum biciirhosum
arwana. - merupakan
salah satu jenis ikan hias
yang kanibal Iwak arwana
mujudake salah sijine iwak
hias sing gelem mangan
liyan
as n punjer. - bumi punjere bumi
asa n pangarep-arep. la merasa
tidak memiliki - lagi.
Dh6wek6 rumangsa ora
duwe pangarep-arep maneh
asah, mengasah v ngungkal,
ndadekake supaya landhep
utawa lancip (lading, arit,
tumbak, Isp). Bapak ~ pisau-
pisau yang sudah tumpul
Bapak ngungkal lading-
lading sing wis kethul
asahan n ungkal. ~ ini
terbuat dari batu. Ungkal iki
digaw6 saka watu
asai n bubuk, kewan cilik sing
mangan kayu
asak adj sesek, rupek
berasak-asak v untel-
untelan, suk-sukan. Orang ~
di depan loket Wong untel-
untelan ing ngarep karcisan
KAMUS INDONESIA-JAWA — 31
asal
asing
mengasak v ngesuk,
ndhesuk. Semakin kita
mengalah, ia semakin ~.
Sangsaya awake dhewe
ngalah, dheweke sangsaya
ndhesuk
asal I n asal, wiwitan. Patung-
patung itu akan dikembalikan
ke-nya. Patung-patung kuwi
arep dibalekake ing asale
- mula wiwitane, mula
bukan-
- usul asal-usul, mula-buka
berasal v asale. Barang-
barang yang ~ dari Jepang
terdapat di mana-mana.
Barang-barang sing asale
saka Jepang ana ing ngendi-
endi
asal II p 1 angger, menawa,
ydn. Engkau boleh pergi
- pekerjaanmu beres.
Kowe entuk lunga angger
gaw£anmu rampung, 2
pokok, kang baku
asal m adj waton, angger-angger,
sakepenake, sageleme, tanpa
wewaton. Kalau bekerja
jangan ikutilah aturan yg
ada. Yen nyambut gaw£ aja
waton, nuten aturan sing
lumaku
asam adj kecut Mangga muda -
rasanya. Kruntil rasane kecut
asap n asep, kebul, pega, kukus,
uwab
berasap v kemebul,
ngetokake kebul. Mobil itu
~. Montor kuwi ngetokake
kebul
mengasapi v ngebuli,
ngutugi
asar n ngasar, wayah salat sor6
antarane tabuh 15.00—16.00
asas n landhesan, paugeran,
wewaton.
berasaskan v migunakake
landhesan. Perusahaan itu
~ koperasi Perusahaan iku
migunakake landhesan
koperasi
asasi adj asasi, duwe sipat dhasar
utawa pokok. Dia termasuk
orang yang mempeijuangkan
hak- Dh&weke kalebu wong
sing nglabuhi hak asasi
asbak n asbak, wadhah tegesan.
-nya sudah penuh dengan
puntung rokok. Asbak£ wis
kebak tegesan
asbes n asbes
asi I n kawigaten
mengasi v 1 nggatekake, 2
nyarujuki, nyetujoni
asi n adj bener, sah. Serah terima
hasil itu sudah -. Lung
tinampen asil iku wis sah
asi DDL asian adj 1 beja, 2 mandi
(gegayutan karo jamu utawa
obat)
asih adj asih, tresna. Uang itu
diberikan sebagai tali -.
Dhuwit kuwi diw&n£hake
minangka tandha tresna
asin adj asin. Sayur ini sangat -.
Jangan iki asin banget
asing adj 1 aeng, ora salumrahe,
2 kagok, durung kulina.
Setelah lama tinggal di kota,
ia merasa - tinggal di desa.
Sawise suwe manggon ing
kutha, dh£w&ke rumangsa
kagok manggon ing d6sa,
32 — KAMUS INDONESIA-JAWA
awal
3 manca. Borobudur banyak
dikunjungi wisatawan
Akeh wisatawan manca
nekani Borobudur
asli adj asli, tulen, murni, tanpa
campuran. Emas ini -. Emas
iki mumi
asma n bengek, mengi. la menderita
penyakit -. Dheweke lara
mengi
asmara n asmara, dilanda -
kasmaran, nandhang asmara
aso v aso, ler&n
ngaso v ngaso, leren. ~
sambil minum segelas kopi
panas. Ngaso sinambi
ngombe kopi panas
asor adj asor, ina, kalah.
menganggap rendah orang
lain ngasorak4 iiyan
aspal n aspal
beraspal v 1 ana aspale, 2
aspalan, diaspal. Jalan-jalan
di kampung ini sudah ~.
Dalan-dalan ing kampung
iki wis aspalan kab&h
mengaspal v ngaspal.
Bapak-bapak sedang bekeija
bakti ~ jalan. Bapak-bapak
lagi gugur gunung ngaspal
dalan
asri adj asri, ngresepake.
Pemandangannya -.
Sesawangane ngresepak4
asu n asu, kirik. - menggonggong.
Asujegog
asuh v gulawenthah
mengasuh vnggulawenthah.
~ anak adalah kewajiban
seorang ibu. Nggulawenthah
anak iku kuwajiban£ ibu
atap n payon. Kucing itu lari
kemudian naik ke -. Kucing
kuwi mlayu banjur munggah
payon
atas n dhuwur. Ada kucing di -
meja. Ana kucing ing dhuwur
meja
mengataskan v
ngunggahake
atasan n pimpinan
atau p utawa. Pilih aku - dia. Pilih
aku utawa dhewek6
atur v atur, tata
mengatur v 1 ngatur, nata,
mranata. Dialahyg ~ tempat
ini. Dhew4k4 sing ngatur
panggonan iki, 2 ngurus
aturan n 1 aturan, pranatan,
tata cara, angger-angger,
tatanan. ~ itu dibuat agar
semuanya menjadi lebih
tertata. Pranatan iku digawe
supaya kab4h dadi luwih
tumata, 2 unggah-ungguh.
Dia tidak tahu ~. Dheweke
ora ngerti unggah-ungguh
beraturan v 1 ana aturane,
2 ngerti tata krama
mengaturkan v natakake
teratur v tumata, rapi.
Rumah-rumah di sini terlihat
~. Omah-omah ning kene
katon tumata
peraturan n angger-angger,
tatanan, pranatan. Orang
itu sering melanggar ~.
Wong iku kerep nglanggar
pranatan
awal n wiwitan, kawiwitan, asal,
mula buka, cerita ber— dari
critan6 kawiwitan saka
- mula bibit sakawit
awalan n ater-ater
KAMUS INDONESIA-JAWA — 33
awan
ayam
awan n mega, mendhung
awet adj awet
mengawetkan adj
ngawetake
ayah n bapak, bapa
ayam n pitik
- belanda kalkun, - beroga
pitik alas, - selasih pitik
cemani
34 — KAMUS INDONESIA-JAWA
ba
badut
B
ba n ba (aksara Arab sing nomer 2)
bab n 1 bab, perangan buku, 2
masalah, babagan, prakara,
ngenani. - itu tidak perlu
dipersoalkan lagi. Prakara
kuwi ora prelu diributake
maneh
babad n babad, riwayat, sejarah
babak I n babak, perangan, bagian
lelakon drama. Drama tiga-.
Sandiwara telung babak
babak n adj babak, tatu nglicep
kulite, mlicet, bunyak,
bundhas
-belur babak bundhas
babat I v babad, kethok, tegor,
reresik
membabat v mbabad,
ngethok, ngresiki, reresik
membabati v mbabadi,
ngethoki, ngresiki, reresik.
la sedang ~ alang-alang
di halaman rumahnya.
Dheweke lagi mbabadi
alang-alang ing latar omahe
babat D n babat (tumrap sapi lan
kebo)
babi n 1 babi, c&l&ng
membabi srogal-srogol,
ora tata
- buta ngawur, ngawak,
tanpa petung
babu n batur, rewang, buruh
baca v waca
membaca v' maca. ~ buku
maca buku
pembacaan n wewacan
membacakan v macakake.
Setiap malam dia ~ dongeng
untuk anaknya. Pendhak
wengi dheweke macakake
dongeng kanggo anake
terbaca v kewaca. Tulisan
itu tak ~ karena terlalu keciL
Tulisan kuwi ora kewaca
amarga saking cilike
bacaan n wacan. Buku ~
untuk anak-anak. Buku
wacan kanggo bocah-bocah
bacok v bacok, plathok
membacok v mbacok,
mlathok
badai n lesus, ampuhan
badak n warak
badan n 1 awak, raga, badan
wadag. Setelah melakukan
pekerjaan berat - saya sakit
semua. Sawise nandangi
gaweyan abot, awakku krasa
lara kabeh, 2 pakumpulan
badar I n cethol
badar n 1 padang mbulan, purnama
(ngenani mbulan), 2 kinyis-
kinyis
badik n badhik, bangsane cundrik
badminton n badminton,
bulutangkis
badui n badui (tumrap suku bangsa
keturunan Arab lan ing
Banten Selatan)
badung a nakal, ndhugal, mbeling,
mbedhig. Jangan berkawan
dengan anak - itu. Aja
kekancan kara bocah nakal
kuwi
badut n badhut, dhagelan
KAMUS INDONESIA-JAWA — 35
bagasi
bahaya
bagasi n bak barang (tumrap
kendaraan biyasane ing
bagian mburi), barang
momotan, papan barang
momotan
bagai n padha, kaya, memper.
Perbedaanya - langit dan
bumi. Bedane kaya langit
lan bumi
bagaimana pron kepriye, piye
bagan n cengkorongan,
ngengrengan
bagi II p 1 kanggo. Hadiah -
pemenang berupa trofi dan
uang. Hadiah kanggo sing
menang awujud piala lan
duwit, 2 miturut, tumrap,
marang (tumrap tembung
kata depan). - orang-
orang, peristiwa itu sangat
mengerikan. Miturut wong-
wong, kedaden kuwi medeni
banget
bagi II n 1 pecahan, 2 para,
bagi, perang, dum-duman
pametu, asill didum
membagi vngedum, mbag6,
merang, mara, la ~ tanah
itu menjadi tiga bagian.
Dh&wdki mara lemah kuwi
dadi telung bagean
membagi-bagikan v
ngedum- dumake. Ibu -
kue kepada anak-anak.
Ibu ngedum-dumake roti
kanggo bocah-bocah
bagian n bagian, perangan. Siapa
yg belum mendapat ~ ? Sapa
sing durung 4ntuk bagean?
pembagian n 1 dum-
duman. akan diadakan ~
beras kepada penduduk
arep ana dum-duman beras
kanggo warga, 2 paran
kebagian n kebagean, oleh
dum-duman. Saya hanya
~ seribu rupiah. Aku mung
kebagean s&wu rupiah
baginda n kanjeng sinuwun. Baik,
—. Sendika dhawuh, Kanjeng
Sinuwun
bagus adj apik, becik. Anaknya
mendapat nilai -. Anake
entuk biji apik
kebagusan n kaendahan,
bab apik
bah n banjir, bena
bahagia n 1 seneng banget,
bungah, bombong, ayem lan
tentrem. Hidupnya sekarang
sudah -. Uripe saiki wis ayem
lan tentrem, 2 begja
bahana n 1 swara sora, swara rame,
2 kumandhang
membahana v
ngumandhang
terbahana adj keprungu,
kondhang
bahari I adj laut, segara
bahari n adj kuna, biyen
bahari m ac#edi peni.sulistya, merak
ati, endah, nengsemake
bahasa n basa
bahasawan n 1 ahli basa, 2
wasis basa
bahaya n bebaya, bebendu,
wewalak. memilih jalan yg
tidak ada - nya Milih dalan
sing ora ana bebayane
berbahaya vngemu bebaya,
mbebayani. Jangan suka
menaruh barang - di tempat
36 - KAMUS INDONESIA-JAWA
bahak
baik
ini. Aja seneng nyelehake
barang mbebayani ing kene
membahayakan v
nuwuhake bebaya. - dirinya
sendiri nuwuhake bebaya
marang awake dhewe
bahak, terbahak-bahak v' ngakak,
cekakakan. Tertawa ~.
Ngguyu ngakak
bahann 1 bahan, bakal, ubarampene
gegawean - pakaian bakal
klambi, 2 barang bukti, sisik
melik
- pakaian kain
bahang n sumub (tumrap wedang),
keluk, kebul, uwab, kukus
bahas v rembug
membahas v ngrembug. Kita
perlu ~ tentang keamanan
di lingkungan sini. Awake
dh£w6 prelu ngrembug
babagan keamanan ing
lingkungan kene
bahasan n pirembugan,
pangrembugan. ~ tentang
IPTEK pirembugan babagan
IPTEK
pembahasan n pirembugan
terbahas v karembug.
Semua sudah ~ kabeh wis
karembug
bahenol a weweg, sidhet, s6mok
bahkan adv malah, malahan,
malah-malah, malah mandar,
luwih-luwih, saya mandh,
kapara. Serangannya bukan
berkurang - lebih gencar.
Serangane ora selot kendho
malah sansaya kenceng
bahwa p mungguh, menawa, nek.
la mengira - hari ini libur.
Dhdw&k£ ngira menawa dina
iki prei
bahu n pundhak, pamidhangan
membahu v mikul, nyangga,
nyongkong
bahu-membahu vtulung-
tinulung, gotong royong,
bareng-bareng (berjuang
Isp). Warga Kapuas bersama
Tim Pemadam Kebakaran
~ memadamkan api yang
membakar rumah warga.
Warga Kapuas lan Tim
Pemadam Kebakaran
bareng-bareng mateni geni
sing ngobong omahe warga
baiduri n widuri (bangsane inten)
baik adj 1 elok, apik, becik,
prayoga. Lebih - hal itu
dibicarakan dengan orang
tua. Luwih prayoga prakara
kui diomongake karo wong
tuwa, 2 bejo, untung.
Nasibnya — sekali. Nasibe
bejo banget, 3 migunani,
manjur, tijab, mustajab,
mandi. Daun kumis kucing
- untuk obat penyakit ginjal.
Godhong kumis kucing
migunani kanggo obat lara
ginjel, 4 apik (tumrap ati,
bebuden Isp). Dia orang
—-, tidak pernah menyakiti
orang lain. Dh6w6k6 wong
apik, ora tau nglarani wong
liya, 5 mari, pulih (tumrap
lara, barang kang rusak).
Keadaannya sudah mulai —
Kahanane wis pulih maneh
baik-baik adj apik-apik.
Kabarnya ~ saja. Kabar£
apik-apik wae
KAMUS INDONESIA-JAWA — 37
bait
bakar
memperbaiki v ndandani,
mbenerake, ngapikake.
Dia sedang ~ sepedanya
yang rusak. Dheweke lagi
ndandani pite sing rusak
sebaik-baiknya adv
sakbecik-becike, sakapik-
apike. Kerjakanlah tugas itu
Tandangana gaweane
kuwi sakapik-apike
sebaiknya adv becike,
apike, prayogane. ~ kamu
yg datang ke rumahnya.
Prayogane kowe sing moro
ing omahe
bait n gurit, tembang, pada
baitulharam n kakbah, kakbat
baitullah n baitullah, baitulharam
baitulmakdis n mesjid suci,
mesjid Aksa (ing Palestina,
Yerussalem)
baitulmakmur n baitul makmur
baitulmukadas n baitul mukadas
baja n waja
berbaja n lapis waja
membaja n atos kaya waja
bajak I n garu, waluku, singkal
membajak y nggaru, ngluku,
nyingkal. Ayahnya sedang
~ di sawah. Bapakne lagi
ngluku ning sawah
bajak n n 1 rampok, garong, 2
palsu
membajak v 1 ngrampok,
nggarong. Bajak laut itu
sering ~ kapal-kapal
dagang yg lewat di Selat
Malaka. Bajak Laut kuwi
kerep ngrampok prahu-
prahu sing liwat ing Selat
Malaka, 2 malsokake. Banyak
perusahaan kaset yg ~ lagu-
lagu. Akeh pabrik kaset
sing malsokake tembang-
tembang
bajakan n 1 barang kang
dirampok, 2 barang kang
dipalsokake
bajigur n bajigur
bajik adj becik
kebajikan n amalan,
kabecikan. Kita wajib
berbuat ~ kpd sesama
manusia. Awake dhewe kudu
tumindak kabecikan marang
sapadha-padha
bajing n bajing
baju n k\amb\. memakai- nganggo
klambi
berbaju v klamben
bak I p kaya, memper, pindha.
- cacing kepanasan. Kaya
cacing kepanasen
bak II n bak (tandhon banyu),
kothak gedhe ing jero kolah
baka adj langgeng, kalanggengan.
Alam —. Alam kabecikan
bakal n 1 calon, bakal, gadhangan.
-presiden. Calon presiden, 2
arep, bakal, meh, ndungkap,
kurang sathithik, age,
eriggal, rikat
bakar v bakar, obong
membakar v mbakar,
ngobong. ~ sampah
ngobong uwuh
dibakar v diobong, dibakar.
Kertas-kertas yang tidak
terpakai itu ~. Dluwang-
dluwang sing wis ora kanggo
iku diobong
38 — KAMUS INDONESIA-JAWA
bakat
membakarkan v
ngobongake, m ba kara ke.
Paman ~ sayajagung. Paklik
mbakarake aku jagung
membakari v ngobongi,
mbakari. Hampir setiap hari
dia ~ sampah. Meh saben
dina dheweke ngobongi
uwuh
terbakar v kobong, kebakar,
bajunya ~. Klambine kobong
kebakaran n kobongan.Ada
~ di sana. Ana kobongan
ning kana
bakat n bakat
bakau n bakau
bakda p bubar, sakwise, lebar,
bakda, luwar, jugar. - ashar.
Bubar ashar
bakhil n medhit, pedhit, pelit,
cethil, petungan, nyengit.
Seseorang yang - harta
kekayaanya tidak berkah.
Wong sing pelit bandanS
ora berkah
bakiak n theklek, bakiak, gapyak.
Di masa lampau, terdapat
sandal yang disebut- Jaman
mbiyen, ana sandhal sing
diarani thekl&k
bakmi n bakmi, mi
bakteri n bakteri
bakti n tuhu, mituhu, bekti, nyata,
temen. - kpd Tuhan Yang
Maha Kuasa. Mituhu marang
Gusti Kang Maha Kwasa
berbakti v ngabekti ~
kepada orang tua. Ngabekti
marang wong tuwa
Baku Ini baku, pokok, 2 sing
dienggo pathokan
baku n adv, - hantam antem-
anteman
bakul n wakul, senik, dunak,
bodag. Bahan-bahan ini
telah diubah menjadi barang-
barang yang amat berguna
seperti -. Barang-barang iki
wis digawe dadi barang-
barang sing migunani kayata
wakul
bakung n bakung, kangkung rabi
bala I n kanca, bala, wadya bala,
prajurit
bala n n mala, bilai, bilahi, tiwas,
rubeda, cilaka, kacilakan,
memala (tumrap penyakit
kulit isp), kasangsaran
balai n bale, omah, wisma, kantor,
gedhong
balam n 1 manuk puter, 2 blawur
balans n 1 timbangan, petungan,
traju, 2 timbang, padha
bobote, babag, tandhing
balap, n balapan v 1 adu cepet, 2
balapan, rikat-rikatan (mlayu
Isp)
balas v wales, bales
membalas v 1 njawab,
mangsuli. 2 males, mbales
balasan n 1 wangsulan,
balesan (tumrap surat). Dia
sudah menerima ~ atas
surat yang dikirim. Dheweke
wis nampa wangsulan
surat sing wis dikirim, 2
piwales, ukuman, 3 ganjaran.
Barang siapa yang tekun
beribadah bakal mendapat
~ dari Tuhan. Sapa wa6 sing
sregep ngibadah bakale
KAMUS INDONESIA-JAWA — 39
balerina
bandel
entuk ganjaran saka Gusti
Allah
balerina n balerina
balet n balet
balita n balita, bocah cilik
balig o balig, baleg
baliki n walik, 2 vbali, unjal, mulih.
Kapan ia - ke Surabaya?
Kapan dheweke bali ning
Surabaya?
berballk v mbalik. Bola yg
dilemparkan ke tembok akan
selalu ~. Bal sing diuncalake
ning tembok mesti mbalik
maneh
~ hati wurung
- muka mlengos
berbalik-balik v molak-
malik
berbalikan v kosok bali,
walikan. Ucapannya ~
dengan perbuatannya.
Pocapan6 walikan karo
tumindake
membalik v 1 malik. ~ kertas
malik kertas, 2 mungkur
~ belakang mbalela
membalik-balik v ngolak-
alik. lama ia ~ bukunya.
Suw6 anggone dhdweke
ngolak-alik bukune
membalikkan v 1
mbalekake, 2 ngulihake
~ muka mlengos
~ perkataan mukir selak
terbalik v kuwalik. Baju yang
ia kenakan Klambi sing
dienggo kuwalik
~ akal 4dan, gendheng,
gemblung, kenthir, sinthing
~ halang balikan, walikan,
kosok baldn
~ lidah m^ncla-mencle,
leda-lede
kebalikan walikan, kosok balen.
Malam ~ dr siang. Bengi
walikane awan
baling, baling-baling n kitiran
balok n balok, diurung
balon n balon, plembungan,
plendhungan
balut n blebet
membalut n mblebet. ~
kursi dan meja yg hendak
dikirimkan dengan kertas
tebal mblebet kursi lan meja
sing arep dikirim nganggo
dluwang sing kandel
balsam n balsem
bambu n pring, deling. pohon -.
Wit pring
ba.n n 1 ban, 2 kain blebet
(lengen Isp), 3 sabuk, setut,
paningset
banci n wandu
bandar I n parit, dam, kalen,
kalenan, ildn-il&n, ildnan.
penduduk desa bergotong-
royong memperbaiki - air.
Warga d6sa padha gotong
royong ndandani kalenan
bandar n n bandar, pelabuhan
bandar m n bandar
banderol n bandrol
bandel adj ndableg, ngeyel,
ndhendheng. Kalau murid-
murid itu tetap -, gurunya
terpaksa bertindak tegas.
Menawa murid-murid kuwi
tetep ndableg, guru kepeksa
tumindak teges
40 — KAMUS INDONESIA-JAWA
bandeng
bangsa
membandel adj mbadal,
mbangkang, ndableg,
mbrengkele, ngeyel,
ndhendheng. Anak itu sudah
sering diperingatkan, tetapi
tetap saja Bocah kuwi wis
kerep dielingake, ananging
tetep wae ndableg
bandeng n bandeng
banding n timbang, tandhing,
babag. Kecantikan gadis itu
tiada - nya. Ayuni bocah
kuwi ora ana tandhinge
berbanding v setimbang,
tanding, babag. Besar
pengeluaran hendaknya
~ dengan pendapatan.
Gedh£n& blanjan kudune
imbang karo bayarane
membandingkan v
mbandhingake, nimbang.
akibat suka - anak akibate
seneng mbandhingake anak
perbandingan v 1
bandhingan, tandhingan.
Bagaimanakah ~ kekuatan
militer Indonesia dengan
negara-negara tetangga?
Kepriye bandingan antaran^
kekuatan militer Indonesia
karo bangsa-bangsa liya?,
2 kaya, sadmper, memper,
pepindhan, tetiron, padhane,
ayake, pindha
pembanding ljuru banding,
juru timbang, 2 bandingan
sebanding imbang,
setimbang, jumbuh, pas,
cocog, trep. Musuh yang tak
~ mungsuh sing ora imbang
bandit n 1 bandhit, maling julig,
2 penjahat (tumrap lakon
ing film)
bandrol ■) banderol
bandul n bandhul
bangau n bango
bangga adj mongkog, gedhe atine,
bombong, mantep (dening
aleman Isp) Regu Indonesia
boleh - dapat merebut piala
Thomas. Regu Indonesia
ol6h mongkog bisa ngrebut
piala Thomas
membanggakan v
mongkogake, mbanggakake
bangkai n 1 bangke, wangke,
bathang (lumrahe tumrap
kewan, tumrap manungsa),
2 rosokan
bangkang, membangkang v
mbangkang, mbalela, balila,
ngraman. ketika polisi berani
~ perintah komandan nalika
polisi wani mbalela pr£ntahe
komandan
bangkit v 1 tangi, gumregah,
menyat Dengan sisa tenaga
yang dimiliki, ia berusaha -
lagi. Nganggo sisa tenaga
sing diduwgni, dheweke
nyoba tangi manih, 2 metu,
thukul, tuwuh (kanepsone
Isp)
bangkrut adj 1 bangkrut, rugi,
tuna, 2 dadi mlarat
bangku n bangku, dhingklik,
palinggihan, kursi dawa.
Dia duduk di - sebelahku.
Dheweke lungguh ning
dhingklik j&j&rku
bangsa n bangsa
berbangsa v 1 abangsa, saka
bangsa, 2 trah luhur
KAMUS INDONESIA-JAWA - 41
bangsal
bantu
sebangsa n 1 sabangsa, 2
sajinis
kebangsaan n kabangsan
bangsawan n ningrat,
para luhur, priyayi luhur.
Keturunan-. Turunan ningrat
bangsal n 1 kandhang, gudhang, 2
los, 3 bangsal, 4 brak
banjar n baris, larik, garis, tarik,
banjar
banjir v banjir, bena. Dampak banjir
dapat berupa kehilangan
anggota keluarga. Akibate
banjir bisa awujud kelangan
sanak kulawarga
bangun I v 1 gumregah, menyat
anak itu berkali-kali terjatuh,
namun ia selalu dapat -
kembali Bocah ka4 bola-bali
tiba, ananging bisa menyat
maneh, 2 tangi, setiap pagi ia
- pukul 04.00 Pendhak esok
dheweke tangi jam 04.00, 3
melek. Sewaktu suaminya
pulang larut malam, ia masih
-. Rikala bojone bali mbengi,
dheweke isih melek, 4
sadhar. la - setelah kepalanya
diguyur air. Dh£wdki sadhar
sawis6 sirahe digebyur
banyu, 5 tobat
membangunkan v
nangekake, nggugah. Dia
masuk ke kamar untuk -
anaknya. Dheweke mlebu
kamar saperlu nggugah
anak£
bangun II n wangun, wujud, cakrik,
dhapur, bleger
membangun v mbangun,
ngadegake, nganyarake,
ndandani. ~ rumah mbangun
omah
bangunan n bangunan,
sing didegake (kayata omah,
menara, gedhung)
sebangun kaya, padhani,
ayake, saemper, memper,
pepindan, tetiron, pindha
bank n bank
bankir n 1 bangkir, pegawe bank,
2 bank thithil, tukang kridit,
3 bandar, cukong
bantah v bantah, paido
membantah v mbantah,
maido madoni, mbrengkele,
mbrengkel, wangkal,
wangkod. Jangan suka ~
pada orang tua. Aja seneng
maido karo wong tuwa
bantai v sembelih, jagal
membantai v nyembelih,
njagal
bantal n bantal
banteng n bantheng, sapi alasan
banter adj 1 banter, rikat, cepet,
santer, 2 larang
banting v banting
membanting v mbanting. ~
pintu mbanting lawang
bantu v biyantu, tulung, tetulung,
aweh, rewang
membantu v mbiyantu,
nulung, nulungi, ngrewangi.
~ meringankan beban orang
tua mbiyantu ngenthengake
bebani wong tuwa
pembantu n batu r, rewang
bantuan n pitulungan,
pambiyantu, pawehan.
Terima kasih atas -mu.
42 — KAMUS INDONESIA-JAWA
banyak
baris
Matur nuwun amrih saka
pitulunganmu
banyak adj akeh. Ada - tikus di
gudang itu. Ana akeh tikus
ing gudang kuwi
terbanyak adj akeh dhewe,
paling akeh. Suara ~. Swara
sing paling akeh
memperbanyak /
ngakehake, nikelak£.
Makanan serta minuman
apa saja yang dapat ~
ASI? Panganan lan omben-
omben apa wae sing bisa
ngakdhak6 ASI
kebanyakan n 1 sap£rangan
gedhe, akeh-akehe, sing
akeh. ~ murid-murid di
sekolah ini mempunyai
sepeda motor. Akeh-akehe
murid ing sekolah iki padha
nduwe pit montor, 2 lumrahi,
racake. orang ~ lumrahe
wong, 3 kakehan. ~ merokok,
tidak baik untuk kesehatan.
Kakehan ngrokok kuwi ora
apik kanggo kesehatan
sebanyak num cacah, ak&he,
gunggung. Dia tidak pemah
membayangkan gaji yang ia
terima ~ itu. Dh&wdke ora
tau mbayangake menawa
upah sing ditampa semono
ak6he
sebanyak-banyaknya
num saak&h-ak&h4,
sakgunggunge,-
mengumpulkan uang, ia
tetap tidak bisa membeli
mobil itu. Saakeh-akehe
anggone nglumpukak6
dhuwit, dheweke tetep ora
bisa tuku montor kuwi
bapak n bapak, bapa, rama
bapak-bapak n bapak-bapak
bara n mawa. - api mawa geni
barak n barak, brak
barang n 1 barang, 2 piranti
barangkali atfr bokmenawa,
menawa, yen, mungguh ing.
- aku lupa, tolong diingatkan.
Mbok menawa aku lali,
tulung dielingake
barat n kulon, arah - arah kulon.
Menghadap ke - madhep
ngulon
barel n barel (lenga Isp)
bareng adv bareng
berbarengan v bareng,
ngepasi, mbeneri.
Pembukaan pameran
itu ~ dengan upacara
pernikahannya. Pembukaan
pameran kuwi ngepasi
karo upacara ngantenane
dheweke
baret n baret
baring v gl£thak, turon
berbaring y gumlethak,
ngglethak, leyeh-leyeh,
teturon. Anak itu senang ~
di pangkuan ibunya. Bocah
ka6 seneng teturon ing
pangkone ibune. ~ di atas
dipan ngglethak ing dhipan
pembaringan n amben,
paturon. Setiap hari dia
berada di ~. Saben dina
dheweke ana ing paturon
baris n 1 leret, larik, jajar. Dia ada
di - terdepan. Dh£w£ke ana
ing I6r6t ngarep dhewe, 2
baris, bebarisan, 3 urutan,
larik, lelarikan (tumrap
KAMUS INDONESIA-JAWA — 43
barometer
bawah
aksara). Tulisan yang ada
di - pertama. Tulisan kang
ana ing urutan dhisik dhewe
berbaris v'tata lelarikan
membariskan v njejerake,
ngleret, nglarikake, njajar
barisan n 1 barisan, leretan,
jajaran, 2 rombongan,
kesatuan
barometer n barometer
barong n barong
barongsai n barongsai, barongan
Cina
baru adj 1 anyar, durung suwe.
Tidak jauh dari dusun itu
terdapat sebuah pabrik-. Ora
adoh saka dusun kuwi ana
pabrik anyar, 2 lagi, durung
suwe. Mereka berdua - saja
berada di sini. Dheweke
sakloron lagi wa6 ana ing
kene, 3 adv cak lagi. Jangan
ribut terus adikmu - tidur. Aja
ribut terus, adhimu lagi turu
barter n barter
berzanji n barjanji, berjanjen
bas n bas
basa-basi n 1 sopan-santun,
tatakrama, pasrawungan.
Dia mengatakan itu sekadar
untuk-. Dhdweke ngomong
kuwi mung dinggo
pasrawungan wae, 2 ulas-
ulas
basah adj teles, ngemu banyu,
klebus. Bajunya masih -
Klambin6 isih teles
membasahi v nelesi. ~
rambut nelesi rambut
membasahkan v nelesake
basahan n telesan.
Sarungnya dipakai sebagai
kain ~. Sarunge dinggo
telesan
basi n mambu, wayu. Nasi itu sudah
-. Sega kuwi wis mambu
basil n baksil
basis n asas, dhasar, landhesan
basuh / wisuh, kumbah
membasuh v misuhi,
ngumbah. ~ kaki suaminya
misuhi sikile bojone
basket n 1 basket, 2 kranjang
basket
baskom n baskom, panci gedhe,
kobokan
basmi, membasmi v basmi, besmi,
brantas, musnahake, brasta,
sima
bastar n blaster, blasteran
bata n bata, banon
batu n watu
- asahan wungkal
- bata; - merah bata
- kisaran gr£nda
- kubur pathok
- padhas wadhas
- ubin t&gel
berbatu v ana watune
berbatu-batu num akeh
watune
membatu v matu
bawah n ngisor. di - meja ing
ngisor meja
membawahkan yngerehak6,
mimpin. Komandan itu ~ 160
orang anak buah. Komandan
kuwi mimpin 160 wong
mengebawahkan v
ngedhunake, ngendhekake
44 — KAMUS INDONESIA-JAWA
bayang
belum
terbawah adj dhasar, ngisor
dhewe, paling ngisor. Berada
di urutan ~. Ana ing urutan
ngisor dhewe
bawahan, sebawah,
sebawahan n reh-rehan,
ngisoran. Dia baik sekali
kepada orang ~. Dheweke
apikan banget karo wong
ngisoran
bayang, bayangan n ayang-ayang,
layangan, wewayangan.
Anak kecil itu tengah asyik
melihat ~nya sendiri Bocah
cilik kuwi lagi seneng ndeloki
layangane dhewe
berbayang v ana ayang-
ayange, ana wewayangane,
ana Iayangan6
membayang v katon ayang-
ayang^ katon wewayangane
membayang-bayangi v 1
ngalang-alangi, 2 ngawat-
awati
membayangkan v
nglamunake. Aku banyak ~
yang indah-indah dari yang
telah kita rencanakan. Aku
akeh nglamunake sing apik-
apik saka apa sing wis kita
angenake
terbayang v 1 katon-
katonen, tansah k&lingan,
tom-tomen. Dia selalu ~
wajah kekasihnya. Dhewek6
tansah katon-katonen
rupane pacangane
beberapa num sawetara,
saperangan. - orang
saperangan wong
beda n b£da
berbeda vs6j4 beda, g6seh.
Sepatunya ~ dari yang biasa
ia kenakan. Sepatune beda
karo sing adate dienggo
membeda-bedakan v
mbedak-mb6dakake,
pilih kasih. Jangan suka ~
antar sesama. Aja seneng
mb4dak-mbedakake marang
sapadha-padha
membedakan vmbedakake.
Dia tidak bisa ~ warna hijau
dan biru karena dia buta
warna. Dheweke ora bisa
mb6dakak6 werna ijo lan
biru amarga dheweke buta
warna
perbedaan n 1 bedane. ~ itu
jelas terlihat dari warnanya.
B4dan6 nyata k4tok saka
wemane, 2 gesehe
pembedaan n carane
mbedakake
beli / tuku
membeli /tuku. Dia ~ buku
di tempat itu. Dheweke tuku
buku ning kana kuwi
membelikan v nukokake.
Gadis itu ~ ibunya baju dan
kerudung. Bocah wadon kuwi
nukoakl ibune klambi lan
krudung
terbeli v katuku
pembeli n wong sing tuku
belum adv durung. Orang tuanya
- datang. Wong tuwan6
durung rawuh
belum-belum adv durung-
durung. ~ sudah gemetar
durung-durung wis
ndredheg
sebelum adv sadurunge. -
tidur periksalah pintu dan
jendela. Sadurung4 turu
priksanen lawang lan jendela
KAMUS INDONESIA-JAWA — 45
benar
berita
benar a 1 bener. Apa yg
dikatakannya itu -. Apa sing
diomongaice kuwi bener, 2
adil, 3 jujur, 4 sah
memberakan v mbenerake,
ngolehake, ngidinake. la
mencoba ~ apa-apa yg telah
telanjur bengkok. Dheweke
nyoba mbenerake apa-apa
sing wis kebacut bengkong
kebenaran n kabeneran, bab
bebener
sebenarnya adv sabenere,
satemene. ~ saya tidak
bohong. Satemene aku ora
ngapusi
benda n 1 barang, 2 bandha
kebendaan n kadonyan
bentuk n 1 wangun, 2 gambaran,
3 rupa, bleger, wujud
-tubuh prawakan, bleger
berbentuk v a rupa, duwe
wangun, duwe wujud.
Gambar yang ia buat ~
lingkaran. Gambar sing
digawe arupa bunderan
membentuk v 1 nggawe,
mbentuk. ~ tanah liat
menjadi burung-burungan.
Mbentuk lempung
dadi manuk-manukan,
2 ngedegake (tumrap
pakumpulan). ~ organisasi
baru nggawe pakumpulan
anyar, 3 mujudake (gagasan)
terbentuk v wis digawe,
kagawe
pembentuk n pambentuk,
panyusun
pembentukan n carane
gawe
beri v weh, weneh
memberi v aweh, menehi,
ngewehi. la ~ uang dan
pakaian kepada pengemis
itu. Dh&weke aweh dhuwit
lan klambi kanggo wong
ngemis kuwi
~ hati 1 nguja, ngugung. 2
aweh pangarep-arep
~ tahu menehi ngerti,
nuduhake
beri-memberi v ijol-ijolan,
liron
memberikan v menehake.
Dia - baju kesayangannya
kepada adiknya. Dheweke
menehake klambi sing paling
disenengi kanggo adhine
~ pandangan, ~ suara urun
rembug
~ perlawanan nglawan
pemberian n paweh,
paweweh
beri-beri n beri-beri, lelara sikil
abuh jalaran kurang vitamin
B
berida adj tuwa
beringas adj sangar, ganas.
Orang itu mengamuk
dengan pandangan yang -.
Wong kuwi ngamuk kanthi
pandeleng sangar
beringin n wit ringin, Ficus
benyamina
berisik adj rame (swarane). Jangan
ayahku sedang tidur. Aja
rame, bapakku lagi sare
berita n warta, kabar. Terdengar
- bahwa kampungnya
dilanda banjir. Keprungu
kabar menawa kampunge
kebanjiran
46 — KAMUS INDONESIA-JAWA
beritahu
biji
memberitakan v 1
ngabarake, martakake, 2
nglapurake
beritahu, memberi tahu v
ngandhani, menehi ngerti
memberitahukan v 1
ngabarake, 2 ngumumake,
martakake. Koran-koran
sudah ~ kejadian itu.
Koran-koran wis martakake
kedadean kuwi
berkah n berkah, berkat
berko n berko, lampu pit
berlian n barleyan
bernas adj 1 mentes. Butir-butir
padi ini -. Gabahe mentes,
2 pinercaya, bisa dipercaya.
Janjinya selalu -. Janjine
tansah bisa dipercaya
biar p 1 ben, kareben, supaya.
Biasakan mandi pagi -
sehat. Kulinakna adus esuk
kareben sehat 2 sanadyan.
- hidup miskin, tetapi tenang.
Sanadyan urip mlarat,
nanging ayem
membiarkan v ngetogake,
ngejarake, ora menggak.
Jangan ~ anak-anak bermain
dengan benda-benda
berbahaya. Aja ngejarake
bocah dolanan nganggo
barang sing mbebayani
biara n biara, omah (papan) kanggo
manggon para biarawan lan
biarawati
biarawan n wong lanang sing urip
ing biara
biarawati n wong wadon sing urip
ing biara
biasa adj lumrah, biyasa, umum.
Hal itu sudah - dilakukan
di tempat inL Babagan kuwi
wis lumrah dilakoni ing
panggonan kene
membiasakan vngulinakak£.
Pentingnya ~ anak
mengucapkan terima kasih.
Pentinge ngulinakake bocah
ngucap matur nuwun
terbiasa v kulina, manuh.
Anak itu sudah ~ melewati
jalan ini. Bocah kuwi wis
kulina mlaku liwat dalan iki
kebiasan n pakulinan, adat
biasanya adv biyasane,
adate, lumrahe. ~ dia ada
di tempat ini pada sore hari
Adate dh£w£k£ ana ing kene
nalika wis wayah sore
biar p 1 ben, kareb&n, supaya.
Biasakan mandi pagi -
sehat. Kulinakna adus esuk
b&n sehat, 2 sanadyan. -
hidup miskin, tetapi tenang.
Sanadyan urip mlarat,
nanging tenang
membiarkan v ngetogake,
ngejarake, ora menggak.
Jangan ~ anak-anak bermain
dengan benda-benda
berbahaya. Aja ngejarake
bocah dolanan nganggo
barang sing mbebayani
biji I n 1 wiji (tumrap woh-wohan).
2 las (tumrap beras, jagung,
Isp). 3 iji (tumrap wilangan)
— kemaluan pringsilan
— mata teleng
— berbiji v ana wijine
biji-bijian n las (tumrap beras,
jagung, Isp)
biji n n biji
KAMUS INDONESIA-JAWA — 47
bikang
bini
membiji v mbiji
bikang n cara bikan, jenenge
panganan sing digawe saka
glepung beras dicampur
karo santen, gula, lan panili
bikini n klambi kanggo renang
sing awujud cawet lan klambi
kayadene kotang
biksu n biksu, pendh6ta (Budha)
biksuni n biksu wadon
bila pron 1 kapan. 2 yen, menawa
bila-bila adv kala mangsa,
sawayah-wayah
bilah n wilah
bilamana p 1 kapan, b£suk kapan.
- pekerjaan dimulai? Kapan
pagaw£an6 diwiwiti? 2
menawa, y&n. Acara akan
dimulai - semua peserta
sudah datang. Acara bakal
diwiwiti menawa kabeh
panyarta wis teka
bilang vetung
membilang v ng6tung
terbilang v 1 bisa diitung.
Tamu yg datang tidak -
banyaknya. Tamu sing teka
ora kepetung cacahe, 2
kalebu, kepetung. Bapak ~
orang alim di kampung ini.
Bapa klebu wong ngalim ing
desa iki, 3 diajeni. Ayahnya
termasuk orang ~ di desanya.
Bapak6 kalebu wong sing
diajeni ing d€san£
bilangan n 1 wilangan,
jumlah, gunggung, cacah,
2 angka. Bilangan ganjil
dimulai dari 1. Wilangan
ganjil diwiwiti saka 1
~ bulat wilangan utuh, «-
ganjil wilangan ganjil
kehilangan n misuwur,
kondhang, kaloka
sebilang num saben, angger
~ hari saben dina, - waktu
sawayah-wayah
sebilangan num cacah,
gunggung
membilangkan v
ngomongake, ngandhakake
bingkai n blengker, wengku,
pigura. Fotonya dimasukan
ke dalam ~. Potone dipigura.
berbingkai vana wengkune
membingkai v mengkoni,
blengkeri, migurani
membingkaikan v
blengkerake migurakake
bingkas v mendal, njepat, mesat
Sandalnya ~. Sandale
mendal.
binglds v bungkus
membingkis (kan) v
munjung, misungsung
bingkisan n 1 punjungan,
pisungsung. 2 wungkusan
bingung a bingung.
membingungkan /
mbingungake
kebingungan n
kabingungan.
bini n bojo (wadon). Pria itu sudah
punya ~. Pria kuwi wis duwe
bojo.
berbini v nduwe bojo.
berbinikan v rabi karo
wadon.
memperbinikan v
ndadekake bojo
bini-binian a seneng rabi,
kerep rabi.
48 — KAMUS INDONESIA-JAWA
bintal
biram
bintal n plenthingen. Kulitnya ~.
Kulite plentingen.
bintalak n galengan. Petani itu
membuat ~ di sawah. Wong
tani kuwi gawe galengan ing
sawah.
bintang n lintang. Langit cerah
penuh ~. Langit sumilak
kebak lintang.
— film wong sing pakaryane
main pilem, — kejora
lintang panjer esok, —
berbintang v ana lintang
berbintang-bintang vakeh
lintang sumorot
membintangi v main pilem
perbintangan n palintangan,
ilmu palintangan
bintat -»bintit
binti n anak wadon. Nur Haliza ~
Pramono. Nur Haliza anak
wadon Pramono.
bintik n plenik. Hidungnya ada ~
hitamnya. Irunge ono plenik
irenge.
bintik-bintik n plenik-plenik
berbintik-bintik v pating
plenik
bintil n mlenthing, bintul.
Tangannya ~ digigit semut.
Tangani bintul dicakot
semut
bintit n -> bintil
bintul n -* bintil
bintur n wuwu. Ikannya tersangkut
Iwake kesangkut wuwu.
binun a -> bingung
bio n klenteng. Umat Budha berdoa
di ~. Umat Budha ndonga
ing klenteng.
biologi n ngelmu bab apa-apa
kang urip. Para siswa
diajak guru ke kebun untuk
mempraktekkan ~. Para
siswa digawa guru ing kebon
saperlu ngetrapake ngelmu
bab apa-apa kang urip
biologiwan ahli biologi,
bioskop n gambar sorot gambar
urip pilem. Melihat ~.
Nonton gambar sorot
bir n bir. ~ termasuk jenis minuman
keras. Bir kalebu jinis omben-
omben keras,
ngebir v ngombe.
birah n senthe. Ikan air tawar paling
suka diberi umpan ~. Iwak
banyu tawa paling seneng
diumpani senthe.
birahi n brai. Jangan suka
mengumbar ~. Ojo demen
ngumbar brai.
birai n 1 kere. Teras rumahnya
dipasangi ~ agar tidak terlalu
panas. Rumahnya dipasangi
kere kareben ora pati panas,
2 kreteg. Sungai itu dipasangi
~ agar bisa menyebrang
tanpa masuk ke dalam air.
Kali kuwi dipasangi kreteg
kareben bisa nyebrang
tanpa nyemplung, 3
wengku. ~ dipasang sebagai
penghalang pandangan.
Wengku dipasang minangka
aling-aling.
biram n 1 gajah. ~ itu binatang
berbelalai. Gajah kuwi kewan
kang nduwe tlale, 2 ula
ndas loro (ing dongeng).
Ketika tidur Dewi Nawang
Wulan bermimpi didatangi
KAMUS INDONESIA-JAWA — 49
biras
bis
Nalika turu Dewi Nawang
Wulan ngimpi diparani
biram, 3 abang. Warnanya
~. Wernan6 abang.
biras n pripean, sedulure ipe bojo.
Ida itu ~ dengan Tobing. Ida
kuwi pripean karo Tobing.
biri-biri n wedhus gibas, wedhus
gembel. Ibnu mencukur bulu
~. Ibnu nyukur wulu wedhus
gibas.
birih n -» birai.
biring n I n lelara kulit sing
pating pruntus lan gatel.
Ali menderita ~. Ali
nandang lelara kulit sing
pating pruntus lan gatel,
— peluh kringet buntet.
~ biasa menyerang kanak-
kanak. Kringet buntet biyasa
nyerang bocah cilik.
biring n U n wiring, ulese jago.
Ayamnya sudah punya
Pitike wis duwe wiring.
birit n bokong, menutupi ~. nutupi
bokong.
terbirit-birit kecerdt-ceret, sipat
kuping.
Birma n Burma. Piknik ke ~. Piknik
menyang Burma.
biro n kantor. Terdakwa itu datang
ke ~ hukum untuk meminta
perlindungan. Wong sing
didakwa kuwi menyang
kantor hukum saperiu njaluk
pangayoman.
birokrasi n 1 tata cara paprentahan
sing dileksanakake dening
punggawane nagara marga
ngugemi marang drajat lan
pangkat. Urusannya agak
terhambat karena terbentur
~. Urusane rada kecandhet
amarga kepenthok tata
cara paprentahan sing
dileksanakake dening
punggawan6 nagara
marga ngugemi marang
drajat lan pangkat, 2
karampungane pagawean
sing sarwa rendhet sarta
manut paugeran sing ruwet
~ menyebabkan terlambat.
karampungane pagawean
sing sarwa rendhet sarta
manut paugeran sing ruwet
ndaddkak£ lelet
birokrat n punggawa sing olehe
nyambut gawe kanthi cara
birokrasi, anggota birokrasi.
Dia seorang ~. Dheweke
salah sawijining anggota
birokrasi.
biru I a biru. Langit berwana ~.
Langit duw£ wema biru,
membiru dadi awama biru
kebiru-biruan rada (semu) biru,
biru D n wiru. Kain panjangnya
diberi ~ agar cantik seperti
cara berpakaian orang Jawa.
Jarik6 diwenehi wiru kaya
cara panganggon4 wong
Jawa.
membiru v miru
biruang n -> beruang.
bis I n kotak layang. Di depan kantor
pos dipasang ~ surat. Ing
ngarep kantor pos dipasang
kotak layang.
bis II n bis. naik ~. nunggang bis.
50 _ KAMUS INDONESIA-JAWA
bis
bisul
bis m adv baleni, sepisan maneh.
Supaya hafal ~ lagi. Supaya
apal baleni.
bis IV n pipa wesi utawa plastik,
pipa beton. Gorong-gorong
dipasangi ~. Urung-urung
dipasangi pipa beton
bisa I a bisa. Akhirnya dia - lulus.
Akhire dheweke bisa lulus,
— jadi bokmanawa, ayake.
~ memang dia pelakunya.
Ayake dhew&k£ sing
tumindak.
kebisaan kabisan,
kapinteran.
bisa n n n wisa, upas (ula Isp).
Badannya biru terkena ~ ular.
Awake biru ketaman wisa ula.
— kawi walat, apa-apa sing
bisa gaw& cilaka.
kebisaan n kabisan, kapinteran.
bisan n -» besan.
bisawab a kanthi temenan. Diniati
~ pasti berhasil. Diniati
kanthi temenan mesthi kasil.
biseksual a 1 asipat lanang
lan wadon. Pria itu tidak
normal karena ~. Priya
kuwi ora normal amarga
asipat lanang lan wadon, 2
kepencut lanang lan wadon.
Kasihan anak itu menjadi
berubah kelakuannya karena
~. Mesakake bocah kuwi
dadi owah patrape amarga
kepencut lanang lan wadon.
bisektris n garis lenceng sing
moro pojokan dadi loro pada
amban e. Jalan itu dipasang ~
supaya adil dalam membagi
wilayah. Jalan itu dipasang
garis lenceng sing moro
pojokan dadi loro pada
ambane supaya adil anggone
mbagi wilayah.
bisik, membisiki v mbisiki.
Suaranya lirih ketika ~
telingaku. Swarane lirih
nalika mbisiki kupingku,
bising a brebeg. suaranya ~.
suarane brebeg
membisingkan v mbrebegi.
biskit n -* biskuit
biskopI n-* uskup,
biskopIn-> bioskop,
bislit n -* beslit. Hari ini dia
menerima ~. Dina iki
dheweke nampa beslit.
bisnis n dedagangan, laku dagang
(dol tinuku). belajar ~. sinau
dedagangan
bison n bison, bantheng Amerika.
~ itu binatang yang mirip
kerbau. Bison kuwi kewan
kang memper kebo,
bisu a bisu, ora bisa guneman.
Dari lahir dia ~ sehingga
tidak mampu berkata-kata.
Dheweke bisu awit lair
sahingga ora bisa guneman.
mbisu v meneng wae, ora
geiem guneman. Kalau
sedang pertanda sedang
marah. Yen lagi meneng wae
kaya mengkono, pratanda
lagi nesu.
bistek n -»bistik,
bistik n bestik, arane lawuh (daging
giling), lauk ~. lawuh bestik.
bisul n wudun. Pantatnya sakit
karena ada ~. Bokonge lara
KAMUS INDONESIA-JAWA — 51
biting
blong
mergo ana wudun. — lada
wudun semat ~ membuat
kulit seperti berdenyut,
wudun semat marahi kulit
nyut-nyutan.
berbisul v kukulen
membisul v dadi kukul
bisulan n wudunen
biting n biting. Nasi dibungkus
dengan daun yang disemat
dengan ~. Sega diwungkus
godong didomi nganggo
biting.
biuku n kura. Jalannya pelan
seperti seekor biuku. Mlakune
lendhet kaya kura.
bius n bius Sebelum dioperasi
pasien itu disuntik ~.
Sadurunge dioperasi pasien
kuwi disuntik bius,
membius v mbius, nggawe
ora eling,
terbius a kabius
biut n ora mari-mari (lelara). Diobati
terus-menerus sakitnya tetep
~. Diobati terus-terusan
larane tetep ora mari-mari.
biwak n biwak» pondhoking tengah
alas. Pendaki itu mendirikan
-.Tukang munggah gunung
ngedekake biwak.
biyaya n -»biaya.
bizurai n pangeran pati, pangeran
adipati anom. Dia diberi
gelar ~. Dhewek6 diwenehi
jejuluk pangeran pati.
biabar n blabar, piranti misaya
iwak digawe saka klaras.
Kolam ikannya diberi blabar.
Blumbang iwake diwenehi
blabar.
blak-blakan a blak-blakan, bicara
~. omong blak-blakan.
blangko a 1 kothong, ora isi.
kertasnya masih ~. kertase
isih kothong. 2 blangko.
mengisi ~. ngisi blangko.
blangkon n blangkon. Penganten
pria memakai ~. Panganten
lanang nganggo blangkon
blaster n campuran, pranakan.
Masih keturunan ~ Jowo-
Jerman. Isih keturunan
pranakan Jowo- Jerman.
blender n blender, piranti kanggo
ngalusake panganan.
Buahnya dimasukkan ke
mesin ~ untuk dibuat jus.
Buahe dilebokake mesin
blender untuk membuat jus.
memblender v mblender,
blender.
blok n emblog, gulungan kain
Isp pepanthan (omah Isp).
kawasan perumah dibagi
dalam ~. Wewengkon
pomahan dipantha dadi
emblog.
blokade v kepung. Tentara
melakukan taktik ~ untuk
menghadang musuh. Tentara
nglaksanakake taktik kepung
kanggo ngedhang musuh,
memblokade v ngepung.
~ jalan
bloknot n notes, membawa ~
untuk mencatat, nggawa
notes kanggo nyatet
blong n blong. Mobil itu mengalami
kecelakaan karena remnya
-. Montor kuwi kecelakaan
amarga reme blong.
52 — KAMUS INDONESIA-JAWA
bludrek
bodong
bludrek n bludreg, tekanan darah
tinggi. Suami saya itu punya
penyakit ~. Bojoku kuwi
duwe penyakit bludreg.
blus n kemeja (wadon); rok
ndhuwuran. Gadis itu
kelihatan cantik mengenakan
~ ungu. Prawan kuwi katon
ayu nganggo kemeja ungu.
bobok I v 1 bubuk; turu (bocah).
adik ~. adhik bubuk 2 parem.
Badannya pegal-pegal
sehingga dibalur ~. Awake
pegel linu mula dilabur
bobok.
bobok n, membobok v mbolong
(tembok). Tukang bangunan
sedang ~ tembok. Tukang
bangunan lagi mbolong
tembok.
bobol a bobol, bedhah, jebol.
Tanggulnya ~. Tanggule
jebol.
membobol v njebol,
mbolong
kebobolan n kemalingan
bobos a bolong mlompong.
Dinding rumahnya ~ setelah
diterjang putting beliung.
Pager omahe bolong
mlompong bubar katerjang
angin I6sus.
membobos v bebles.
bobot n bobot susut -badan, susut
bobot awak.
bobotok n bothok. lauk ~. lawuh
bothok.
bobrok a bobrok, rusak babar
pisan. rumah ~ omah
bobrok.
bocah n bocah. Namanya juga
masih lumrah belum
paham perkara politik.
Jenenge wae isih bocah,
lumrah yen durung mudeng
prakara politik,
kebocahan a mbocahi.
bocok n klambu. pasang ~ di
ranjang supaya tidak didit
nyamuk, pasang klambu ing
amben supaya ora dicakot
lemut.
bocor v borot, bocor, trocoh.
Atap rumahnya ~. Gendheng
omahe trocoh.
— mulut ora bisa nyimpen
wewadi
kebocoran n ketrocohan
bodo a -* bodoh
bodoh a bodho. Tidak ada istilah
orang bodoh, yang ada
adalah orang yang malas
belajar. Ora ono tembung
wong bodho, anane mung
wong kesed sinau.
membodohi v mbodhoni,
ngapusi.
bodok n budhung, lara lepra.
Seluruh tubuhnya berbintik-
bintik putih karena diserang
Sakojur awake tutul-tutul
putih amarga kaserang lara
lepra.
bodong I n bodong. Pusernya
agak menonjol sehingga
dia dinamai ~. Udele
rada methungul sahingga
dheweke diparabi bodong.
bodong II n lisus. Angin ~
menghancurkan hampir
seluruh rumah di desa itu.
KAMUS IN DON ESIA-JAWA — 53
bodor
bokek
Angin lisus ngrusak meh
kabeh omah ing desa kuwi.
bodor n badhut, dhagelan. Setiap
hari dia bercerita lucu
layaknya ~. Saben dina
dheweke crita lucu kaya
dhagelan.
bogam n bogam, lempengan
cilik-cilik (mas) kanggo
ngrengga makutha. Wanita
kaya itu memesan ~ untuk
kelengkapan pakaian
pengantin putrinya. Wong
wedhok sing sugih kuwi
mesen bogam kanggo
nglengkapi klambi
panganten anake wedhok.
bogel a wuda blejed. Setelah
mandi anak kecil itu lari-lari
padahal masih ~. Bubar adus
cah cilik kuwi malayu-mlayu
kamangka isih wuda blejed.
bogem, — mentah n jotos,
jotosan, anteman. Pria itu
dihadiahi ~ musuhnya. Priya
kuwi ditamani jotos dening
musuhe.
bogi n dhokar, bendi. Berlibur naik
~ keliling desa asyik sekali.
Piknik nunggang dhokar
gayeng tenan.
bogol n -»borgol.
bogor n aren. Memanjat pohon ~.
Menek wit aren.
bogot a ala banget Kelakuannya
~ tidak layak untuk ditiru.
Kelakuane ala banget ora
pantes ditiru.
bohlam n plenthong, balon
(lampu listrik). ~ rusak
bisa dimanfaatkan untuk
media tanaman, plenthong
rusak bisa kanggo nandur
tanduran.
bohok n -> buhuk.
bohong a goroh, palsu, ngapusi.
Jangan ~ karena berdosa. Aja
goroh merga dosa.
bohorok n bohorok, arane lesus
(Sumatra Lor). Angin ~
menerjang Sumatra Utara.
Angin bohorok nerjang
Sumatra Lor.
boi n jongos. Sejak itu dia menjadi
~ hotel. Awit kuwi dheweke
dadi jongos hotel.
boikot, memboikot v mboikot,
nyrekal, nyekait. Para
pemuda yang melakukan
~ ditangkap petugas. Para
mudha kang mboikot dicekel
petugas.
bok n biyung, mbok, mak, ibu.
Jangan sampai melukai hati
~ kita, itu dosa. Aja nganti
gawe laraning ati biyung,
kuwi dosa.
bokca n kasang, krega (panganan).
Buah mangga yang mulai
membesar itu dibungkus
dengan - agar tidak dimakan
kelelawar. Who pelem sing
wiwit gede dibrongsong
nganggo kasang supaya ora
dipangan lawa.
bokek a ora duwe dhuwit Kalau
sedang ~ seperti ini, uang
seribu pun sangat berharga.
Yen lagi ora duw£ dhuwit
kaya ngene, dhuwit sewu aji
banget
54 — KAMUS INDONESIA-JAWA
bokoh
boleh
bokoh a lemes. Badannya ~ mudah
sakit-sakitan. Awake lemes
gampang lelara.
bokong n bokong. ~ pemuda itu
terantuk batu ketika jatuh
terduduk dari atas sadel
sepedanya. Bokong nom-
noman kuwi kebentus watu
nalika tiba saka sadhel pit
sing ditunggangi,
membokong v nglimpe.
Perampok itu ~ calon
korbannya dari belakang.
Bromocorah kuwi nglimpe
calon mangsane saka buri.
bokop a abuh, bingep (mripat).
Matanya ~ bekas sisa
menangis semalam. Mripate
bingep tilas nangis sewengi.
bokor n bokor. ~ terbuat dari
kuningan itu diletakkannya
di sudut ruangan. Bokor saka
kuningan kuwi didokok ing
pojokan.
boks n paturon bayi. Untuk
anaknya yang baru lahir,
keluarga muda itu membeli
~. Kanggo anake sing nembe
lair, kulawarga mudha kuwi
tuku paturon bayi,
boksen n tinju, jotosan. Anak-anak
kecil itu bermain adu ~.
Bocah-bocah kuwi dolanan
adu tinju.
boksu n boksu .pandhita cina
(kristen cina). Di klentheng
para ~ memimpin doa.
Ing klentheng para boksu
mimpin donga.
bola n bal. Permainan ~ juga
digemari kaum wanita.
Dolanan bal uga digandrungi
wong wadon.
bolak a salah, kliru. Itu jelas ~
karena hasilnya tidak sesuai
dengan yang diharapkan.
Kuwi genah kliru amarga
asile ora cocog karo sing
dikarepake.
— balik 1 wira-wiri. Dia
~ JakartaSemarang dalam
seminggu tiga kali untuk
urusan bisnis. Dheweke wira-
wiri Jakarta— Semarang
seminggu kaping telu urusan
gawean, 2 wolak-walik. ~
ikan panggang itu sudah
rata warnanya, wolak-walik
iwak panggang kuwi wis rata
wemane.
bolam n -«bohlam.
bolang-baling I n bolang-baling.
Salah satu jenis makanan
Semarang yang terkenal
adalah ~. Salah s i j i n e
panganan Semarang sing
terkenal yakuwi bolang-
baling.
bolang-baling n n balang-baling
boleh adv oleh, kena, bisa, siapa
saja ~ berkomentar, sapa wae
oleh celuluk.
— ja.di bokmenawa, ayake.
~ dia yang paling pandai
karena paling tenang selama
mengerjakan soal tes. Ayake
dheweke sing paling pinter
amarga paling anteng
sajroning nggarap ulangan,
memperbolehkan vngidini.
Bapak ~ aku mengikuti
latihan pencak silat. Bapak
KAMUS INDONESIA-JAWA — 55
bolero
bombardemen
ngidini aku melu latihan
pencak silat.
kebolehan n kawasisan,
kaprigelan, kabisan. ~ gadis
itu ditunjukkan dalam ajang
pencarian bakat di sebuah
televisi swasta Jakarta.
Kawasisan Kenya kuwi
dituduhake ing acara golek
bakat ing salah sawijine tivi
swasta Jakarta,
sebol&h-bolehnya adv
sabisa-bisa. - kita jangan
sampai menyusahkan orang
lain. Sabisa-bisa kita aja
nganti nyusahake uwong
liya.
bolero n bolero. Punakawan dapat
ditebak dari kebiasaan
mereka memakai
Punakawan bisa dibedhek
saka kabiyasane nganggo
bolero.
boling n boling, bola ~meluncurkan
deras sehingga menjatuhkan
semua pin. bal boling
ngglindhing banter nganti
nibakake kabeh pin.
bolong n bolong. Bajunya ~ karena
terkena setrika yang terlalu
panas. Klambine bolong
amarga mblonyoh kena
setrika.
berbolong-bolong n
pating cemplong. Sepatunya
~ sehingga kakinya tidak
mudah berkeringat.
Sepatune pating cemplong
saengga sikile ora gampang
kringeten.
bolongan n bolongan.
Anak kecil itu memasukkan
jarinya ke ~ kursi. Bocah cilik
kuwi nglebokake drijine ing
bolongan kursi.
bolos, membolos v mbolos. ~
sekolah merugikan diri
sendiri, mbolos sekolah
ngrugekake diri pribadi.
bolot n perban, blebet. Kakinya
yang terluka diberi ~. Sikile
sing tatu dinggoni perban,
membolot v merban,
mblebet Perawat itu sangat
cekatan ~ luka pasiennya.
Juru rawat kuwi prigel olehe
merban tatune pasiene.
bolpoin n pulpen. - itu terjatuh
menggelinding di kolong
meja. Pulp&n kuwi tiba
gemlundung ing longan
meja.
bolsak n kasur. Dihempaskan
tubuhnya di atas ~. Ditibakna
awake ing dhuwur kasur.
bolu n bolu. Oleh-oleh ibu kail ini
adalah kue ~. Oleh-oleh ibu
saiki roti bolu.
bom n bom. ~ aktif peninggalan
masa penjajahan
dimungkinkan dapat
meledak kapan saja. Bom
aktif tinggalan nalika
penjajahan bias wa£ njeblug
sawektu-wektu.
membom, mengebom v
ngebom. ~ teroris tempat
ibadah sehingga menyulut
amarah masyarakat. Tukang
ontran-ontran ngebom
panggonan ibadah saingga
nyudut nesun6 masarakat
bombardemen v bab ngebom.
Masyarakat dikejutkan
dengan ~ yang dilakukan
56 — KAMUS INDONESIA-JAWA
bombardir
bondong
oleh sekelompok orang
tidak dikenal. Masarakat
dikagetake bab ngebom
sing ditindakake dening
sawenehing wong ora
dikenal.
bombardir, membombardir v
ngebom. Mereka ~ wilayah
musuh secara serentak.
Wong kabeh ngebom tlatah
musuh bebarengan.
bombas v ngayawara, muluk-
muluk. Jangan terlalu ~
dalam berbicara. Oja banget-
banget ngayawara ing
guneman.
bombastis v asifat ngayawara.
Kata-kata yang
diucapkannya ~. Tembung-
tembung sing diucapak£
asifat ngayawara.
bomber n bomber, arane montor
mabur kanggo ngebom.
Amerika meluncurkan ~
untuk menghancurkan
Jepang dalam perang dunia II.
Amerika ngetokakebomber
kanggo nglebur Jepang ing
perang dunia E
bon n kitir cilik. Sebagai bukti
pinjam dia mendapat surat
~. Minangga bukti nyilih
dheweke entuk layang kitir
cilik.
mengebon v ngebon.
Karena tidak memiliki uang,
dia ~ dulu belanjaan di
koperasi. Amarga ora duwe
dhuwit, dheweke ngebon
dhisik blanjan ing koperasi.
bonafide a bisa dipercaya.
Perusahaan yang ~
sangat mudah mendapat
bantuan dana pinjaman
pemerintah. Perusahaan sing
bisa dipercaya gampang
banget entuk silihan saka
pamerintah.
bonafiditas a bab bonafid. ~
sebuah perusahaan di ten¬
tukan oleh kemampuannya
mensejahterakan karyawan¬
nya. Bab bonafidi sawijining
pabrik ditemtokake dening
kabisanS makmurake
pegawene.
bonang n bonang. - adalah jenis
alat musik tradisional yang
dimainkan dengan cara
dipukul. Bonang yakuwi
jenis piranti gamelan kang
diunekake kanthi cara
dithuthuk.
bonceng, membonceng v
mbonceng. Adik paling
senang ~ sepeda. Adik paling
seneng mbonceng pit
berboncengan v
boncengan. Kakak beradik
itu berboncengan setiap pergi
dan pulang sekolah. Kakang
adhi kuwi boncengan saben
menyang mulih sekolah.
boncol n mbendhol, mbendhul,
monyol. Kepalanya ~
terbentur tiang listrik. Sirahe
mbendhol kejeglug cagak
listrik.
bondong n krompol, grombolan.
~ burung yang terbang
membentuk bola raksasa.
Grombolan manuk sing
mabur mbentuk bal raseksa.
KAMUS INDONESIA-JAWA — 57
bondot
bongkal
berbondong-bondong v
pating grombol, wungkul.
Orang-orang ~ menuju ke
tempat terjadinya peristiwa
kebakaran. Wong-wong
padha pating grombol
tumuju menyang papan
dumadine prastawa
kobongan.
bondot n pocong, bentel.
membondot v mocong,
mbentel. Para pemulung
sangat lihai ~ kertas bekas
sebelum dimasukkan ke
dalam karton. Para tukang
rosok prigel mbentel kertas
sisa sakduronge dilebokake
ing njero karton.
boneka n bonekah, anak-anakan.
Umumnya anak perempuan
paling senang main ~.
Lumrahe bocah wadon
paling seneng dolanan
bonekah.
ntemperboneka(kan) v
ngganggep kaya dene
bonekah. Jangan senang
~ perempuan, apalagi
menyakiti hatinya. Aja
ngganggep kaya den6
bonekah wong wadon, apa
maneh nglarani atine.
bonet n kethu, kopyah, kuluk
(pastur). Biasanya lelaki
yang sudah menyandang
gelar haji mengenakan ~.
Biasane wong lanang sing
wis nyandang sebutan kaji
nganggo kethu.
bong I n bong. Pekuburan Cina
disebut dengan ~. Kuburan
cina disebut bong.
bong II n tukang netaki. Anak
lelaki itu dibawa ke ~ dalam
rangka menjalani sunah
rasul. Bocah lanang kuwi
digawa menyang tukang
netaki minangka nglakoni
sunah rasul.
bonggol n 1 bonggol (wit). ~
pohon waru itu sangat besar
seperti gunung kecil. Bonggol
wit waru kuwi gedhem kaya
gunung anakan; 2 punuk
(sapi).
membonggoll v nggebuki.
Para anak muda yang sudah
geram segera ~ pencuri
yang tertangkap. Para nom-
noman sing wis pada anyel
banjur nggebuki maling sing
kecekel.
bongkah n prongkal (watu,
Isp). Gunung itu meletus
memuntahkan isinya berupa
~ batu yang cukup besar.
Gunung kuwi njeblug
ngetokake isin6 arupa
prongkal watu kang lumayan
gedh£.
bongkak a gumedhe. Biasanya
sikap ~ sangat dihindari.
Biasane patrap gumedhe
banget diingkiri.
bongkal n 1 prongkalan. Banyak
~ batu cukup besar
menggelinding dari atas
tebing yang longsor. Aki h
prongkalan watu cukup
gedhe gemlundhung saka
dhuwur jurang kang ambrol.
2 bandhul. Kepalanya
kejatuhan ~ timbangan
beras. Sirahe ketibanan
bandhul timbangan beras.
58 — KAMUS INDONESIA-JAWA
bongkar
boraks
bongkar, membongkar v
mbungkar. Mereka sedang ~
muatan. Wong-wong kabeh
lagi mbungkar momotan.
kebongkaran n kemalingan.
Rumahnya Omahe
kemalingan.
bongkas v -»bungkas.
bongkok a -»bungkuk,
bongkol n -»bonggol
bongkong a bondho, unen-unen
kanggo pawadan. Pemuja
Tukang ngoyak bondho.
bongkotn -> bonggol
bongkrek n bongkrek, ampas
kacang sing wis dijupuk
lengane. tempe ~. tempe
nongkrek.
bongok a mbembeng, bunteg
(pawakan). Meskipun
sudah memakai setagen
badannya tetap ~. Sanadyan
wis distageni awake tetep
mbembeng.
bongsang n kreneng. Buah
kelengkengyang sudah mulai
membesar itu dibungkus
dengan ~. Woh klengkeng
sing wis padha gedhe
kuwi diwungkus nganggo
kreneng.
bongsor a gedhe dhuwur, gagah,
longgor. Badan anak kecil itu
-. Awake bocah cilik kuwi
gedh£ dhuwur.
bonjol a njendhol, njendhul,
monyol, menyonyo. Jidatnya
~ terantuk pintu. Bathuke
njendhol kebentus lawang.
bonjor n beteng. bersembuunyi di
dalam ~. ngumpet ing jero
beteng.
bonsai n bonse, wit sing
dikunthingake ana pot.
Tanaman dikerdilkan disebut
~. Tanduran dikunthetake
jenege bonse.
bontak a nyempluk, bunder (pipi).
Pipi bayi yang baru lahir itu
~. Pipi bayi kang lagi lair
kuwi nyempluk.
bontot a wuragil, sing keri
dhewe (anak). Gadis cantik
itu adalah anak ~ dalam
keluarganya. Prawan ayu
kuwi anak wuragil ing
kulawargan£.
bonus n presen, persen. ~ akhir
tahun, presen akhir tahun.
bopong, membopong v mbopong.
Anak kecil itu ~ adiknya yang
masih bayi Bocah cilik kuwi
mbopong sing isih bayi.
bor n bur. mata ~ itu terbuat dari
baja, mata bur itu digawe
seka waja.
membor, mengebor v
ngebor, ngebur
borak n burok. Nabi Muhammad
melakukan perjalanan ke
langit tingkat tujuh dengan
mengendarai ~. Nabi
Muhammad menyang langit
sap pitu kanthi nunggang
burok.
boraks n borak, obat sing wujude
kaya banyu kanggo nambani
lelara (lumpangen Isp) . ~
termasuk zat berbahaya.
KAMUS INDONESIA-JAWA — 59
bord
bos
Borak salah sawijine obat
ngemu bebaya.
borci n borci, benang emas kanggo
gawe rerenggan (burdhir).
Bajunya disulam dengan ~.
Klambine disulam nganggo
bord.
border n border, pager kanggo
wewates. Dia membuat ~.
Dheweke nggawe border.
bordes n undak-undakan, trap-
trapan. Anak kecil itu lincah
menaiki ~. Bocah kuwi
trengginas menek undak-
undakan.
bordil n 1 los. Pasar itu dibuat
~ per bagian. Pasar kuwi
digawe los saben bagian.
2 omah utawa pomahan
palanyahan. Dia tinggal di ~.
Dheweke manggon in omah
palanyahan.
bordir n. burdhir, blurdhir, sulaman.
Bajunya ~ bunga-bunga.
Klambine burdhir kembang-
kembang.
membordir v mburdhir,
mblurdhir, nyulam.
bordiran n burdhiran,
blurdhiran, sulamanan.
bordu n pagere prau (kapal). ~
dibuat dari kayu ulin, pagere
prau digaw6 saka kayu ulin.
boreh n boreh, bobok, parem.
Setiap malam tubuhnya
dibalur ~. Saben bengi
awak4 diblonyo boreh,
memborehi v mborehi,
mboboki, maremi
borehan n borehan, bobokan,
pareman
borek n burik. Kakinya penuh
luka sehingga dia disebut si
~. Sikile kebak tatu nganti
dheweke diparabi si burik,
borgol n belenggu, kecrek. Polisi
memasang ~ di tangan
penjahat itu. Polisi masang
kecrek ing tangan penjahat
itu.
memborgol v mbelenggu,
ngecrek.
borhan n -* burhan.
borjuis / kaum bangsawan, ningrat
Dia seorang ~. Dheweke
sawijining kaum ningrat
borok n -»buruk,
borong, memborong /mborong,
kabeh (tetukon)
Turis borong semua patung
buatan suku Asmat. Turis
mborong patung gaweane
suku Asmat
boros a boros, ora ngirit (dhuwit Isp).
Orang ~ suka menghambur-
hamburkan uang untuk hal
yang tidak penting. Wong
boros seneng mubra-mubru
dhuwit kanggo prakara sing
ora penting.
memboroskan v mbo-
rosake, ngentek-entekake
duwit
bortel n wortel. ~ jenis sayur untuk
memasak sup. Worten jinis
jangan kanggo kelo sop.
bos n bos, bengkakan, bungkusan
gedhe, panggedhe, pe¬
mimpin. Dia biasa memanggil
atasannya dengan sebutan
~. Dheweke biyasa nyebut
enduwure kanthi aran bos.
60 — KAMUS INDONESIA-JAWA
bosan
brantas
bosan a bosen, jeleh. Lidahnya
sudah - makan tempe setiap
hari. Ilate wis jeleh mangan
temp£ saben dina.
membosankan mboseni,
njelehi.
bosman n punggawa kapal
sing ngurusi piranti kapal.
Sudah lima tahun pemuda
itu menjadi Wis watara
limang taun nom-noman
kuwi dadi punggawa kapal
sing ngurusi piranti kapal.
bosor a bolong, borot, bocor.
Plastik yang dibawanya ~.
Plastik sing digawa dheweke
bocor.
— makan rakus, duthak,
nggragas.
botak a buthak. Rambutnya rontok
sehingga kepanya menjadi
~. Rambute brodhol nganti
sirahe dadi buthak.
membotak v mbuthak
membotald v mbuthaki
membotakkan v
mbuthakake
botang n benik. Bajunya penuh
dengan ~. Klambine kebak
benik.
botani n ngelmu tetuwuhan. Dia
seorang ahli ~. Dheweke
wong kang wasis ngelmu
tetuwuhan.
botok n bothok. lauk ~ udang.
lawuh bothok urang.
botol n gendul. membawa -
minuman sendiri. Nggawa
gendgul ngombe dhewe
botor n botor, isi kecipir. urap ~.
kuluban botor.
boyak o.anta (banyu), kemba,
cemplang (panganan).
rasanya ~. rasane anta.
boyas a mblendhing, njembluk,
bekel, perutnya sampai ~.
wetenge nganti mblendhing.
boyong v botong, ngalih omah.
barang-barang ~ banyak
sekali, barang-barang
botong akih banget
memboyong v mboyong.
Tim Jakarta ~ piala “Proton
Fulet Electronic Industrial.
Kelompok Jakarta mboyong
piala “Proton Fulet Electronic
Industrial.
boyongan n boyongan,
pindahan.
brahmana n brahmana, pendhita
agama Brahma (India). ~
duduk bersamadi mencari
petunjuk dari Tuhan.
Brahmana lungguh semedi
golek wangsit saka Gusti.
brahmani brahmani, brahmana
wanita, wanita itu seorang ~.
Wanita kuwi salah sawijining
brahmani.
brangkar n dlagbar, amben nggo
ngusung wong lara. Korban
kecelakaan itu diangkat
dengan ~. Korban kacilakan
kuwi diusung nganggo
dlagbar.
brankas n brankas, lemari wesi
(wadhah duwit). Uang hasil
penjualan disimpan dalam
~. Dhuwit asil dodolan
disimpen ing brankas.
brantas, memberantas v brastha,
nyirnakake, ngilangi. -
KAMUS INDONESIA-JAWA — 61
bredel
bros
sarang nyamuk. Brastha
omah lemut
bredel, membreel v brangus.
Petugas ~ penerbit buku
yang dianggap melanggar
izin penerbitan.
brendi n brendhi, arane minuman
keras. ~ termasuk daftar
minuman yang dilarang.
Brendhi kalebu omben-
omben sing dilarang.
brengsek a 1 brengsek, ora
beres, ora pecus. Dia
dianggap ~ karena selalu
gagal menyelesaikan
tugas. Dheweke dianggep
brengsek amarga ora becus
ngrampungak^ tugas. 2
rewel, mbeguguk, nggugu
karepe dhewe.
brevet n ijazah, layang idin, akte.
Peserta yang lulus mendapat
bridge n remi, arane main nganggo
kartu gedhe. Untuk mengisi
waktu, mereka bermain ~.
Kanggo ngisi wektu, wong-
wong dolanan remi.
brigade n 1 bregada, golongan
prajurit dumadi saka loro,
telu, utawa patang resimen
lan mujudake perangane
divisi. Dia seorang ~.
Dheweki sawijining bregada.
2 barisan nganggo seragam
kanthi jejiban mirunggan.
brigadir n brigadhir, pemimpine
brigade. Pangkatnya naik
menjadi ~. Pangkate
mundhak dadi brigadhir.
briket n briket. Kompor yang
digunakan menggunakan
bahan bakar ~. Kompor sing
dinggo migunakake bahan
bakar briket
— arang areng batan, —
garam uyah batan
brilian a pinter banget encer uteke,
gilang-gumilang pikirane.
Otaknya ~. Utege pinter
banget
brisan n bom brisan, bom sing
gampang njeblug. Markas
teroris itu dilempar oleh
pasukan anti teroris dengan
~. Markas teroris kuwi
diuncali dening pasukan
anti teroris nganggo ~ bom
brisan.
brisika rame, kemruwek. Suaranya
~. Swarane kemruwek.
brokat n brokat, burklat, arane
bakal klambi wanita, kebaya
biasanya dari bahan ~.
kebaya biasane seka bahan
brokat
broker n makelar. Pekerjaan ~
adalah mempertemukan
penjual dengan calon
pembeli. Gaweane makelar
yaiku nemokake bakul karo
sing bakal tuku.
brokoli n brokoli, sayur ~. jangan
brokoli.
brom n brom.
bros n bros, rerenggan kang
dipasang ing dhadha
sajabaning klambi. Bajunya
disemati ~ sebagai hiasan.
Klambine ditempleki bros
minangka pepaes.
62 — KAMUS INDONESIA-JAWA
brosur
buak
brosur n brosur, layang cap-capan
kang ngemot pituduh
sawijining bab kang ditata
kanthi gumathok, layang
cap-capan kang isine
katrangan cekak, nanging
komplit babagan pabrik
utawa bebadan. ~ disebar
ang gar pemberitaan
semakin luas. Brosur kasebar
kareben pa warta kasiyar ing
sadengahing papan.
brotowali n brotowali. Pahitnya
~ sangat awet menempel di
tenggorokan. Paite brotowali
lekak.
brutal a kurang ajar, murang
susila, ora nganggo tatanan
ngawur. Kelakuannya sangat
~. Kelakuane kurang ajar
banget
bruto a kotor, reged, (tumrap
bobot, bayar, Isp). Berat
~ pupuk itu 5 kg sebelum
dikurangi dengan berat
paistik pembungkus. Bobot
kotor pupuk kuwi 5 kg
sakdurunge dikurangi bobot
plastik wadahe.
buah n 1 woh. - mangga. Woh
pelem. 2 iji. Dua-rambutan.
Rambutan rong iji. 3
pokok, 4 pituwas, pikoleh.
- jerih payahnya kini dapat
dinikmati oleh keturunannya.
Pikol&he nyambut gawe bisa
ditemu anak putune saiki
- bibir, - mulut, -
pembicaraan, - percakapan,
- tutur kembang lambe, -
hati 1 anak. 2 gegantilaning
ati, kekasih, pacar, pacangan,
- kalam, - karya, - pena
tulisan, reriptan - kering
manisan - lemuran, - sabun
lerak - mimpi impen,
pikiran panemu
- pinggang, - punggung
ginjel
- tangan 1 pakaryan. 2
oleh-oleh
- undi dhadhu
bebuahan n woh-wohan
berbuah v awoh. Pohon
mangga itu telah ~. Wite
pelem wis awoh.
membuahkan v ngasilake
buah-buahan n 1 tetiron
woh-wohan. 2 woh-wohan
buai, membuai v 1 ngiyun,
mbandhul. Wanita itu ~
anaknya dengan kain yang
kedua ujungnya diikatkan
pada tiang yang berdiri
sejajar. Wanita kuwi ngiyun
anake nganggo slendhang
sing pucuke ditalikake ing
rong cagak jejer. 2 nggawe
lali marang bab liya (kaya-
kaya tuTu).Janjinya ~. Janjine
nggawe lali marang bab liya.
terbuai v 1 kiyun, diiyun.
Hatinya ~ oleh rayuan. Atine
kiyun dening bujuk alus. 2
dadi kelalen marang bab liya
(marga kepenaken Isp). Dia
sudah ~. Dheweke wis dadi
kelalen marang bab liya.
terbuai-buai swinging,
swaying, rocking, vibrating.
buaian 1 bandulan. 2 bandul (genta
Isp)
buakl membuak v ndobos, umuk.
Dia seorang tukang ~.
Dheweke pawongan tukang
ndobos.
KAMUS INDONESIA-JAWA — 63
buak
buat
buak n v ora teguh atine, pikirane,
Isp; seneng pamer. Dia orang
yang ~. Dheweke pawongan
ora teguh atine.
bual, berbual I v mumpal-
mumpal, mbual, mrempul
(tuk, wedang umob, Isp). Air
yang direbus itu dudah ~.
Banyu sing digodhog kuwi
wis mumpal-mumpal.
bual, membual n v 1 omong
kosong, kempros.
Omongannya tidak ada yang
benar karena dia tukang ~.
Omongane ora ana sing
kebukti amarga dheweke
tukang omong kosong.
bual langsung omong kosong,
omong umuk
pembual tukang umub,
wong sing seneng omong
gumedhe.
bualan omong kosong.
buana n buwana, donya, jagad,
bumi
buang v buang
— air mencret, murus; —
besar ngising; — air darah
disentri,— air kecil nguyuh,
—sirih nganggep sawijining
wong dudu kulawarga
maneh
membuang v mbuwang.
jangan ~ sampah di lan¬
tai, masukkan ke dalam ke¬
ranjang sampah; aja mbu¬
wang sampah ing jogan,
lebokake njero kranjang
sampah.
~ belakang lminggat; 2
ngenda; ~ bini megat; ~ diri
1 ngendhat, nglalu; 2 menarik
diri dr suatu pekerjaan atau
perkumpulan; 3 pergi atau
merantau ke tempat jauh
membuang-buang v
mbuang-mbuang
membuangkan
ngguwakake
terbuang v kebuang
terbuang-buang v kesiya-
siya
buas a galak, harimau adalah salah
satu jenis binatang macan
salah sawijining kewan galak.
buat v gawe, yasa.
buat-buatan n palsu, ethok-
ethokan
berbuat v tumindak. Kita
harus selalu ~ baik kepada
sesama. Awak& dhew4 kudu
tumindak sing becik marang
sapadha-padha
membuat v 1 nggawe, yasa.
manusia ~ berita, tetapi
berita pun membentuk
manusia. Manungsa nggawe
warta, ananging warta uga
mbentuk manungsa. 2
nggunakake, ngecakake, 3
njalari
membuat-buat v gawe-
gawe, ethok-ethok, api-api,
pawadan
membuatkan v nggawekaka
ia sedang ~ adiknya baju.
Dheweke lagi nggawekake
adhineklambi
terbuat v kagawe, digawe.
dompetnya ~ dr kulit.
Dhompete digawe saka kulit
buatan n gaw£an. sepatu
ini ~ Bandung. Sepatu iki
gawean saka Bandung
64 — KAMUS INDONESIA-JAWA
buaya
budi
perbuatan n 1 tumindak,
laku. ~ melawan hukum
merupakan perbuatan yang
dilakukan oleh seseorang
yang tidak menurut atau
melawan hukum. Tumindak
nglanggar ukum yaiku
tumindak sing dilakoni wong
sing ora nurut utawa nglawan
ukum. 2 kalakuan, patrap.
~nya tidak sesuai dengan
perkataannya. Kalakuane ora
sumbut karo omongane
pembuatan n cara gawe. ~
tempe. Cara gawetempe.
buaya n boyo, bajul. menangkap ~.
nyekel boyo
bubar 1 bubar, ambyar, 2 rampung,
paripurna. Acaranya sudah -.
Acarane wis rampung,
membubarkan v
mbubarake. polisi ~ para
demonstran itu. Polisi mbu¬
barake wong-wong sing lagi
pada demo
pembubaran vrpambubaran
bubuh seleh, dokok
membubuhi v menehi,
nyelehi, ndokoki. la ~ teh
manis dalam gelas itu
dengan air jeruk supaya lebih
sedap. Dh&w£k6 menehi teh
ning gelas kuwi karo banyu
jeruk supaya luwih enak
membubuhkan vmenehak£,
nyelehake, ndokok
bubuk n bubuk. Untuk taburan, kue
itu diberi ~ pala. Kanggo
wuwuran, rotine diwuwuhi
bubuk pala.
bubung I wuwung.
bubungan n wuwung,
suwungan, wuwungan. Dia
berdiri tepat di bawah ~
rumah. Dheweke ngadeg
penering ngisor wuwungan.
bubung II, membubung v
munggah. Plastik itu tertiup
angin ~ tinggi di udara.
Plastik kuwi kabur munggah
dhuwur ing angkasa.
bubur n bubur, jenang. Untuk bayi,
sebaiknya diberi makan ~.
Kanggo bayi, luwih becik
didulang bubur.
bubut n 1 bubut, bedhol. duduk
sambil ~ jenggot lungguh
sinambi bubut jenggot. 2
elus, mesin ~ kanggo gawe
kayu dadi alus. mesin bubut
kango ngalusake kayu,
membubut v mbubut
budak n batur, rewang. Dia
diangkat sebagai Dheweke
diangkat dadi batur.
budaya n 1 pikiran, nalar, gagasan.
Sudah menjadi ~ manusia
untuk meningkatkan
taraf hidupnya. Wis dadi
nalar manungsa kanggo
ngundakak6 derajate. 2
budaya. ~ Jawa. Budaya
Jawa.
kebudayaan n kabudayan.
sudah menjadi ~ bangsa, wis
dadi kabudayan bangsa.
Budha 1 Buddha, Gautama Budha.
ajaran ~. piwulang Budha.
2 Budhist Seorang ~. salah
sawijining budhist
budi 1 nalar, panggagas, budi,
angen-angen. ~ pendek
paling senang mencari jalan
KAMUS INDONESIA-JAWA — 65
budidaya
buk
pintas, nalar cupet paling
seneng golek cara cepet 2
kalakuan, patrap, perilaku,
solah bawa, tandang-
tanduk, pratingkah. ~ anak
itu memang patut dicontoh.
kelakuan bocah kuwi pancen
patut diconto.
budidaya n budidaya, reka, sedang
~ kehidupan yang lebih baik.
lagi budidaya panguripan
sing luwih apik.
budiman a.apikan. orang ~ suka
menolong kepada sesama.
wong apikan seneng tetu-
lung marang sapadha-
padha.
bufet n bipet
bugil n wuda. Namanya juga anak
kecil, ~ tanpa pakaian tidak
malu. Jenenge wae bocah
cilik, wuda tanpa klambi
ora isin.
membugili v ngudani.
membugilkan vngudakake.
buhul n bundhelan, sindhetan.
Ujung tali itu dibuat
Pucukan tali kuwi digawe
bundhelan.
membuhul v mbundeli,
naleni, nyindhet. ~ ujung
baju, mbundheli pucukan
klambi.
buhur -»BUHUL
bui n bui, kunjara. Para pelaku
kriminal dijebloskan ke
dalam ~. Wong-wong kang
tumindhak culika dilebokake
kunjara.
buih n unthuk, umpluk, wuruh.
sabun yang dikacau dengan
air menghasilkan ~. sabun
sing diubek nganggo banyu
ngasilake unthuk.
berbuih v munthuk,
mumpluk, muruh. airnya
banyune munthuk
buis -»bis IIL
bujang n bujang, jejaka (tumrap
wong lanang), prawan
(tumrap wong wadon).
statusnya ~. status e bujang,
membujang v mbujang.
Sampai sekarang dia masih
~. Nganti saiki dheweke isih
mbujang.
bujangan n bujangan.
seorang ~. sawijining
bujangan.
bujangga -> PUJANGGA.
buj£tn rengrengan blanja. ~ bulan
ini tiga juta, rengrengan
blanja sasi iki telung yuta.
bujuk n bujuk, pangapus,
rimuk, glembuk. - saja dia
kalau kamu bisa. Bujuk wae
dh&wek6 yen kowe bisa,
membujuk v mbujuk,
ngapusi. Dia ~ orang itu
agar mau ikut dengannya.
Dheweke mbujuk wong kuwi
supaya gelem melu dheweke
bujur n dawa. - tanah itu 15 m.
dawa lemah kae 15 m.
membujur v ndowo, mulur,
irisannya ~. irisane ndowo.
terbujur v mbejujung,
ngglethak. Tubuhnya ~ kaku.
Awak6 mbejujung kaku.
buk n bok. duduk di ~ pertigaan
jalan, lunguh ing bok
pratelon dalan.
66 - KAMUS INDONESIA-JAWA
buka
bumbu
buka I v bebuka, biyak, wiwitan,
dhasaran
membuka v 1 mbukak. ~
pintu, mbukak lawang. 2
cucul, rucat. ~ baju. Cucul
klambi. 3 mbiyak, megar. -
payung, megar payung,
pembuka n pambuka. ~
acara, pambuka acara
terbuka adj 1 menga,
bukakan, blak-balakan,
wenga, mbiyak. pintunya
~. lawange menga. 2 tan
winates. sudah wis tan
winates.
pembukaan v wiwitan,
purwaka, bebuka. acara ~.
acara wiwitan.
buka n v' buka (tumrapS wong sing
pasa). waktu ~ puasa, wayah
buka pasa.
bukan adv dudu, seje, ora. Engkau
sudah dewasa, ~ anak-anak
lagi. Kow6 kuwi wis gedhe,
dudu bocah maneh
- main ngedab-edabi
(tumrap kaanan). Cantiknya
~. Ayune jan ngedab-edabi
bukan-bukan a 1 ora-ora,
aneh. Tidak usah berpikir
yang ~. Ora usah mikir sing
ora-ora.
bukit n gumuk. mendaki ke atas ~
. menek gumuk.
bukti n bukti, tandha. barang
temuan itu menjadi ~
persidangan, barang temon
kuwi dadi bukti ing sidang,
berbukti v duwe bukti,
membuktien/lmbuktekake,
nandhakake. 2 nyekseni
terbukti v kabukti
buku n buku, membaca ~ . maca
buku
membukukan v mbu-
kukake. penerbit ~ kisah
perjalanan hidupnya, pe¬
nerbit mbukukake riwayate.
bukut, membukut v nutup;
mbungkus
pembukut n tutup, bungkus;
bulan «rl rembulan, bulan. ~ terlihat
bundar utuh. Rembulane
katon bunder wutuh. 2 sasi,
wulan, bulan. Istrinya tengah
hamil tiga ~. Bojone lagi
mbobot telung sasi
- purnama purnama,
pumamasidi
berbulan-bulan n pirang-
pirang sasi, pirang-pirang
wulan, sasen, wulanan.
Sudah ~ dia tidak bertemu
saudaranya itu. Wis pirang-
pirang sasi dheweke ora
ketemu sedulure kuwi.
bulir n damenan, dami, wuli. ~ padi
dami pari.
bulu n wulu, lar [tumrap manuk
Isp]. ~ ayam, wulu pithik.
berbulu v wulunen, metu
lare [tumrap manuk Isp].
membuiui v mbubuti
bulu tangkis n badminton. PBSI
mengurusi soal-soal yang
menyangkut ~ di Indonesia.
PBSI ngurusi babagan
ngenani badminton ing
Indonesia.
buluh n pring. - betung, pring
petung.
bumbu n bumbu. ~ masak bumbu
masak.
membumbui mbumboni.
KAMUS INDONESIA-JAWA - 67
bumi putra
bunyi
bumi n bumi, donya, jagat
butala, bantala. ~ nusantara,
bumi nuswantara.
— istana tanah klairan.
mengebumikan v ngubur,
mendhem [tumrap bathang]
membumihanguskan v
musnahake, nyirnakake,
nglebur, ngrusak
bumi putra n pribumi, seorang
salah sawijining pribumi.
bunds n buncis, tumis oseng-
oseng buncis.
bundt adj jembling, blendhing,
gendut, perut weteng
jembling.
membuncit v mblendhing,
mblendhuk. Perut anak itu
terlihat Wetenge bocah
kuwi katon njembling
bunda n mbok, biyung, simbok,
mak, mamak, bersama ~.
karo simbok.
bundar a bunder. meja ~. meja
bunder.
bunga I n kembang. ~ anggrek,
kembang anggrek,
berbunga v 1 kembang,
ngembang. Pohon mangga
itu sudah ~. Wit pelem kuwi
wis kembang. 2 kasil.
berbunga-bunga v bungah,
seneng. Hatinya sedang
Atine lagi bungah
bunga-bungaan n
kekembangan.
bunga II n anakan. ~ hutang.
anakan utang.
membungakan v
nganakak6.
bungkil n bungkil.
bungkuk adj wungkuk, bungkuk,
sangkuk. Badannya ~. Awake
wungkuk
membungkuk v mbungkuk.
ia ~ memberi hormat kepada
gurunya. Ia mbungkuk
ngormati gurune.
bungkus n wungkus, buntel,
bungkus
membungkus vlmungkus,
mbuntel, mbungkus. ~
makanan. Mungkus
panganan. 2 ndhelekake.
bunglon n bunglon,
bungsu adj wragil, wruju, bungsu
[tumrap anak]. Dia - dan tiga
bersaudara. Dh£wdk6 wragil
saka telung sedulur,
buntu v buntu, buntet, pantog.
menghadapi jalan ~.
ngadepi dalan buntu,
buntung adj buntung, tugel,
putung. kaki ~. sikil buntung,
buntut n buntut. ~ sapi, buntut
sapi.
bunuh, membunuh v mateni,
merjaya. ia dihukum mati
karena merampok dan ~
orang. Dheweke diukum
mati amarga ngrampok lan
mateni wong,
terbunuh v mati, lampus
pembunuhan n rajapati
bunyi n 1 uni, swara. ~ burung.
swara manuk, 2 nadha, laras
[tumrap gamelan]
berbunyi v muni, nywara
membunyikan vngun&kake,
nabuh, nyuwarakake
sembunyi n sauni, sakswara
68 — KAMUS INDONESIA-JAWA
bupati
butir
bupati n bupati, ratu. ~ Kabupaten
Semamng. bupati Kabupaten
Semarang.
buram I n rengrengan.
buram Q adj surem, burem [tumrap
rembulan], bureng, bruwet
[tumrap pendelengj, peteng
[tumrap prakara].
burit n buri, buntut, silit
buritan n burinan. ~ perahu,
burinan perahu.
buru, berburu v mbeburu,
mbebedhag. orang ~
gajah untuk mendapatkan
gadingnya, uwong mbeburu
gajah kanggo njupuk
gadinge.
buruh n buruh, pegaw6. ~
pelabuhan, buruh pelabuhan.
- kasar kuli.
memburuh v mburuh,
mberah, megawe, mergawe
buruk adj 1 bobrok, rusak. Bajunya
mudah sobek karena sudah
-. Klambine gampang
suw&k amarga wis rusak.
2 bejat. Kelakuannya yg
- membuat orang tuanya
resah. Tindak tanduki sing
bejat ndaddkake wong
tuwane melang-melang. 3
ala, elek. Si cantik dan si -
rupa. Bocah ayu lan bocah
kang ala rupane
memburuk v dadi ala,
tambah ala
memburukkan v ngrusak
burung n manuk. ~ gagak, manuk
gagak.
bus n bis. naik ~. nunggang bis.
busa n unthuk, umpluk, wuruh. -
sabun, umpluk sabun,
busi n busi. ~ kotor menyebabkan
motor mogok, busi. ~ kotor
ndadekaki motor mogok.
Busuk adj bosok, mambu.
mangganya -. peleme bosok
busung adj busung [tumrap
weteng]
membusungkan vdheglag,
ndheglag
busur n 1 gandhewa, gendhewa,
2 busur
busy4t (J) Oh, my God! Gosh!
buta v wuta
butir n las [spt beras, intan]
KAMUS INDONESIA-JAWA — 69
cabai
cakar
C
cabai n lombok. membeli ~ di
warung, tuku lombok ing
warung
cabang n pang, cawang. ~
pohon rambutan, pang wit
rambutan.
cabik adj suwek, sembret, suwir,
bedhah dawa.
cabik-cabik a suwek-suwek;
bajunya ~ . klambine suwek-
suwek.
mencabik v nyuwek;
mencabik-cabik v nyuwek-
nyuwek;
cabik-mencabik v suwek-
suwekan;
mencabikkan v
nyuwekake;
mencabik-cabikkan v
nyu wek-nyuweka ke;
tercabik v kesuwek;
cabikan n suwekan;
pencabikan n bab nyuw&k
cabut v cabut, jabud, bedhol.
mencabut v nyabut, njabud,
mbedhol. ~ bulu mata.
nyabut idep
cacah I n cacah, daging ~. daging
cacah.
mencacah v nyacah.
mencacah-cacah v nyacah-
nyacah.
cacahan n 1 cacahan 2 tato,
pencacah n 1 tukang cacah
2 panyacah
-lubang panyacah bolongan
cacah D n cacah, jumlah, gunggung,
wilangan. ~ lima, cacah lima,
cacahjhwa n cacah jiwa
cacar n cacar, cangkrang
cacimaki n pisuh
mencaci maki v misuh,
cacing n cacing. ~ pita, cacing pita,
cadang, cadangan n serep,
lunggen. ban ~. ban serep,
cahaya n cahya. - rembulan, cahya
mbulan.
cair adj cuwer, encer, sirupnya
terlalu ~. sirupe cuwer
banget
mencair v dadi encer,
mencairkan v 1 ngencerake.
2 njupuk (tumrap simpenan)
pencairan n carane
ngencerake.
cakap I adj 1 sanggup, bisa. 2 pinter,
wasis, julig. Dia memang
anak yang -. Dheweke
pancen bocah sing pinter.
cakap n n omong, gunem, catur.
Jangan banyak -! Ora usah
kakean omong
bercakap v ngomong
bercakap-cakap v
jagongan, guneman. Mereka
berdua sedang ~ di depan
rumah. Wong loro kuwi lagi
jagongan ning ngarep omah
mempercakapkan v
ngomongake. Orang-
orang sedang ~ masalah
pemilihan RT. Wong-wong
lagi ngomongake babagan
pilihan RT
percakapan n guneman.
Perhatikan ~ berkuwit ini
Gatekna guneman iki
cakar n cakar. ~ ayam, cakar ayam.
70 — KAMUS INDONESIA-JAWA
cakrawala
canang
cakrawala n cakrawala, langit.
di atas ~ . ing dhuwur
cakrawala.
cakup, mencakup v ngrakup,
ngukup. ~ dua haL ngrakup
rong wema
calon n calon, bakal. ~ lurah, calon
lurah.
mencalonkan v nyalon
tercalonkan / calon
pencalon n nominator,
pencalonan n calonan,
kiyam.
cam, mencamkan v nggatekake,
ngeyakinake. Dia ~ benar-
benar nasihat orang tuanya.
Dheweke nggatekake kanthi
temen pituduhe wong
tuwane
camar n camar, burung ~. manuk
camar
camat n camat, menjadi ~. dadi
camat
cambang n godh&g, jambang.
-nya lebat sekali. Godhege
ketel banget
bercambang v godhegen.
Dia sekarang - . Dhew6k6
saiki godhegen
campa n macan loreng
campak I v sawat, sambit, balang.
terkena -. kena sawat
mencampak,
mencampakkan /ngguwak,
mbuwang, nguncalake. la
membuka jaketnya lalu ~ nya
ke lantai. Dheweke nyopot
jakete banjur nguncalake
jaket6 ning njogan
campak n v campak, gabag, dabag,
tabag. Anak itu terkena ~ .
bocah kuwi gabagen
campang n welah (tumrap prau).
mendayung menggunakan
-. ndayung nganggo welah
campur / 1 campur, carub. ~
baur, campur bawur. 2 amor,
kumpul, wis ~. wis amor
- kaya gana-gini
-tangan cath&k gawel melu
cawe-cawe
bercampur / 1 campur.
gulanya sudah - dengan
air. gulane wis campur karo
banyu. 2 gandheng-ceneng.
Saya tidak ~ dengan urusan
itu. Aku ora ana gandheng-
cenenge karo prakara kuwi.
3 srawung
mencampur /nyampucryanipi-
bumbu, nyampur bumbu
mencarrpukan /nyampumke,
rryaupake
mencampuri /1 nyampuri.
/o ~ susu dengan soda.
Dhdw&k£ nyampuri susu
nganggo soda. 2 melu cawe-
cawe, ngrusuhi. Jangan ~
urusan orang lain. Aja melu
cawe-cawe prakarane wong
liya
tercampur / kacampur.
Semua sudah ~ menjadi satu.
Kab£h wis kacampur dadi siji
campiaan n campura% camban
canai n ungkal, wungkal, g renda.
menajamkan pisau dengan
ngiandepake peso nagnggo
ungkal.
canang n bendhe. menabuh ~ .
nabuh bendhe
KAMUS INDONESIA-JAWA — 71
canda
cara
tercanang v kaleksanan. ~
sudah apa yang ia inginkan.
Wis kaleksanan apa sing
dikarepake
canda n 1 solah, polah, patrap,
tingkah. 2 guyon, gojeg,
sembranan
candi n candhi. memugar mugar
candhi.
candra n rembulan, candra
candu n candu
mencandu v nyandu. la
sudah ~ minum kopi setiap
pagi. Dhdweke wis nyandu
ngombe kopi saben esok,
mencandui v nyenengi.
la ~ permainan judi itu.
Dheweke nyenengi main,
kecanduan n kecandon. ~
heroin, kecandon heroin
pecandu n tukang madat
canggih adj 1 rumit, ruwed. 2
pengalaman. 3 kuminter 4
cerewet crigis, bawel
canggung adj 1 pakewuh, pekewuh,
kikuk, canggung, kidhung,
kau. Dia terlihat -. Dheweke
katon kikuk. 2 kagok
cangkang n cangkang, kulit endog,
cangkok, memecahkan ~ .
mecahake kulit endog
cangkir n cangkir. ~ teh. cangkir
teh.
cangkok, mencangkok v
nyangkok. ~ tanaman.
nyangkok tanduran
cangkul n pacul, petani itu
membawa ~ . among tani
kuwi nggawa pacul,
mencangkul v macul. ~ di
sawah. Macul ing sawah
cantel, mencantelkan v
nyanthelake, nyenthelake,
nyangkolake. ~ baju pada
tempatnya, nyanthelake
klambi ing panggone
cantik I adj ayu, endah. sangat ~ .
ayu banget
cantik D a merak ati. perilakunya
~. solah bawane merak ati.
capai I v ranggeh, gayuh
mencapai v 1 ngranggeh,
nggayuh. Demi ~ cita-
citanya dia belajar dengan
rajin. Kanggo nggayuh
pengangen-angene,
dheweke sinau mempeng.
2 tekan. ~ garis finish. Tekan
garis finish. 3 nggayuk
(tumrap gegayuhan). 4 oleh,
dntuk
capai n adj kesel. Saya -. Aku kesel,
kecapaian adj kekeselen.
Mungkin dia ~ . Mbok
menawa dheweke kekeselen
caplok, mencaplok v 1 nyaplok.
Buaya itu - mangsanya. Baya
kuwi nyaplok mangsane. 2
nyrobot nguwasani
capung n klinjeng. menangkap - .
ngincup klinjeng
cara n cara, dalan. Bagaimana ~
nya agar kita bisa sampai ke
sana. Kepriye carane supaya
awak^ dh^we bisa tekan
kana. 2 corak. 3 adat
secara p kanthi,
minangka, miturut. Dia
selesaikan pekerjaan itu ~
perlahan-lahan. Dheweke
ngrampungak£ gaweyan
kuwi kanthi alon-alon
72 — KAMUS INDONESIA-JAWA
cari
cegah
cari v golek
mencari v golek, nggolek,
ngupaya. Dia ~ bukunya
yang hilang. Dh&wek£
nggoleki bukune sing ilang
— muka pamer — nama
golek jeneng
mencari-cari v 1 ngreka-
reka, golek-golek (alesan
Isp). Sukanya ~ alasan.
Senengane golek-golek
alesan. 2 nggoleki. Dia
sudah ~ di semua tempat,
tapi tidak menemukan apa
yang dicarinya. Dheweke wis
nggoleki ning ngendi-endi,
nanging ora ora bisa nemu
apa sing digoleki
mencarikan v nggolekake.
Dia sudah berusaha ~
temannya pekerjaan.
DhlwdkS wis ngupaya
nggolekake kancane
gaweyan
pencari n pangupadi. ~ ilmu.
Pangupadi ngelmu
pencarian n anggon£
nggoleki. ~ nya selama ini
akhirnya membuahkan hasil.
Anggone nggoleki seprana-
seprene wis nuwuhake kasil
bercari-carian, cari-carian
v golek-golekan, j6thungan.
Mereka berdua ~ satu sama
bin. Wong loro kuwi padha
golek-golekan siji lan sijine
catat, mencatat v 1 nyathet, nulis,
ndhaptar. Siswa diharuskan ~
salah satu berita di televisi.
Murid-murid dkuwidokake
nyathet warta ning teve. 2
ng rekam
catur n catur, skak. Dia sedang
bermain ~ . Dheweke lagi
skak
catut n cathut
mencatut v nyathut Jangan
suka ~ haknya orang lain.
aja seneng nyathut hake
wong liya
cawan n cawik, lepek. ~ air minum,
lepek omben.
cawat n cawet, kathok njero.
memakai ~. nganggo cawet
capung n 1 kinjeng. Ada banyak
- di sana. Ana akeh kinjeng
ding kana. 2 montor mabur.
mengendarai pesawat ~ .
nunggang montor mabur
cap 1 n 1 cap, setempel.— pos
stempel pos; 2 cithak. 3
merek. 4 tandha, ciri
mencap v nyetempel.
cap H n swara kecap (mangan)
cat n cet ~ tembok, cet tembok,
bercat vdicet;
mengecat v ngecet;
pengecatan n bab ngecet
cebol adj c£bol, kate
cecer, berceceran v cemecer,
pating bececer. Ada nasi ~
di mana-mana. Ana sega
pating bec£c6r sakenggon-
enggon
cegah, mencegah v 1 nyegah,
nyandhet, ngalang-
alangi. ~ agar tidak teijadi
kerusuhan. Ngalang-alangi
supaya ora ana tawuran. 2
nggondheli. Dia berusaha
~ supaya saudaranya tidak
pergi. Dheweke nggondheli
sedulure supaya ora lunga
KAMUS INDONESIA-JAWA — 73
cekam
cenderung
cekam, mencekam v 1 cengkerem
2 miris, medeni. suasananya
sangat ~. kaanane medeni
banget
cekat, cekatan adj cukat,
trengginas, gathakan,
trampil, prigei. Anak itu
memang ~ . Bocah kuwi
pancen prigei
cekcok v padu, sulaya, eyel-eyelan,
regejegan. Karena masalah
ekonomi, pasangan muda itu
terlihat sering ~. Amarga ana
masalah ekonomi, pasangan
mudha enom kuwi ketok
kerep padu
ceker n ceker, cakar, sup ~. sop
ceker
cekik v tekak
mencekik v nekak. Dia
berusaha ~ musuhnya.
Dheweke ngupaya nekak
mungsuhe
tercekik v ketekak, ditekak.
serasa ~. kaya ketekak.
cekok n cekok
mencekoki v nyekoki. Dia ~
anaknya supaya mau makan.
Dheweke nyekoki anake
supaya gelem mangan
cela n 1 cacad. jangan mencari
~ orang lain, ojo nggolek
cacad liyan. 2 ina. orang ~.
uwong ina.
bercela v duwe cacad
mencela v nyacad, ngina.
jadi orang jangan suka
~. dadi wong aja seneng
nyacad
tercela v kacacad, kaina
celaan n pangina, panacad
celah n sela, mencari ~. golek sela.
celaka a cilaka, katiwasan. Wah, ~
! Wah, cilaka!
mencelakakan v nyilakani.
Karena merasa sakit hati,
dia berusaha ~ orang itu.
Amarga rumangsa lara ati,
dheweke ngupaya nyilakani
wong kuwi
kecelakaan n kacilakan
celana n kathok, dana, memakai ~.
nganggo kathok
- dalam, cawet
bercelana kathokan,
nganggo kathok. ~ hitam.
nganggo kathok ireng
celup n celup, wenter, wedel.
mencelup v 1 nyelub. 2
menter, medel.
mencelupkan v nyelubake.
Dia ~ bajunya ke dalam
larutan sabun. Dh&w&ke
nyelubake klambine ning
banyu sabun
cemas adj sumelang, kuwatir,
melang-melang. jangan ~ .
aja sumelang
cenderamata n tandha mata.
menerima ~. nampa tandha
mata.
cenderawasih n cendrawasih.
burung ~. manuk
cendrawasih.
cenderung adj 1 condhong,
dhoyong. rumah itu tiangnya
- ke depan. Omah kuwi
cagak£ dhoyong mengarep.
2 seneng marang, ngarah.
Semakin nyata bahwa
hatinya - kepada gadis itu.
Samsaya nyata menawa
74 _ KAMUS INDONESIA-JAWA
centang
cerai berai
atineseneng marang prawan
kuwi
berkecenderungan n luwih
seneng, milih. Mengapa
banyak industri yang ~
membuat produk berupa
koloid ? Ngapa kok ak&h
pabrik sing luwih sebeng
nggawe barang sing arupa
koloid?
centang, centang perenang adj
morat-marit memahami ~
kampung ini. mangerteni
morat-marit^ desa iki
centeng n jago kepruk, centheng
centimeter n sentimeter
centong n enthong. Dia mengambil
nasi menggunakan - itu.
Dheweke njukuk sega
nganggo enthong kuwi
mencentong v nyenthong.
~ nasi, nyenthong sega
cendawan n jamur, ditumbuhi ~ .
kethukulan jamur,
bercendawan jamuren
cendekia n pinter. golongan ~ .
golongan pinter.
kecendekiaan n kapinteran
cendekiawan n wong pinter
cengang, tercengang adj gumun.
Apa yang dilakukannya
membuatku ~ . Apa sing
ditindaka6 marake aku
gumun
mencengangkan v
nggumunake. Kata-katanya
sungguh - . Omongane
nggumunake tenan
cengkerama n guyonan.
bercengkerama v guyon.
senang ~. seneng guyon.
cengkeram, mencengkeram v
nggegem nyekethem,
nyengkrem. Tangannya
terlihat ~. Tangane katon
nggegem nyekethem
cengkeraman n genggeman,
cengkreman. - nya kuat
sekali, genggemane kenceng
banget
cengkih n cengkeh, bubuk ~ .
bubuk cengkeh
cepat adj cepet, rikat. Ular itu
jalannya ~ sekali. Ulane
mlakune cepet banget
cepat-cepat adj cepet-
cepet. Kita harus ~ mem¬
bersihkan tempat ini sebelum
ayah datang. Awake dhewe
kudu cepet-cepet ngresiki
panggonan iki sedurunge
bapak rawuh
mempercepat v nyepetake,
ngrikatake. Dia ~ langkahnya
agar segera sampai di rumah
orang tuanya. Dheweke
nyepetake lakune supaya
age tekan omahe wong
tuwane
kecepatan n cepete. ~ nya
dalam berlari belum ada
yang menandingi. Cepete
anggon4 mlayu durung ana
sing nyaingi
secepatnya adv sakcepete.
Datanglah ke sini ~. Tekaa
mrene sakcepete
cerah a terang, padhang. hari yang
~. dina sing padhang
- ceria, padhang sumilak
kecerahan n resike,
padhange
cerai berai adj pisah-pisah, bubar,
morat-marit, kampung ini
KAMUS INDONESIA-JAWA — 75
ceramah
cerdas
terancam ~ . kampung iki
kaancem bubar
menceraiberaikan v
misah-misahake. Orang itu
berusaha ~ warga kampung
ini. Wong kuwi ngupaya
misah-misahake warga desa
iki
ceramah n sesorah. Orang itu
sedang memberikan ~ .
Wong kuwi lagi menehi
sesorah
cerai v pegat pisah.
bercerai v pegatan, pisahan.
Mereka sudah ~. Wong kae
wis pegatan
menceraikan v megat.
Akhirnya dia ~ istrinya
yang tidak patuh itu. Akire
dheweke megat bojone sing
ora satuhu.
tercerai v kepisah
perceraian n pegatan
cerap v serep, tampa
mencerap v nyerep, nampa.
~ ilmunya, nyerep ngelmune
tercerap v kaserep, katampa.
ilmu dari gurunya ~ dalam
hatinya, ngelmu saka gurune
kaserep ning njero atine
cerapan n seserepan
pencerapan n anggone
nyerep
ceremai n creme. buah ~. woh
creme
cerewet adj crewet, crigis. terlalu
banyak berbicara sehingga
berkesan orang ~ . kakehan
omong sahingga kaya wong
crigis.
cerek n c&rdt. Dia memasak air
dengan ~ itu. Dh£wdke
nggodhok banyu nganggo
ceret kuwi
cerita n crita, lakon
menceritakan v nyritakake.
Dia ~ kejadian malam itu
dengan runtut. Dheweke
nyritakake kedaden bengi
kuwi kanthi turut
ceroboh adj 1 groboh. 2 galak,
kejem. 3 sembrana, grusa-
grusu. ~ sekali kamu
meninggalkan tas di sini.
sembrana banget kowe
ninggalake tas ning kene.
4crobo
cerobong n crobong, pipa. ~ asap.
crobong pega.
cerocok n tanggul, membuat ~.
nggawe tanggul
ceruk n legok, sebuah ~. sawijining
legok
cetak/cithak
mencetak v nyithak. ~
undangan, nyithak undangan
cetakan n cithakan. Dia lalu
~ roti itu dengan cetakan
berukuran besar. Dheweke
banjur nyithak roti kuwi
nganggo cithakan sing
ukurane gedhe
cerca n ece, cacad. terkena ~ .
kena ec4
cercah n t6ja, cahya.
cerdas adj lantip, pinter. Anak
itu memang -. Bocah kuwi
pancen lantip
mencerdaskan adj
nglantipake, minterake.
sembilan cara ~ otak, sanga
cara nglantipake otak
76 — KAMUS INDONES1A-JAWA
cerdik
dum
cerdik adj lantip, pinter. anak
bocah lantip
cermat adj 1 setiti, titi. Dia
memeriksa tulisan itu dengan
- . Dheweke mriksa tulisan
kuwi kanthi setiti. 2 irit Kita
harus ~ dalam mengatur
keuangan. Awake dhewe
kudu setiti anggone ngatur
dhuwit
cermin n pangilon, tuladha, conto.
bercermin v ngito. Dia pergi
he hamanya untuk~. Dheweke
mlebu kamar saperlu ngilo.
mencermini v niru, nyonto
mencerminkan v
nggambarake
tecermin v katon. Kebaikan
budinya ~ dalam tuturnya.
Bebudine katon saka
tuturane.
cerminan n gambaran
cema a giling, remuk
mencerna v 1 ki ngejur
(tumrap panganan ing njero
weteng), 2 nggatekake,
nyerep. ia ~ benar-benar
semua nasihat ibunya.
Dh&wek4 nggatekake
tenanan kab4h pituduhe
ibune. 3 mangert4ni. ia
belum dapat ~ hal-hal yg
telah diterangkan. Dhew4k4
durung bisa mangerteni
apa-apa sing wis diterangake
cibir v enjeb
mencibir v menjeb, ngenjebi.
mendengar perkataan itu ia
~ . Krungu omongan kuwi
dheweke menjeb.
dbiran n enjeban
cicil I v cicil
menddl v nyicil. ~ rumah.
nyicil omah
cicilan n cicilan
cicil n, menddl v mecicil. Orang
itu marah sambil matanya ~
.Wong kuwi nesu lan matane
mecicil
ciduk n cidhuk
dngur n cingur, congor
ciri n tandha, tetenger. anak yg
hilang itu memiliki ~. Bocah
sing ilang kuwi nduweni
tandha
mencirikan n nandhani,
nengeri
dta n rasa, pepenginan
dum I v 1 ambu. 2 ambung, sun
mencium v 1 ngambu.
Kepalanya terasa pusing
setelah dia ~ makanan itu.
Sirahe krasa mumet sabubare
dheweke ngambu panganan
kuwi. 2 ngambung, ngesun
(tumrap manungsa),
ngambus (tumprap kewan).
Sebelum pergi dia selalu ~
anaknya terlebih dahulu.
Sedurunge lunga dh&weke
mesti ngambung anak4
dhisik
- kabar entuk warta
~ tanah tiba
~ telapak kaki kalah,
tundhuk
berciuman, dum-duman
v ambung-ambungan, sun-
sunan. Dua saudara itu
langsung berpelukan dan
berciuman setelah sekian
lama tidak bertemu. Wong
loro sing ana sambung
KAMUS INDONESIA-JAWA - 77
cium
coba
paseduluran kuwi langsung
sikep-sikepan lan ambung-
ambungan sawise suwe ora
ketemu
mencium-cium v ngambu-
ambu (tumrap manungsa),
ngambus-ambus (tumprap
kewan)
cium D v 1 ambu 2 ambung, sun.
3 ambus
mencium v 1 ngambu. 2
ngambung, ngesun (tumrap
manungsa). ~ harumnya
mawar ngambu aruming
mawar
~ kabar entuk warta
~ tanah tiba
~ telapak kaki kalah,
tundhuk
men cium-cium vl ngambu-
ambu (tumrap manungsa). 2
ngambus-ambus (tumrap
kewan). Kucing itu hanya
~ makanan yang ada di
hadapannya. Kucing kuwi
mung ngambus-ambus
panganan kang ana ing
ngarepe
menciumi / ngambungi,
ngesuni, ngambus-ambus
(tumrap kewan). Anak
itu ~ ibunya. Bocah kuwi
ngambungi ibune
menciumkan v ngam-
bungake, ngambokake.
Karena mengalami
gangguan penciuman, dia
memintaku ~ bau parfum
yang akan dibeli. Jalaran
ana gangguan irunge,
dheweke njaluk supaya aku
ngambokake lenga wangi
sing arep dituku
pencium n irung. ~ nya
mancung irunge mbangir
penciuman n 1 irung. 2
anggone ngambung,
pangambunge
tercium v mambu. Aroma
masakan tetangga ~ dari
rumahnya. Ambu olah-
olahane tanggane mambu
saka omahe
berciuman v ambung-
ambungan, sun-sunan.
Kakak-adikyang sudah lama
terpisah itu berdekapan dan
~ melepaskan kerinduannya.
Kakang lan adhi sing wis
pisah suwe kuwi rangkul-
rangkulan lan ambung-
ambungan saking kangene
ciut adj 1 ciyut, cupet (ngenani
pikiran, pamawas). Matanya
kelihatan ~ . Mripate
katon ciyut 2 mengkered,
mungkred. Mendengar
perkataan itu hatinya
menjadi Krungu omongan
kuwi atine dadi 4
menciut v nyiyut Matanya ~
karena mengantuk Mripate
nyiyut jalaran ngantuk
coba v coba, jajal. ~ ambil bukumu!.
-jupuken bukumu
mencoba v nyoba, njajal.
saya ~ baju baru, aku ~
klambi anyar
mencoba-coba v nyoba-
nyoba .jangan ~. aja nyoba-
nyoba
mencobai / nyoba-nyoba,
njojal-njajal, dia ~ berbagai
78 — KAMUS INDONESIA-JAWA
cobek
congak
sepatu, dheweke ~ maneka
modhel sepatu,
mencobakan v njajalake.
Ani ~ baju pada adiknya.
Ani njajalake klambi marang
adhine
cobaan n pacoban. sabarlah
menghadapi ~. sing sabar
ngadhepi pacoban
cobekn cowek, layah. Tiga ~ pecah
semua. Cowfck telu pecah
kabeh
coblos v coblos, cubles
mencoblos v, nyoblos,
nyubles. pakunya ~ ban.
pakund nyoblos ban
pencoblos n panyoblos,
wong kang nyoblos, piranti
kanggo nyoblos
cocok I n sujen, sunduk. ~ sate.
sunduk sate
cocokll adj 1 cocog, jodho, trep. ~
jumlahnya, cocog cacahe. 2
jumbuh warnanya ~ dengan
aslinya, warnane jumbuh
karo asline
mencocokkan v nyocogake.
~ alamat nyocogake alamat
kecocokan n kacocogan.
Kedua anak itu tidak pernah
ada ~ , sehingga mereka
selalu saling menghindar.
Bocah loro kuwi ora tau
ana kacocogan, saengga
dheweke kekaro tansah
padha
cokelat adj coklat, soklat. wama
kaosnya ~ . kaose warna
soklat
cokol, bercokol v manggon.
penjajah kembali ~. penjajah
manggon man&h
colek v 1 jawil. 2 dulit
mencolek v 1 njawil. suka
~ seneng njawil. 2 ndulit ~
sambal ndulit sambel
mencolek-colek v 1
njawili, njawil-njawil. Dia
mempunyai kebiasaan ~
orang yang lewat. Dheweke
duwe pakulinan njawili
wong-wong sing liwat. 2
ndulat-ndulit, nduliti. Adikku
sangat suka ~ sambal.
Adhiku seneng banget
nduliti sambel.
colok v 1 culek. 2 colok
mencolok v 1 nyulek 2
nyolok. Parman ~ mata
Parjo. Parman - Paijo
comberan n paceren. air ~. banyu
peceren
comot v rayuk
mencomot v ngrayuk.
Jangan ~ kerikil-kerikil yang
sudah kukumpulkan 1 . Aja
ngrayuk krikil-krikil sing wis
dakklumpukake
mencomoti v ngrayuki. Ibu
~ beras yang tumpah ke
lantai Ibu ngrayuki beras
sing kutah ing jobin
compang-camping adj suwek-
suwek, rowak-rawek, pating
slawir . Pakaiannya ~ .
Klambin6 rowak-rawek
condong adj condhong, dhoyong.
Matahari sudah ~ ke barat
Srengenge wis condhong
mengulon
congak v dengek, dhangak
mencongak v ndengek,
ndhangak, tumenga. Dia
KAMUS INDONESIA-JAWA — 79
congkak
coret
~ melihatku. Dh&w&k6
ndhangak weruh aku
congkak I adj angkuh, gumedh£,
adigang-adigung. Anak itu
Bocah kuwi gumedhe
congkak n n dhakon. Ketika kecil
hampir setiap hari saya
bermain ~ bersama teman-
teman. Nalika isih cilik meh
saben dina aku dolanan
dhakon karo kanca-kanca
conteng n corek. memberi - .
menehi corek
menconteng-conteng v
ngorek-orek nganggo a reng
utawa kapur
contoh n 1 conto, tuladha. 2 pola.
3 modhel
mencontoh v nyonto. Anak
akan ~ kelakuan orang
tuanya. Anak bakal nyonto
kelakuane wong tuwane
mencontohi v nyontoni,
menehi conto. Orang tua
harus dapat ~ anaknya.
Wong tuwa kudu bisa
nyontoni anak6
mencontohkan,
nyontokak£. Guru - pada
muridnya tentang perbuatan
terpuji. Guru nyontokakS
tumindak becik marang
muride
copet; pencopet n copet, tukang
nyop&t, tukang ngutil. Di
pasar banyak - Ing pasar
akeh copet
mencopet n nyopet, ngutil.
Orang itu yang ~ dompetku
Wong kae sing ngutil
dhompetku
copot v copot, ucul (saka talenan).
Kancingnya ~. Benike copot
mencopot v nyopot,
nguculi (saka talenan). Dia ~
sepatunya Dheweke nyopot
sepatune
cor v cor
mengecor v ngecor. Besok
pekeijaan ~ dimulai Sesuk
anggone ngecor diwiwiti
cor-coran n cor-coran. ~
sudah mulai dituang. Cor-
corane wis wiwit disuntak
corak n corak. ~ kain, corak kain
coreng v corek
bercoreng-moreng v orek-
orekan. Buku itu ~ tidak
dapat ditulisi lagi Buku kuwi
orek-orekan ora bisa ditulisi
maneh.
mencoreng v nyorek. Dia
~ mukaku dengan pulpen.
Dhdwdk£ nyorek raiku
nganggo pulpen
mencorengkan v nyorekake.
Adikku ~ spidol di tembok.
Adhiku nyorekake spidol ing
tembok
tercoreng v kecorek. ~
arang di mukanya, raine
kecorek areng
coret tr corek
mencoret v 1 nyorek
(menehi garis dawa ing
tulisan). 2 ngilangi saka
dhaptar utawa petungan.
Pengurus -namanya dari
daftar anggota Pangurus
nyorekjeneng£ saka dhaptar
anggota
mencoreti v nyoreki. ~
tulisan yang salah nyoreki
tulisan kang salah
80 - KAMUS INDONESIA-JAWA
corong
cukup
mencoret-coret v ngorek-
orek. Dia ~ tembok. Dh^weke
ngorek-orek tembok
corong n corong, torong
cuaca n hawa. ~ malam ini sangat
dingin Hawa ing wengi iki
adhem banget
cuat, mencuat v mencengel,
njengat. ada yang ~. ana
sing njengat
cubit v jiwit
mencubit v njiwit. Dia
senang ~ pipiku. Dhewek6
seneng njiwit pipiku
mencubit-cubit v njiwat-
njiwit, njiwiti. Sejak tadi
dia ~ tanganku. Wiwit
mau dhew&ke njiwat-njiwit
tanganku
cubitan vjiwitan. ~ nya sakit
sekali Jiwitane lara banget
cucakrawa n cocakrawa. burung ~
. manuk cocakrawa
cuci v kumbah, wasuh, wisuh
(tumrap tangan utawa sikil)
mencuci vngumbah, masuh.
Bapak sedang ~ mobiL Bapak
lagi ngumbah montor
mencucikan v ngum-
bahake. Ibu selalu ~ baju
anak-anaknya. Ibu tansah
ngumbahake klambine anak-
anake
tercuci v 1 kekumbah. 2
dikumbah. Baju-baju yang
kotor sudah ~ semua
pencuci n tukang umbah-
umbah
cucian n kumbahan,
wasuhan
cucu n putu. ~ pertama laki-
laki Putune sing nomer siji
lanang
bercucu vduwe putu. Eyang
sudah bercucu delapan
belas. Simbah wis duwe
putu wolulas
cucur, bercucuran I v trocosan
(luh), nrocos, dleweran.
Keringatnya ~ Kringete
dleweran
cucur n n cucur (jeneng panganan
saka glepung beras lan gula).
~ buatan ibu terlalu manis.
Cucur gaweane ibu kelegen
cuka n cukak
cukai n pajeg, beya. ~ rokok pajeg
rokok
cukong n cukong, bandar. Dia
menjadi ~ . Dheweke dadi
bandar
cuk n uget-uget Ada ~ di air itu.
Ana uget-uget ing banyu
kuwi.
cukup a 1 cukup, sedheng
Tabungannya ~ untuk
membayar hutang.
Celengane cukup kanggo
mbayar utang. 2 ganep.
Jumlahnya sudah ~. Cacahi
wis ganep
- umur diwasa. Anakku
sudah ~ Anakku wis diwasa
mencukupi v nyukupi.
Gajinya bisa digunakan
untuk ~ kebutuhan hidupnya.
Opah6 bisa digunakak6
kanggo nyukupi kabutuhan
uripe
mencukupkan vnyukupake.
Sebaiknya kita ~ dana yang
diberikan untuk kegiatan.
KAMUS INDONESIA-JAWA — 81
cukur
cupai
Api ke kita nyukupake dana
kang diwenehakg kanggo
pagaweyanAegiyatan
cukupan adj cukupan,
sedhengan
berkecukupan v kacukupan.
Hidupnya Uripe kacukupan
secukupnya adv sacukupe.
Diberi gula ~ saja. Diwenehi
gula sacukupe wae
cukur v cukur
mencukur v nyukur. Ayah ~
kumisnya setiap hari. Bapak
nyukur brengose saben dina
pencukur n 1 tukang cukur.
2 piranti kanggo nyukur
cula n cula, sungu warak
culas I a kesed. Sejak mempunyai
pembantu dia menjadi
Wiwit duwe rewang dheweke
dadi kesed.
culas D a licik, urik. Dia ~ dalam
bermain. Dhewekg yen
dolanan urik
culik I n kolik (arang manuk)
culik n v culik
menculik v nyulik (wong).
Dia tega ~ keponakannya
sendiri. Dheweke tega nyulik
ponakane dhewe
penculik n panyulik, wong
kang nyulik. ~.nya sudah
tertangkap. Wong kang
nyulik wis katangkep
cuma adv mung. Yang hadir -
sepuluh orang. Sing teka
mung wong sepuluh
cuma-cuma adv 1 tanpa
guna, rugi. Usahanya ~.
Usahane tanpa guna. 2 gratis.
Beras ini diberikan secara ~.
Beras iki diwenehake kanthi
gratis
percuma adv tanpa guna,
rugi. ~ memberitahu dia.
Rugi ngandhani dheweke
cumbu n 1 tetembungan manis
kanggo milut 2 sembrana,
gojegan
bercumbu v sembranan,
gegojegan. Sepasang
merpati itu terlihat sedang
~. Manuk dara sapasang kae
katon lagi gegojegan
mencumbu v miluta. Dia
sangat pandai ~ istrinya.
Dheweke pinter banget
miluta bojone
cumi-cumi n cumi-cumi, iwak
mangsi, nus.
cundang, mencundang v kalah
mencundangi I vngalahake.
pecundang n sing kalah.
Ayam aduannya menjadi ~.
Pitike sing diadu kalah
cundang, mencundangi II v
ngapusi
pecundang n tukang
ngapusi, wong sing ngapusi
cungldl v cukil
mencungkil v nyukil (klapa
Isp). Pencuri berhasil masuk
rumah dengan ~ kunci pintu.
Malinge kasil mlebu omah
kanthi nyukil kancing lawang
mencungkili vnyukili (klapa
Isp) Bapak - kelapa. Bapak
nyukili Idapa
cungkilan n cukilan
cupai adj l£na. Ketika sedang -,
dia tidak tahu dagangannya
diambil orang. Nalika lagi
lena, dheweke ora ngerti
82 - KAMUS INDONESIA-JAWA
cupang
cuti
menawa dagangane dijupuk
wong
mencupaikan v nglirwakake,
nglenakake. Berkali-kali dia
~ pekerjaan. Wis makaping-
kaping dheweke nglirwakake
pagawean.
cupang n cupang
cuplik v cuplik, pethik (karangan
Isp)
mencuplik v nyuplik, methik
(bab tulisan)
cuplikan n cuplikan,
pethikan. Tembang itu ~ dari
Serat Wulangreh. Tembang
kuwi pethikan saka Serat
Wulangreh
curah n sok, suntak, grojog
mencurah v gumrojog. Air
hujan ~ dari cucuran. Banyu
udan gumrojog saka talang
mencurahkan v 1 ngesok,
nyuntak. Bapak ~ beras
ke dalam karung. Bapak
nyuntak beras ing karung.
2 ngetokake. Dia ~ seluruh
isi hatinya pada ibunya.
Dheweke ngetokake kabeh
uneg-unege marang ibune
tercurah v diwetokake
curang adj urik, curang, orang yang
~ tidak akan banyak teman.
uwong kang urik ora bakal
duwe kanca akeh
mencurangi nguriki. suka
~ orang lain seneng nguriki
liyan
curi v colong
mencuri nyolong, maling
Pencuri itu tertangkap ketika
sedang ~ ayam di rumahku.
Maling kuwi kecekel nalika
lagi nyolong pitik ing
omahku
pencuri maling. Banyak ~
berkeliaran di desaku. Akeh
maling kluyuran ing desaku
curian colongan, malingan.
Semua barang ~ yang
diperolehnya langsung dyual
pada penadah. Kabeh barang
colongane langsung didol
marang tukang tadhah
curiga v cubriya. Ibu ~ dengan
perilaku anaknya yang akhir-
akhir ini terlihat aneh. Ibu
cubriya karo solah tingkahe
anake sing keri-keri iki katon
aneh
mencurigai v nyubriyani.
Dia ~ seseorang. Dheweke
nyubriyani sawijining wong
cuti n perlop, prei. Setiap pegawai
berhak ~ . Saben pegawe
duwe jatah periop
KAMUS INDONESIA-JAWA — 83
dagel
D
dada n dhadha. Bapak merasakan ~
nya sesak. Bapak ngrasakake
dhadhane sesek
dadah n candu. Peredaran ~
terdeteksi sampai ke tembaga
pemasyarakatan. Sumebar£
candu konangan tekan bui
dadak v dadak
mendadak v ndadak, du-
madakan, ujug-ujug. Bapak
~ sakit. Bapak dumadakan
lara
dadap n wit dhadhap. daun ~ .
godhong dhadhap
dadar n 1 dadar (endhog dadar). 2
kuwih dadar
dadu n dhadhu, diwik. Orang tua
hendaknya tidak mengajari
anak bermain -. Wong tuwa
prayogane ora ngajari anak
dolanan dhadhu
daerah n dhaerah, wilayah, tlatah,
wewengkon. - itu dianggap
angker. Dhaerah kuwi
dianggep angker
daftar n lis, dhaptar, cathetan
mendaftar v ndhaptar,
nyathet. la ~ semua judul
buku yg diterima. Dheweke
nyathet kabeh judhul buku
kang ditampa
mendaftarkan v
ndhaptarake. la ~ adiknya di
SMP. Dhew£k6 ndhaptarake
adhike Ing SMP
terdaftar v kacathet,
kadhaptar. Namamu sudah
~. Jenengmu wis kacathet
pendaftaran n dhaptaran.
~ siswa baru sudah dimulai
Dhaptaran siswa anyar wis
diwiwiti
dagang I n dagang, dol
berdagang v dodolan,
bakulan, dol-tinuku. Ibu ~
bumbu dapur di pasar. Ibu
dodolan bumbon ing pasar
perdagangan n bab dol
tinuku. Maraknya kejahatan
penculikan dan ~ anak men¬
jadikan orang tua semakin
takut meninggalkan anaknya.
Ramene kadurjanan nyulik
lan dol tinuku bocah
ndadekake
mendagangkan,
memperdagangkan v
dodolan di pasar itu banyak
orang ~ tekstil. Ing pasar
kuwi akeh wong dodolan
kain
dagangan n dagangan.
~ nya banyak sekali.
dagangane akeh banget
pedagang n bakul. Para
~ di pasar itu mengeluh
penghasilannya menurun.
Bakul-bakul ing pasar
kuwi sambat menawa asil
bebakulane mudhun
dagang n n pangumbara
dagel, mendagel v ndhagel,
nglawak, mbanyol, nglucu
. Dia senang ~ . Dheweke
seneng ndhagel
dagelan n dhagelan,
banyolan, guyonan. Tadi
malam saya menonton ~
bersama teman-temanku.
Dhek bengi aku nonton
84 — KAMUS INDONESIA-JAWA
daging
dald
dhagelan karo kanca-
kancaku
daging n daging, iwak. Ibu mem¬
beli ~ tiga kilogram. Ibu tuku
daging telung kilo
berdaging v 1 ndaging. 2
lemu. Ayamnya Pitike
ndaging
dagu n janggut. ~ nya luka karena
jatuh. Janggute tatu jalaran
tiba
dahaga adj ngelak. untuk me¬
lepaskan rasa ia meminum
es teh satu gelas, kanggo
ngilangi ngelake, dheweke
ngombe es teh sagelas
dahan n pang gedhe. Bapak me¬
motongi -yang merunduk ke
jalan. Bapak ngethoki pang-
pang gedhe sing manglung
ing dalan
berdahan v ngepang (ana
pange). Pohon itu - banyak:
Wit kuwi ngepang ak&h.
mendahan v ngepang
(thukul pange). pohon kecil
yg ditanam adik sudah mulai
~. Wit cilik sing ditandur
adhik wis wiwit ngepang
dahi n bathuk. -nya menonjol.
bathuk£ nonong
dahsyat adj ng6dab-6dabi,
nggegirisi. suara ledakan itu
sangat ~. swara mbledhosg
ngidab-edabi
dahulu n biyfcn, ndhisik masa ~
berbeda dng masa sekarang.
Jaman biy&n beda karo
jaman saiki
- kala jaman biyen, rikaia
semana
dahulu-mendahului v
dhisik-dhisikan, salip-salipan.
Jalannya ~. anggone mlaku
dhisik-dhisikan
mendahului v 1 ndhisiki.
Ayah berangkat ~ ibu
berangkat ke kantor. Bapak
anggone mangkat kantor
ndhisiki ibu. 2 nyalip. Ratno
bersepeda ~ Reni. Ratno
anggone ngepit nyalip Reni
mendahulukan vndhisikake.
~ kepentingan umum dari
pada kepentingan pribadi
merupakan tindakan yg
sangat terpuji, ndhisikake
kapentingan umum tinim-
bang kapentingane dhewe
mujudakS tumindak kang
banget pinuji
terdahulu adj kawitan,
mula buka, akulah yang ~
bangun pagi ini. aku sing
tangi kawitan
pendahulu n cikal bakal,
leluwur, leluhur Sumpah
Pemuda kita warisi drpara ~
kita. Sumpah Pemudha kita
warisi saka para leluhur kita
pendahuluan n bebuka,
purwaka, wiwitan. ~
pidatonya sangat bagus.
Bebukan6 pidhato apik
banget
kedahuluan v kedhisikan.
Saya dalang ~ ibu. Tekaku
kedhisikan ibu
dakiln bolot, kokot bolot dhangkal.
Banyak - berjatuhan ketika
Indah menggosok-gosok
tangannya. Kokot bolote
padha ceblok nalika Indah
ngosok-osok tangani
KAMUS INDONESIA-JAWA — 85
dalam
daki
daki n v penek
mendaki v munggah,
menek. hobinya - gunung.
kasenengan 6 munggah
gunung
daku pr aku. - sudah menerima
kirimannya. Aku wis nampa
kirimane
dakwa n dakwa, tudhuh, terka
mendakwa v ndakwa,
nudhuh, nerka. Dia - saya
pelakunya. Dheweke nudhuh
aku sing tumindak
mendakwai v nuntut.
Dia ~ orang tuanya untuk
membelikan mobiL Dhewek 6
nuntut wong tuwane
nukokake montor
mendakwakan,
memperdakwakan v
ndakwakake, nudhuhake.
Polisi ~ pelanggaran pada
orang itu. Polisi ndakwakake
tumindak nerak aturan
marang wong kuwi
pendakwa n pandakwa
(wong kang ndakwa),
panudhuh. Dia yang menjadi
~. Dheweke sing dadi
pandakwa
pendakwaan n 1 tuntutan
prakara. 2 tudhuhan,
pandakwan. ~ ditujukan
pada orang dua orang
yang duduk itu. Tudhuhan
ditujokake marang wong
loro sing lungguh kuwi
terdakwa n kang kadakwa,
kang katudhuh. Orang itu
sudah ditetapkan menjadi ~.
Wong kuwi wis ditetepake
dadi wong kang kadakwa
dalam Ia 1 jero Sumurnya sangat
-■ Sumure jero banget 2 jero,
tekan jeroning batin (bab
katresnan). Kasih sayang
ibu pada anaknya sangat
-. Tresnane ibu marang
anake tekan ing batin. 3
ngemu teges kang angel
dimangerteni. nasihat ini
- maknanya, pitutur iki
ngemu teges kang angel
dimangerteni. 4 jero, dudu
jaba. Bukuku tertinggal di ~
kelas. Bukuku keri ing jero
kelas. 5 raket, hubungan
antara kedua sahabat itu
sangat ~. anggone kekancan
antarane bocah loro kuwi
raket banget
dalam-dalam a d j 1
landhung (ambegan).
Tarik nafas dalam-dalam!
Ambegan sing landhung. 2
tekan jeroning ati. petuah
neneknya dihayati se~nya.
Pituture simbah putrine
karasuk tekan jeroning ati
mendalam v 1 rumasuk
pengaruh bacaan itu ~ bagi
anak-anaknya, pangaru h
wacan kuwi rumasuk marang
anak-anake. 2 nemen (bab
penyakit kacingkrangan Isp).
penderitaan rakyat telah
~. Panandhange rakyat wis
nemen. 3 manjing, mbalung
sungsum (bab rasa ora
seneng). sakit hatinya telah
~. gethinge manjing
mendalami v sinau kanthi
temen, ngudi nganti ngerti
tenan. ia hendak ~ ilmu
hukum di Belanda. Dheweke
86 — KAMUS INDONESIA-JAWA
dalam
dalang
arep sinau kanthi temen bab
ngelmu kukum ing Walanda.
mendalamkan v njerokake
(tumrap nggawe jugangan
Isp). Warga bergotong-
royong ~ sungai sebelum
musim hujan tiba. Warga
gugur-gunung njerokake kali
sadurunge tekane mangsa
rendheng
dalaman n jeroan (tumrap
usus, rempela, jantung, ati,
Isp)
memperdalam v 1
njerokake. mereka berusaha
~ sumur itu sampai dua puluh
meter. 2 matengake (tumrap
ngelmu). la berusaha ~ ilmu
yang telah dimiliki Dhewkke
ngupaya matengake ngelmu
kang wis diduweni
pedalaman n plosok.
Kehidupan masyarakat di
~ Papua sangat menarik
perhatian. Panguripane
wong-wong ing plosok
Papua banget narik
kawigaten
kedalaman n jerone. ~
lubang yang digali kira-kira
delapan belas meter. Jerone
luweng sing didhudhuk kira-
kira wolulas meter
sedalam adv jerone kolam
ikan di rumahku ~ kolam
ikan di rumah temanku.
blumbang iwak ing omahku
jeron£ padha karo blumbang
iwak ing omahe kancaku
sedalam-dalamnya adv
1 temen-temen negara-
negara lain turut berduka cita
~ atas kecelakaan pesawat
itu. Negara-negara liya
temen-temen melu prihatin
awitanane kacilakan montor
mabur kuwi. 2 sajero-jerone.
sumur itu akan digali ~.
Sumur kuwi arep didhudhuk
sajero-jerone
dalam U p 1 ing. cerpen ini sudah
dimuat ~ majalah remaja.
Cerkak iki wis dipacak ing
majalah remaja. 2 rikala,
nalika Sumpah Pemuda
diikrarkan ~ tahun 1928.
Sumpah Pemuda diakoni
rikala taun 1928.3 sajroning.
Barang itu habis dipasarkan
~ waktu satu tahun. Barang
kuwi entek didol sajroning
wektu setaun. 4 ngenani. ~
hal itu, kita tidak bisa berbuat
apa-apa. Ngenani bab kuwi,
kita ora bisa ngapa-ngapa.
S kanggo. - memenuhi
kebutuhan hidup, orang
harus bekerja keras. Kanggo
nyukupi kabutuhaning urip
dalang n dhalang. Ki Mantep
Sudarsono adalah dalang
yang sangat terkenal. Ki
Mantep Sudarsono kuwi
dhalang kang kawentar
mendalang v ndhalang.
Meskipun masih kecil dia
mampu ~ semalam suntuk.
Sanajan isih cilih dh&weke
kuwat ndhalang sawengi
muput
mendalangi v ndhalangi.
Kerusuhan itu ada yang ~ .
Ontran-ontran kuwi ana sing
ndhalangi
pedalangan n padhalangan.
Kalau kamu ingin memelajari
datanglah ke perpustakaan
KAMUS INDONESIA-JAWA — 87
dalih
damping
yang memunyai koleksi
buku-buku tentang Yen
kowe pengin nyinau bab
padhalangan, menyanga
perpustakaan kang nduweni
maneka buku ngenani
pedhalangan
dalih n alesan, pawadan, sengadi
berdalih v golek pawadan,
sengadi. ia selalu ~ dng
mengatakan "tidak enak
badan" setiap kati ia
mendapat giliran untuk
berjaga malam. Dheweke
tansah golek pawadan
kanthi ngomong “awak ora
kepenak" saben antuk giliran
rondha.
dalil n dalil. ~ yang digunakan
untuk membahas masalah
itu sangat tepat. Dalil
kang digunakake kanggo
ngrembug bab kuwi pas
banget
berdalil v ndalil. Santri itu
meskipun masih kecil, tetapi
sangat fasih ~. Santri kuwi
sanajan isih cilik, nanging
paseh banget anggone ndalil
dam n bendungan. ~ yang
dibangun dua tahun lalu itu
sudah ambrol. Bendungan
kang digawe rong taun
kepungkur kuwi wis ambrol
damba, mendambakan v
kumacelu, kapiadreng,
kepengin banget, anak-
anak selalu ~ kebahagiaan
orang tuanya. Bocah-bocah
mesthi kumacelu marang
kabagyane wong tuwane
dampak n pangaruh. - dari
lingkungan yang kumuh
adalah rawan penyakit.
Pangaruhe papan kang
reged kuwi gampang banget
kena lelara
berdampak v nuwuhake
pangamh. Perilaku buruknya
berdampak pada perilaku
adik-adiknya. Tumindake
kang ala nuwuhake pangaruh
marang tumindake adhi-
adhine
dampar v sangsang, tangsang
terdampar v 1 temangsang,
sumangsang, kesangsang 2
kandhas. Kapal itu kandas
setelah menabrak karang.
Kapal kuwi kandhas sawise
nabrak karang
damping adj raket, akrab
berdampingan v sisihan,
bebarengan. soal dan
jawabnya ditulis Pitakon
lan wangsulane ditulis
sisihan
mendampingi v ngancani.
dl suka dan duka sahabatnya
selalu ~nya . Ing wektu
seneng lan sedhih kanca
rakete tansah ngancani
mendampingkan v
nyedhakake. Sebelum
meninggal ibunya berpesan
jika meninggal anaknya
agar ~ kuburan ibunya
dengan kuburan bapaknya.
Sadurunge mati ibung
meling supaya yen mati
anake nyedhakake kuburane
ibune kano bapake.
88 - KAMUS INDONESIA-JAWA
dampit
dandan
dampit n dhampit. Kakakku
melahirkan anak ~ .
Mbakyuku nglairake dhampit
damprat, mendamprat v
nglabrak, ngunek-unekake.
Bapak mendamprat anak
muda yang menyerempet
motornya. Bapak nglabrak
nom-noman sing nyrempet
motori.
damai n 1 dhami, aman. Keadaan
sudah ~ tidak ada kerusuhan
lagi. Kaanan wis aman
ora ana rerusuh maneh.2
tentrem. hati kami sangat ~.
ati tentrem banget. 3 rukun.
keluarga itu selalu hidup
dengan ~. Kulawarga kuwi
tansah urip kanthi rukun
berdamai /bedhami, rukun,
akur, kedua kelompok yg
bertikai itu telah ~. kelompok
cacah loro sing regejegan
kuwi wis rukun,
mendamaikan v 1
ndhamekake, ngrukunake,
ngakurake. guru sudah ~
pertikaian murid-murid. Guru
wis ndhamekake anggone
regejegan murid-muride. 2
ngayem-ayem. tak ada orang
yg bisa ~ hati kecuali aku
sendiri. Ora ana wong sing
bisa ngayem-ayem ati kajaba
awakku dhewe.
memperdamaikan v
ndhamekake, ngrukunake,
ngakurake.
perdamaian n bedhamen,
karukunan Upaya ~ dunia
terus dilakukan. Upaya murih
karukunane donya tansah
ditindakake
pendamai n panengah.
Pihak ketiga menjadi ~
kedua pihak yang bertikai
Pihak katelu dadi panengahe
kaloro pihak sing padha
regejegan
kedamaian n katentreman,
karahayon. Setelah Indonesia
merdeka rakyat Indonesia
mulai merasakan ~. Sawise
Indonesia mardika rakyat
Indonesia wiwit ngrasakake
katentreman
damar n damar, dilah, diyan, obor,
suluh. Pedagang dari desa
yang berangkat malam
berjalan kaki biasanya
membawa obor. Bakul saka
desa sing mangkat bengi
mlaku umume nggawa obor
dan p lan, lawan, karo. Dia ~ adiknya
setiap hari berangkat sekolah
bersama. Dheweke lan adike
saben dina mangkat sekolah
bareng
dana n 1 dana, derma, paweweh.
2 beya, prabeya, wragad.
- yang dibutuhkan untuk
membangun rumahnya
ternyata jauh melebihi
perkiraannya. Wragad
sing dibutuhake kanggo
mbangun omahe jebul
banget luwih akeh saka
pangirane
danau n tlaga, tasik. Setiap minggu
banyak anak muda yang
datang ke ~ itu. Saben
minggu akeh nom-noman
sing teka ing tlaga kuwi
dandan, berdandan v I dandan,
macak. kalau sudah ~, ia
KAMUS INDONESIA-JAWA - 89
dandan
dapat
tampak lebih cantik. Yen
wis dandan, dhewekd katon
luwih ayu
mendandani v ndandani,
macaki. Ibu ~ meneladani
pengantin. Ibu ndandani
mantan
dandanan n dandanan
dandan n n tambang. Pohon yang
ditebang itu ditarik dengan
~ . Wit sing ditegor digeret
nganggo tambang
dandang I n dandang. Untuk
menjamu tamu, ibu menanak
nasi menggunakan dandang.
Kanggo nyuguhi tamu, ibu
adang sega migunakake
dandang.
dandang n n dhandhang, manuk
gagak. Sejak tadi ada
burung ~ terbang mengitari
atas rumahku. Wiwit mau
ana manuk gagak mabur
ngubengi dhuwur omahku.
dangkal I adj cethek. Sungai
yang sangat dalam menjadi
dangkal akibat banjir lahar
dingin. Kali sing jero banget
dadi cethek jalaran banjir
lahar adhem.
mendangkalkan v
, nyethekake. Bapak
menimbun kolam dengan
tanah untuk ~ kolam itu.
Bapak ngurug blumbang
nganggo lemah kanggo
nyethlkak£ blumbang kuwi
dangkalan n gisik. Anak-
anak terlihat sangat gembira
bermain di ~ sungai Bocah-
bocah katon gumbira
dolanan ing gisike kali
mendangkal v nyethek.
Pada musim kemarau terlihat
sungai-sungai ~. Ing mangsa
ketiga katon kali-kali padha
nyethek
pendangkalan n bab
cetheke. Terjadinya ~ sungai
karena banyaknya lumpur
yang ada di sungai tersebut.
Bab dumadine nyetheke kali
jalaran akehe lendhut sing
ana ing kali kasebut
dangkal D adj 1 atos njero (tumrap
woh-wohan). Mangganya
~ . Peleme atos njero. 2
dhangkal, wangkal, cengkar
(tumrap lemah), tegerak.
Tanah di sini -. Lemah ing
kene cengkar
dangir v dhangir
mendangir v ndhangir.
Bapak ~ kebun. Bapak
ndhangir kebon
dapat adv 1 bisa, oldh. Dia -
menjawab semua pertanyaan
dengan lancar. Dheweke bisa
mangsuli kabeh pitakonan
kanthi cepet 2 v entuk. Dia
~ upah sepuluh ribu rupiah
sehari. Dheweke entuk
opah sepuluh ewu sedina
3 v dipatrapi. ~ hukuman
penjara tiga bulan, dipatrapi
paukuman telung sasi. 4
ketemu. dicari belum -juga.
digoleki durung ketemu. 5
kasil. mudah-mudahan ~
juga apa yg engkau cita-
citakan. Muga-muga kasil
apa kang dadi panjangkamu
mendapat v 1 entuk, oleh. ~
suara terbanyak.entuk swara
90 — KAMUS INDONESIA-JAWA
dapur
darah
paling akeh 2 nampa. ia ~
kabar gembira
kemarin. Dheweke nampa
kabar kang nyenengake
dhek wingi. 3 nemokake.
~ uangnya yang hilang.
nemokake dhuwit4 sing
ilang 4 nemahi. Adiknya ~
kecelakaan. Adhine nemahi
kacilakan
mendapati v 1 nemoni. Dia
- kucingnya sudah mati.
Dheweke nemoni kucinge
wis mati. 2 meruhi. Tadi
malam ayah ~ jendela kamar
terbuka. Dhek bengi bapak
meruhi cendhela kamar
mbukak
mendapatkan v entuk .
Indonesia telah ~ pasaran
minyak di Asia. Indonesia wis
6ntuk pasar lenga ing Asia,
terdapat v ditemokake,
ana. dl pasal ini ~ berbagai
petunjukyg baik. Ing pasal iki
ditemokake maneka pituduh
kang becik
pendapat n 1 panemu,
panganggep. Dia memunyai
~ yang berbeda dengan
yang lainnya. Dheweke duwe
panemu kang beda karo
liyane
pendapatan n pakolih,
pametu. ~ nya satu bulan
habis untuk memenuhi
kebutuhan keluarga dalam
seminggu. Pakolihe sesasi
entek kanggo nyukupi
kabutuhan£ kulawarga ing
sajroning seminggu
sedapat v sawise nampa,
sawis4 entuk. ~ mendapat
berita, dia langsung pulang.
Sawise nampa kabar,
dh&weke langsung bali
sedapat-dapatnya adv
sabisane, saentuke. Kami
akan berusaha ~ . Aku lan
kabeh arep ngupayakake
sabisane
dapur n 1 pawon. Ibu memasak
di ~. Simbok olah-olah ing
pawon
dara I n manuk dara, Columba
domestica . Burung ~
beterbangan di atas genteng.
Manuk dara padha mabur
ing dhuwur gendheng
dara n n prawan (tumrap wong
wadon kang durung kawin).
dia masih ~ . Dheweke isih
prawan, dhara (tumrap
pitik Isp). Ayam yang akan
disembelih masih ~ . Pitike
sing arep dibel&h isih dhara
darah n dharah, getih. ~ mengalir
dari lukanya. Getih mili saka
tatune.
- biru n ningrat, - daging
n 1 anak kandhung. 2 sanak
sedulur, darah mati n getih
mati
berdarah v 1 getihen,
metu getihe. Kakinya yang
tersandung batu ~. Sildle sing
kesandhung watu getihen.
2 ana getih6. Daging ini
sudah satu jam direbus,
tetapi ketika diiris ~. Daging
iki wis digodhog suwene
sakjam, nanging nalika diiris
ana getihe
~ dingin 1 kewan sing bisa
urip ing dharat lan ing banyu.
2 ora duwe rasa welas asih
KAMUS INDONESIA-JAWA — 91
darat
dasar
darat n dharatan. Katak dapat
hidup di air dan ~ . Kodhok
bisa urip ing banyu lan
dharatan
mendarat v ndharat,
mudhun. Pesawat itu tidak
dapat ~ karena kabut sangat
tebat Montor mabur kuwi
ora bisa ndharat jalaran
pedhute kandel banget
mendarati v ndharat ing. ~
sebuah pulau, ndharat ing
sawijining pulo
mendaratkan v ndharatake,
ngudhunake. Sebelum ~
pasukannya, komandan
pasukan memerintahkan
pasukan menembakkan
meriam ke daerah pantat
Sadurunge ngudhunake
pasukane, kang mandhegani
pasukan mrentah pasukane
nembakake mriyem
menyang dhaerah panti
dari p 1 saka. Mangga ini baru
jatuh - pohonnya. Pelem iki
lagi ceblok saka wite 2 awit,
wiwit ~ dulu sudah saya
peringatkan, wiwit biyen
wis takelingake B ngenani.
~ hal hutang yang belum
terbayar akan dibicarakan
lagi. Ngenani bab utang
sing durung kesaur arep
dirembug maneh
daripada p timbang,
tinimbang, katimbang. ~
mencuri lebih baik meminta.
Tinimbang nyolong luwung
njaluk
darmabakti n darmabekti.
~ nya mendapatkan
penghargaan dari peme¬
rintah. Darmabektine
entuk pakurmatan saka
pamarentah
mendarmabaktikan v
ndarmabektekake. para
pejuang ingin ~ dirinya
kepada negara. Para pejuang
pengin ndarmabektekake
awaki marang negara
darmawisata n plesiran. Seko¬
lah akan mengadakan -.
Sekolahan arep nganakake
plesiran
berdarmawisata v plesir,
mlancong. Kami akan ~ ke
Taman Safari. Aku kabeh
arep plesir menyang Taman
Safari
darurat adj kepepet, kapeksa,
kedereng dening perlu.
dalam keadaan ~ pemerintah
harus bertindak cepat untuk
mengatasi keadaan. Ing
kaanan kepepet pamarentah
bisa tumindak cepet kanggo
ngatasi kaanan.
dasa num sepuluh, sejinah.jumlah¬
nya wilangane sepuluh
dasar n 1 dhasar. Pancasila adalah
- negara Indonesia. Pancasila
pinangka dhasare negara
Indonesia 2 lambaran,
landhesan. ~ iman yang kuat
dapat dijadikan pengendali
diri, landhesan iman
kang kuwat bisa kanggo
ngendalini awake dhewe
berdasar nganggo
dhasar. tuduhan itu tidak ~
. panuduhi ora nganggo
dhasar
berdasarkan v 1 miturut.
~ keterangan para saksi,
92 — KAMUS INDONESIA-JAWA
dasi
daun
terbukti bahwa ia bersalah.
miturut katrangang para
seksi, kabukten menawa
dheweke salah. 2
adhedhasar, lelandhesan
kerja sama ini hanya ~
percaya-mempercayai.
pagawean bebarengan iki
mung adhedhasar percaya-
pinercaya
mendasar v tandhes hal
itu merupakan permulaan
dari persoalan besar yang
lebih ~ . bab kuwi pinangka
bebukane perkara gedhe
sing luwih tandhes
mendasari v ndhasari
ayat-ayat itulah yang ~
argumennya, ayat-ayat kuwi
kang ndhasari pamawase
mendasarkan v ndhasarake
dasi n dhasi, dhesi. Dia terlihat lebih
berwibawa karena memakai
~ . Dheweke katon luwih
wibawa jalaran nganggo
dhesi
berdasi v nganggo dhfcsi.
Bapak ~ setiap hari. Bapak
nganggo dhesi saben dina
datang v 1 teka, tumeka Nano
datang dari Surabaya
kemarin. Nano teka saka
Surabaya dhek wingi. 2 asale
saka. Banyak pelajar ~ dadi
desa. Akeh murid asale saka
desa
— bulan nggarap sari.
Setiap ~ perutnya sakit.
saben nggarap sari wetenge
lara
datang-datang adv teka-
teka, lagi teka. ~ dia marah
teka-teka dh£w£k6 nesu
berdatangan v gumrudug,
grudugan. rakyat ~ dari
seluruh pelosok kota, rakyat
gumrudug teka saka
saindhenge kutha
mendatang n besuke.
Belajar tekun untuk
kehidupan ~ . temen sinau
kanggo panguripan besuke
mendatangi v nekani. Dia
~ pernikahan kawannya.
Dhewekg nekani kawinane
kancane
mendatangkan v nekakakg
siapa yg mula-mula - pohon
kina ke Indonesia, sapa sing
wiwitan nekakake wit kina
menyang Indonesia
pendatangan n carane
nekakake
kedatangan n tekane.
~ jenazah disambut isak
tangis keluarga. tekan£ layon
dipapag tangise kulawarga
datar adj rata, wrata. tempatnya
datar papane wrata
mendatar adj rata, wrata
melalui jalan yang ~. liwat
dalan kang rata
mendatarkan v ngratakake
ia ~ tanah dengan traktor.
dheweke ngratakake lemah
nganggo traktor
dataran n 1 ngare . Banyak bukit
yang berubah menjadi ~ .
akeh gumuk sing owah dadi
ngar6. 2 lapangan sawah
itu sekarang sudah berubah
menjadi ~ .sawah kuwi saiki
wis dadi lapangan
daun n 1 godhong 2 ineb. ~
jendela, ineb cendhela, ~
pintu, ineb lawang
KAMUS 1NDONESIA-JAWA — 93
dawai
dedah
- muda prawan ~ telinga
godhoh
berdaun v ana godhonge
pohon itu sudah mulai ~
lagi, wit kuwi wis wiwit ana
godhonge maneh
daun-daunan, dedaunan
n gegodhongan musim
kemarau ~ berguguran, ing
mangsa ketiga gegodhongan
padha gogrog
dawai n senar. ~ gitarku putus dua
senar gitarku pedhot loro
daya n 1 daya, kakuwatan badannya
lemah tanpa ~ awake lemes
tanpa daya. 2 reka, rekadaya,
akal dia menggunakan ~ nya
untuk melepaskan ikatan
itu. dheweke migunakake
akale murih bisa ucul saka
talenan kuwi
berdaya v duwe daya
sakitnya membuat dia
tidak ~ . larane ndadekake
dhewek6 ora duwe daya,
memberdayakan v
ndayakake pekerjaan ini ~
banyak orang, pagawean iki
ndayakake wong akeh
teperdaya v kapusan, kepilut
dia ~ tipuan laki-laki itu.
dhewek£ kepilut kaculikane
wong lanang kuwi
memperdaya v ngapusi
dia berhasil ~ penjaga toko
itu. dheweke kasil ngapusi
tukang jaga toko kuwi
dayung n dhayung, welah.
perahunya dijalankan
dengan ~. praune dilakokake
nganggo welah
debar, berdebar v dheg-dhegan,
trataban. Hatinya ~ menanti
hasil lomba diumumkan.
atine dheg-dhegan ngenteni
asil lomba diwarak-warakake
mendebarkan v ndadekake
dheg-dhegan. kisah yang ~
hati, crita sing ndadekake ati
dheg-dhegan
debat n 1 wawan gunem. ~ tentang
kenaikan harga minyak
semakin ramai, wawan
gunem ngenani undhake
rega lenga sangsaya rame.
2 udur-uduran. Sejak tadi
dua orang itu ~ tidak ada
arahnya, wiwit mau wong
loro kuwi udur-uduran ora
anajuntrunge
debu n awu, bledug, lebu angin
bertiup dan ~ beterbangan.
angin tumiyup lan lebu pada
mabur
berdebu v mbledug, nglebu,
ana awune. Baru dua hari
jendela dibersihkan sudah ~
lagi lagi rong dina cendhela
diresiki wis mbledug maneh
mendebu v ngawu. pasir
itu ~ setelah lama terkena
panas, wedhi kuwi ngawu
sawise suwe kepanasen
debur n jlegur. ~ ombak dalam
keheningan malam, jlegure
ombak ing ening6 wengi
berdebur v jumlegur.
terdengar suara ombak -
sepanjang malam sawengi
muput keprungu swarane
ombak jumlegur
dedah irbiyak, singkap, ungkab. ~
gorden itu singkapen gorden
kuwi
terdedah v mbiyak,
nyingkap, semiiak. Gorden
94 — KAMUS INDONESIA-JAWA
dedak
dekat
jendela itu ~ tertiup angin.
Gorden cendhela kuwi
semilak keterak angin.
dedak n dhedhak. Sekarung ~
sudah habis untuk memberi
makan bebek, dhedhak
sakarung wis entek
dedel adj dhedhel, thethel, ucul
(dondomane). jahitannya ~
dondomane dhedhel
mendedel v ndhedhel. Ibu
mendedel baju yang akan
dikecilkan simbok ndhedhel
klambi sing arep dicilikake
dedemit n dhemit, dhedhemit,
lelembut, memedi. Orang-
orang meyakini bahwa di
tempat itu banyak uwong-
uwong duwe kayakinan
defile n barisan utawa arak-arakan
(tentara Isp)
definisi n arti, teges, wewates
mendefinisikan v maknani,
negesi, menehi wewates
deham ydhehem
berdeham (-deham)
v dhehem-dhehem,
dheham-dhehem. Bapak ~
mengetahui anaknya masuk
rumah tanpa memberi salam
lebih dulu. Bapak dhehem-
dhehem mangerteni anake
mlebu omah tanpa uluk
salam luwih dhisik
mendeham vdhehem. Dia ~
untuk memberi isyarat pada
temannya, dheweke dhehem
ngode kancane
dekade n wektu sepuluh taun.
sudah satu ~ beliau
memimpin, wis sepuluh taun
dheweke mandhegani
dekam v dhekem
mendekam v ndhekem,
njerum. Ayamnya ~ di atas
tumpukan jerami. Pitike
ndhekem ing dhuwur
damenan
mendekami v ndhekemi.
Induk ayam itu ~ anaknya
yang masih kecil-keciL Babon
pitik kuwi ndhekemi kuthuk-
kuthuke
dekat adj, 1 cedhak. Kantornya
~ dengan terminal kantore
cedhak karo terminal 2 meh.
hari sudah ~ pagi, dina wis
meh esuk 3 jejer. Rumahnya
~ dengan rumahku, omahe
cedhak karo omahku 4 raket,
akrab. Pertemuan itu hanya
dihadiri oleh sahabat ~ .
Patemon kuwi mung ditekani
dening kanca raket
berdekatan v jejer.
Pengantin itu duduk ~ .
mantene lungguh jejer
mendekat v 1 nyedhak
tentara musuh sudah ~
tentarane mungsuh wis
nyedhak. 2 meh tekan kereta
api dari Jakarta sudah ~ .
sepur saka Jakarta wis meh
tekan
mendekati v 1 nyedhaki.
jangan ~ kucing itu aja
nyedhaki kucing kuwi. 2
meh. Perusahaannya ~
kebangkrutan perusahaane
meh bangkrut. 3 mirib,
memper. Wajahnya ~ wajah
ayahnya praupane memper
karo bapake
mendekatkan,
memperdekat,
KAMUS JNPONF-SIA-1AWA - 95
dekor
dempet
memperdekatkan v
nyedhakake, ngraketake.
anak itu ~ mulutnya ke telinga
ibunya, kuwi nyedhakake
lambene menyang kupinge
simboke
terdekat a paling cedhak.
ibu berbelanja di warung ~
. simbok blanja ing warung
sing paling cedhak
pendekatan n nyedhaki. Dia
sedang melakukan ~ pada
seorang gadis, dheweke lagi
nyedhaki sawijine prawan
dekor n dhekor. ~ nya sangat
bagus, dhekor^ apik banget
delapan num wolu. Anaknya ~
laki-laki semua, anake wolu
lanang kabeh
delima n dlima. Saya menanam
pohon ~ di depan rumah.
aku nandur wit dlima ing
ngarep omah
delman n dhokar, cikar, andhong.
~ ditarik oleh kuda, dhokar
digered deningjaran
delta n tempuran. Tanah endapan
ini merupakan - dua sungai
eneb-eneban lemah iki
pinangka tempuran saka
patemone kali loro
demam adj panastis. adikku sakit
demam sudah tiga hari
belum sembuh adhiku lara
panastis wis telung dina
durung mari
demi I p kanggo berhentilah
merokok, ~ kesehatan.
mandhega ngrokok, kanggo
kawarasan
demi n p baka, saka, satu - satu
penonton meninggalkan
lapangan, sing nonton baka
siji ninggalake lapangan
demi III p nalika, rikala. Dia
berteriak seketika ~
membaca namanya tertulis
di papan pengumuman.
Sanalika dheweke mbengok
rikala maca jenenge katulis
ing papan wara-wara
demi IV p awit saka, kanthi
asmaning. ~ Allah saya tidak
mengambil uangmu. Kanthi
asmaning Allah, aku ora
njupuk dhuwitmu
demikian p mangkono, mangkene.
dalam keadaan ~ tidak ada
orang yang berani menolak
perintah, ing kaanan
mangkene ora ana sing wani
nulak prentah
dempet, berdempet adj 1
dhempet bayi kembar itu
lahir ~. bayi kembar kuwi lair
dhempet. 2 mepet, rapet,
kelet. Rumahnya ~ dengan
rumah anaknya, omahe
mepet karo omahe anake
berdempetan v dhempet-
dh^mpetan, pepet-pepetan.
rumah-rumah di sini
dibuat ~ . omah-omah ing
kene digawe dh^mpet-
dhempetan
mendempetkan v
ndhempetake, mepetake,
ngeletake. Bapak ~ meja-
meja yang sudah tertata.
bapak mepetaki meja-meja
sing wis tumata
96 - KAMUS INDONESIA-JAWA
denah
dengar
denah n petha, pepethan. Jika
pergi ke tempat yang belum
pernah dikunjungi sebaiknya
membawa denah, yen lunga
menyang papan sing durung
nate diparani prayogane
nggawa pepethan
denda n dhendha Keterlambatannya
membayar pajak mendapat -
Rpl0.000.00. anggone telat
mbayar pajek didhendha
RplO.OOO.OO.
mendenda v ndhendha
perpustakaan ~ peminjam
buku yang terlambat
mengembalikan buku yang
dipinjamnya, perpustakaan
ndhendha sing telat
mbalekake buku sing disilih
terdenda v kedhendha
dendam adj gething. ~ nya belum
terbalas, gethinge durung
kewales
— kesumat gething manjing
mendendam v nggething.
kita tidak boleh ~ siapapun.
kita ora kena nggething
sapa wae
berdendam-dendaman v
edhem-edheman
pendendam v tukang
gething. hati-hati bergaul
dengan dia, karena dia
~ . ati-ati srawung karo
dheweke, jalaran dheweke
gampang gething
dendang n tembang
berdendang v nembang.
~ untuk pengantar tidur
anaknya, nembang kanggo
nglela-lela anake
dendeng n dhendheng -sapiyang
dibeli ibu rasanya sangat
enak, dhendheng sapi ding
dituku simbok rasane enak
banget
dengan p 1 karo, bebarengan.
ia pulang - anak istrinya
dheweke bali karo anak
bojone 2 lan. saya ~ adik
akan berenang aku lan adhi
arep langen. 3 nganggo.
disiram ~ air disiram
nganggo banyu. 4 kalawan.
kanthi. Dia berjalan ~ sangat
pelan dheweke mlaku kanthi
alon banget
dengar v rungu
mendengar v 1 krungu.
Apakah kakek masih ~? apa
simbah kakung isih krungu?
2 nurut. ia tidak mau ~
kata orang tua. dheweke
ora gelem nurut omongane
wong tuwa
mendengarkan v
ngrungokake. ayah
sedang ~ radio, bapak lagi
ngrungokake radhio
memperdengarkan v
ngetokake swara, nywara.
dalam rapat itu dia tidak
mau ~ suaranya, ing rapat
kuwi dheweke ora gelem
nywara
terdengar, kedengaran v
keprungu. tangis anak itu ~
dari sini, tangise bocah kae
krungu saka kene
dengar-dengaran vrungon-
rungonen. saya selalu ~
suaranya, aku tansah
rungon-rungonen swarane
pendengar n (wong)
sing ngrungokake ~ bisa
bertanya melalui telepon.
KAMUS INDONESIA-JAWA — 97
dengld
derek
sing ngrungokake bisa takon
kanthi tilpun
pendengaran n 1 kuping.
-nya luka kupingd tatu.
2 pangrungon -nya agak
terganggu, pangrungone
rada keganggu
dengki adj drengki, srei,
kemeren. kita sebaiknya
menghilangkan sifat ~ .
prayogane kita ngilangake
sipat dhengki
dengkur, mendengkur v ngorok.
tidurnya ~. turune ngorok
dengung n bengung, swara ngung-
ngung
berdengung v mbengung.
terdengar bunyi sirene mobil
ambulan ~. keprungu swara
mbengung sirene ambulan
denyut n keteg, keketeg. ~ nadinya
sangat cepat keteg nadhine
cepet banget
berdenyut irobah munggah-
mudhun (kaya obahe
jantung, mbun-mbunan Isp)
ubun-ubun bayi yang baru
lahir itu ~. mbun-mbunane
bayi sing lagi lair kuwi obah
munggah-mudhun
depan n 1 ngarep. Pohon jambu
yang kutanam di depan
rumah dua tahun yang lalu
sudah berbuah. Wit jambu
sing taktandur ing ngarep
omah rong taun kepungkur
wis awoh. 2 dhisik. jalannya
sudah jauh di depan. mlakun6
wis luwih dhisik
berdepan-depan v adhep-
adhepan mereka berdua
berdiri ~. dheweke saldoron
ngadeg adhep-adhepan
depot n 1 warung. ~ minyak di
pojok kampung itu miliknya.
warung lenga ing pojok
kampung kae duweke
dera n cemethen, pecutan, sabetan,
gitikan
mendera v mecuti, nyabeti,
nggitiki. ~ orang hukuman
dengan cambuk nyabeti
wong sing diukum nganggo
pecut
derai, berderai v 1 mbrebes mili,
netes, tumetes. Air matanya
~ . luhe tumetes. 2 nywara
“tlethik-tlethik" gerimis ~
grimise nywara 'tlethik-
tlethik*
derajat n drajat, martabat, pangkat,
kalungguhan, kaluhuran.
Bapaknya memunyai ~ tinggi
di instansinya. Bapake duwe
pangkat dhuwur ing kantore
deras a 1 deres. Hujan turun sangat
-. Udane deres banget.
2 santer. Air mengalir -.
Banyune mili santer
menderas vsangsaya santer.
setelah hujan aliran air
sungai ~. sawise udan iline
kali sangsaya santer
derekln baris, jentrek, larik, th^rek
derek n n k&rekan. ~ itu digunakan
untuk menurunkan muatan
dari kapal, kerekan kuwi
digunakak6 kanggo
ngudhunake mot-motan
saka kapal
menderek v ng^rek. petugas
~ mobilyangjatuh ke jurang.
98 — KAMUS INDONESIA-JAWA
deres
desak
petugas ngerek montor sing
nyemplung menyang jurang
deres v deres
menderes v nderes.
pekerjaan bapak menderes
getah karet pakaryane bapak
nderes tlutuh karet
deret n baris, larik barisan diatur
menjadi tiga - barisan ditata
dadi telung larik
berderet v baris para
penonton berdiri ~ sing
padha nonton ngadeg baris
derita,penderitaan n kacintrakan,
kacilakan, kacingkrangan,
kasusahan, kasangsaran. ~
yang dialaminya menyentuh
hati banyak orang.
kasangsaran kang dialami
nuwuhake rasa trenyuh^
wong akeh
menderita v 1 nandhang ~
sakit sangat lama nandhang
lara suwe banget 2 sangsara
hidupnya sangat ~ uripe
sangsara banget
penderita n wong kang
nandhang (lara, kasangsaran
Isp) jaman dahulu para
penderita penyakit kusta
dikucilkan, jaman biy&n
wong kang nandhang lara
kusta urip£ didhewekake
derma n dana
dermawan n wong kang
loma, wong kang blaba,
wong kang seneng weweh.
di kampungku bapak itu
terkenal dermawan, ing
kampungku bapak kuwi
kondhang pinangka wong
kang loma
deruji n ruji. ~ roda sepedanya
sudah banyak yang berkarat
ruji roda pite wis akeh sing
teyengen
desa n desa, dhusun, dhukuh.
kecamatan terdiri atas
beberapa ~ . kecamatan
dumadi saka pirang-pirang
desa
pedesaan n padesan. suasana
kehidupan di ~ membuat hati
damai swasana panguripan
ing padesan nentremake ati
desah n swarane hawa ambegan,
swarane barang digosok
mendesah v nywara "ses-
ses”
desain n cengkorongan, rancangan,
kubeng, blabaring gambaran.
~ rumahnya sederhana.
rancangan omahe samadya
mendesain v ngrancang.
perancang itu sedang ~
pakaian anak ahli ngrancang
klambi kuwi lagi ngrancang
klambi kanggo bocah
pendesain n ahli ngrancang.
anaknya menjadi ~ busana
pengantin, anake dadi ahli
ngrancang klambi mant&n
desak v 1 dhesak, dhesek, suk. 2
pepet 3 peksa
berdesak-desakan v
dhesek-dhesekan, suk-sukan
penonton ~ sing nonton
suk-sukan
mendesak v 1 ndhesek
karyawan perusahaan itu
~ agar gajinya dinaikkan
pegawe pabrik iku ndhesek
supaya opahe diundhakake
2 ngesuk laki-laki itu ~
KAMUS INDONESIA-JAWA — 99
desas-desus
detik
orang yg menghalanginya
wong lanang kuwi ngesuk
wong sing ngalang-alangi.
3 mepet waktu pertandingan
itu sudah ~, hanya tinggal
beberapa menit lagi wektu
tandhing wis mepet, mung
kari pirang menit maneh
terdesak v 1 kedhesek.
Barisan penonton yang
berada di tengah semakin
maju karena - ratusan
orang yang berdesakan di
belakangnya. Barisan^ sing
padha nonton sing manggon
ing sisih tengah sangsaya
maju jalaran kedhesek atusan
wong sing suk-sukan ing
burine. 2 kep&pet, kepeksa
perhiasannya djjual karena ~
keadaan penganggone didol
jalaran kepdp&t kaanan
desakan n pandheseke,
pangesuke
desas-desus n kabar angin,
kabar kabur, kabar sriwing.
Tersebar ~ tentang
penyebab diturunkannya
dari jabatannya sumebar
kabar angin ngenani sebab
dil£ngsdr£ dh&w&k£ saka
kalungguhanS
desember n sasi Desember Setiap
- dia pulang ke kampungnya
saben sasi D&s&mber
dheweke mulih menyang
kampunge
desir n swara nging-nging angin,
sumub sing metu saka ceret
~ angin malam itu memecah
keheningan swara nging-
nging angin wengi kuwi
ngilangi swasana ening
desis n swara ses-ses, swara
kumlesik
mendesis v ngeses. Ban
sepedaku mendesis karena
bocor bane pitku ngeses
amarga bocor
deskripsi n andharan. Adikku
menyiapkan - laporan akhir
tahun adhikku nyiyapake
andharan lapuran pungkasan
taun
deskriptif a asipat andharan,
mengku karep njlentrehkake
apa ananeJenis tulisannya ~
jinis tulisane asipat andharan
destar n dhestar, iket, udheng. Pam
kusir dokar di Yogyakarta
memakai - sebagai
penutup kepala sekaligus
untuk menunjukkan ciri
kedaerahannya. Para kusir
dhokar ing Yogyakarta
nganggo dhestar pinangka
panutup sirah ngiras pantes
kanggo nuduhak£ ciri
dhaerahe
detak n keteg, keketeg -jantungnya
semakin melemah keteg
jantunge sangsaya alon
deteksi v lacak
mendeteksi vnglacak, nglari,
niti priksa. Polisi ~ tempat
yang diduga dipasangi bom
polisi niti priksa papan kang
kaduga dipasangi bom
terdeteksi v kelacak.
Penyebab kerusakannya
sudah ~ kang dadi sabab
rusake wis kalacak
pendeteksi n panglacak
detik n dhetik, sekon. Jarak satu
kilometer ditempuhnya
100 — KAMUS INDONESIA-JAWA
dewa
diam
dalam waktu 31 detik dengan
berlari Adohe sekilometer
dilakoni suwene 31 dhetik
kanthi mlayu
dewa n dewa, dewata. Dalam
cerita pewayangan ~ dapat
menjelma menjadi manusia
ing crita pawayangan dewa
bisa njilma dadi manungsa
dewasa adj diwasa, akil balig.
anaknya sudah dewasa, bisa
diajak berdiskusi anake wis
diwasa, bisa diajak wawan
rembug
dewi n 1 dewi, dewa wadon.
Anggraini istri Palgunadi
adalah dewi yang memunyai
sifat setia dan berbakti pada
suami. Anggaini bojone
Palgunadi yaiku dewi sing
duwewatak setya lan bekti
marang bojone. 2 widadari.
seperti bidadari turun dari
kayangan kaya widadari
mudhun saka kayangan
di p ing, ana ing, neng. Ibu masih -
kantor ibu isih ana ing kantor
dia pron dheweke, piyambake,
panjenengane. Dia sangat
menyukai baju itu. Dheweke
seneng banget karo klambi
kuwi
dialog n, berdialog v wawan
gunem, wawan rembug,
omong-omong. Uubernur -
dengan para petani tentang
peningkatan hasil pertanian
ijupcniMr wawan rumUutj
karo para tani ngenani
undhake asil tetanen.
dian n diyan, damar, dimar. Di
rumahku - dinyalakan
hanya jika listrik padam.
Ing omahku dimar disumet
mung yen listrik mati
diare n mencret mangsur-mangsur.
- yang terus menerus dapat
mengakibatkan kekurangan
cairan dalam tubuh.
Mencret terus-terusan bisa
ndadekake kurang cairan ing
sajroning badan
diam I v' X meneng. Semuanya
-, tidak ada yg berani
menjawab kabeh meneng,
ora ana sing wani mangsuli. 2
anteng. Semua murid duduk
diam ketika guru masuk ke
kelas. Kabeh murid lungguh
anteng nalika guru mlebu
ing kelas
mendiamkan vl ngeneng-
eneng ibu mendiamkan
anaknya yang sedang
menangis simbok ngeneng-
eneng anake sing lagi nangis.
2 ngenengak eyang berwajib
tidak ~ perkara korupsi kang
kejibah ora ngenengake
prakara korupsi
terdiam v meneng. Citra
~ sejenak kemudian
melanjutnya ceritanya lagi
Citra meneng sedhela banjur
nerusake critane maneh
pendiam n menengan. Anak
ilu berbeda dengan anak-
anak yang lain. Bocah kuwi
menengan, ora kaya bocah
bocah liyane
diam B r manggon, mapan. Ip
kapan kamu - di desa ini?
Wiwit kapan kowe manggon
ing desa iki?
KAMUS INDONESIA-JAWA — 101
didih
dingin
mendiami v manggoni.
Dia ~ rumah orang tuanya.
Dheweke manggoni omahe
wong tuwane
didih, mendidih v umob. Air yang
direbusnya sudah ~. Banyu
sing digodhog dheweke wis
umob
mendidihkan v ngumobake.
~ air satu panci ini
memerlukan waktu 30 menit
Ngumobake banyu samanci
iki mbutuhakg wektu 30
menit
didik, mendidik v 1 ndhidhik,
mulang. Guru bertugas
- murid di sekolah guru
kejibah ndhidhik murid ing
sekolahan. 2 gula wenthah.
seorang ibu wajib ~ anaknya
baik-baik ibu kudu nggula
wenthah anak kanthi becik.
3 ngajari Ibu ~ anak-anaknya
menari sejak kecilibu ngajari
anak-anake njoged wiwit cilik
didikan n 1 carang mulang,
carane ndhidhik ~ gurunya
sangat disukai murid-
muridnya. Carang mulang
gurune banget disenengi
murid-muride. 2 sing
diwulang, sing didhidhik.
~ ibu 25 tahun yang lalu
sekarang sudah banyak
yang menjadi pejabat Sing
diwulang ibu selawe taun
kepungkur saiki wis akeh
sing duwg kalungguhan
pendidikan n
panggulawenthahg. ~
ibunya menjadikannya orang
yang jujur dan bertanggung
jawab. Panggulawenthahg
ibune ndadekake dheweke
wong kang jujur lan duwe
tanggung jawab
didis, mendidis v dhidhis, petan.
Di desa-desa masih banyak
orang yang kepalanya
berkutu, sehingga masih
banyak terlihat orang ~. Ing
desa-desa isih akeh wong
sing sirahe tumanen, mula
isih akeh wong dhidhis
dilema n mbingungake,
nggwuhakg, merkgngkong.
Memilih ikut ayah atau
ibunya merupakan dilema
baginya melu bapake utawa
ibung mbingungakg tumrap
dheweke
dilematis adj sarwa mbingungake,
sarwa ngewuhake
dimensi n 1 ukuran (dawa, amba,
dhuwur, Isp)
dinamis adj cukat, trengginas. Dia
selalu berpikir dinamis demi
kemajuan desanya. Dheweke
tansah trengginas anggone
mikir murih kamajuane
desane
dingin adj 1 adhem, atis (engg).
Malam ini udara terasa -
wengi iki hawang krasa
adhem 2 anyep. Karena
sangat ketakutan, badannya
dingin semua jalaran
keweden banget, awake
anyep kabgh
- kepala anteng, sareh.
Bapak ~ dalam menghadapi
setiap masalah. Bapak sareh
saben ngadhepi prakara
mendingin v dadi adhem.
Satu jam yang lalu airnya
102 - KAMUS INDONESIA-JAWA
dini
diri
sangat panas, tetapi
sekarang sudah ~. Sejam
kepungkur banyune panas
banget, nanging saiki wis
dadi adhem
mendinginkan v 1
ngadhemake. pilot itu harus
~ mesin pesawat terbangnya
sebelum ia melanjutkan
penerbangan pilot kudu
ngadhemake mesin montor
mabur sadurunge dhew&ke
nerusake laku abure 2
nganyepake. kalau mau ~
air, taruhlah air itu di kulkas
yen arep nganyepake banyu,
lebokna banyu kuwi ing
kulkas
kedinginan a kadhemen,
katisen. Sudah memakai
jaket tebal, tetapi aku masih
kedinginan wis nganggo
jaket kandel, nanging aku
isih kadhemen
dini n 1 repet-repet esuk umun-
umun, wayah jago kluruk.
Hari masih dini anaknya
sudah mengajak pergi.
Isih repet-repet anake wis
ngajak lunga. 2 durung
wancine. Masih — untuk
memperkenalkan hal itu
pada anaknya. Isih durung
wancine mangertekake bab
kuwi marang anake
hari n
dipan n dhipan, paturon. Bapak
tidur di -. Bapak turu ing
dhipan
direktur n dhirektur. Sekarang dia
sudah menduduki jabatan
-. Saiki dheweke wis duwe
kalungguhan pinangka
dhirektur
dinding n dhindhing, gedheg
(dhindhing saka anaman
pring), tembok (dhindhing
awujud tatanan bata)
berdinding v ana
dhindhinge, gedheg
mendindingi vndhindhingi,
nggedhegi, nembok
dirgantara n langit, dirgantara,
awang-awang. Pesawat itu
terbang tinggi di -. Montor
mabur iku mabur dhuwur ing
awang-awang
diri, berdiri v 1 ngadeg. aku
terpaksa ~ krn tamunya
sangat banyak kepeksa aku
ngadeg jalaran tamune akeh
banget 2 madeg. Sekolah itu
~ sejak tahun 1966. Sekulah
iku madeg wiwit taun 1966.
- tegak ngadeg jejeg.
monumen nasional ~ di
tengah kota Jakarta.
Monum&n nasional ngadeg
jejeg ing satengahe kutha
Jakarta
mendirikan v 1 ngedegake.
- tiang bendera ngedegake
cagak gendera. 2 gawe,
mbangun. Pemerintah ~
sekolah-sekolah baru di
daemh terpenciL Pamarentah
mbangun sekolah-sekolah
anyar ing dha4rah kang
kepencil. 3 nindakake,
nglaksanakake. Setelah
~ salat dan berdoa, dia
membaca Al-Qur'an. Sawise
nindakake salat lan ndonga,
dheweke maca Al-Qur’an
KAMUS INDONESIA-JAWA - 103
doa
dongeng
terdiri v dumadi. Rumah ini
- atas lima kamar. Omah iki
dumadi saka limang kamar,
pendiri n cikal bakai.
Kakekku termasuk salah
satu - paguyuban itu.
Simbah kakungku kalebu
salah sawijinine cikal bakal
paguyuban iku
doa n donga. - selamat donga
slamet, - restu donga
pangestu
berdoa v ndonga. Dia selalu
berdoa sebelunPSffi sesudah
melakukan sesuatu. Dheweke
tansah ndonga sadurunge
lan sawise nindakake
sabarang gawe
mendoakan v ndongakake.
Anak itu setiap selesai salat
selalu mendoakan kedua
orang tuanya. Bocah
kuwi bubar salat tansah
ndongakake wong tuwane
sakloron.
dobrak, mendobrak v ngrusak,
mbejad, mbujad. Polisi -
pintu dan memasuki rumah
itu. Polisi ngrusak lawang lan
ngleboni omah kuwi
dokar n dhokar, cikar, andhong.
Kusir sangat cekatan mengen¬
dalikan kuda yang menarik
-nya. Kusir prigel banget
anggone ngendhaleni jaran
sing nggered dhokare.
dokter n dhokter. - sedang
memeriksa pasien. Dhokter
lagi mriksa wong lara
domain n dhaerah, wilayah,
wewengkon. Pemakaian
bahasa di - perumahan
sangat menarik untuk diteliti
Basa sing digunakakg ing
wewengkon pomahan narik
kawigaten banget ditliti
domba n wedhus gembel. Di
desaku banyak warga yang
memelihara domba. Ing
desaku akeh warga kang
ngingu wedhus gembel
domino n dhomino, remi. -
digunakan sebagai alat
berjudi Dhomino digunakake
pinangka alat kanggo main
dompet n dhompet. Wanita
umumnya menyimpan uang
di-. Umume wanita nyimpen
dhuwit ing dhomp&t
dongak, mendongak v ndhangak,
tumenga. Kepalanya -
melihat-lihat mangga
yang akan dijolok. Sirahe
ndhangak ndeloki pelem
sing arep disenggek
mendongakkan v
ndhangakake. Dia -
kepalanya. Dhewek6
dhangakake sirahe
dongeng n dongeng, crita. Saya
pernah membaca - kancil
Aku nate maca dongeng
kancil
mendongeng v ndongeng.
Ibu pandai ~. Ibu pinter
ndongeng
mendongengi v ndongengi.
Sambil menemani tidur
anaknya, ibu -nya. Karo
ngancani anake turu, ibu
ndongengi dheweke
mendongengkan v
ndongengake. kakek pandai
- cerita-cerita sejarah simbah
104 — KAMUS INDONESIA-JAWA
dongkol
dua
kakung pinter ndongengake
crita-crita sejarah
dongengan n dongengan.
Perkataannya hanyalah
~ omongane mung
dongengan
dongkol, mendongkol adj
mangkel, anyel. la ~
karena permohonannya
tidak dikabulkan. Dheweke
anyel amarga panjaluke ora
dituruti.
mendongkolkan v
mangkelake, nganyelake.
Perilakunya - teman-
temannya . Tumindake
mangkelake kanca-kancane
dorong v surung, dheseg, dhesuk,
sodhog
mendorong v nyurung,
ndheseg, ndhesuk. Karena
mobilnya mogok mereka
~ beramai-ramai. Jalaran
montore mogok, wong akeh
rame-rame nyurung
terdorong v 1 kesurung,
kedheseg, kedhesuk.
Badannya ~ ke depan.
Awake kesurung mengarep
2 tuwuh krenteg. la ~
untuk membantu pasien
itu. Dheweke tuwuh krenteg
mbiyantu pasien kuwi
dosa n 1 dosa menghindari
perbuatan - ngendhani
tumindak dosa. 2 piala,
panggawe ala ia berjanji
tidak melakukan - lagi.
Dheweke janji ora nindakake
piala man&h
dosen n dhosen. la menjadi -
di perguruan tinggi itu.
Dheweke dadi dhosen ing
pawiyatan luhur iku
dor n dhor, pepindhan swaraning
bedhil, Isp Terdengar suara
- terus-menerus. Keprungu
swara dhor terus-terusan
dot n kempongan. Ibu itu
memberikan - pada
anaknya. Ibu iku menehake
kempongan marang anake
mengedot v ngempong.
Sejak berumur dua bulan
bayi itu - km ibunya sakit
Wiwit umur rong sasi bayi
kuwi ngempong jalaran
simbokS lara
drama n sandiwara. Besok malam
anak-anak akan menonton
drama di pendapa kabupaten.
S4suk bengi bocah-bocah
arep nonton sandiwara ing
pendhapa kabupaten
draf ac#cengkorongan, rengrengarv
rancangan. - pidatonya
sudah disiapkan rengrengan
pidatone wis dicepakake
drastis adj ora umum. Harga kopi
merosot secara drastis. Rega
kopi mudhune ora umum.
dua num loro. saudara kandungnya
hanya satu tunggali mung
siji
dua-dua num loro-loro.
Bukunya ditumpuk dua-dua
saja. Bukune ditumpuk loro-
loro wae
berdua num sakloron.
Mereka ~ akan berangkat ke
Jakarta bersama. Dheweke
sakloron arep mangkat
menyang Jakarta bareng
KAMUS INDONESIA-JAWA - 105
dua
duka
dua-duanya num loro-
lorone. ~ sama saja loro-
lorone padha wae
mendua v ngloro. Hatinya
selalu ~ atine tansah ngloro
- hati gojag-gajeg
menduai v maru, mayuh
ia tidak ingin ~ istrinya.
Dheweke ora duwe karep
mayuh bojone
kedua num kapindho dia
berada pada urutan ~
dheweke mapan ing urutan
kapindho.
perdua v para loro seratus
~ sama dengan lima puluh
satus para loro padha karo
seket
seperdua num separo,
setengah dia mendapat
bagian ~ dheweke entuk
bagian separo
dua U, mendua v negar (tumrap
jaran, kebo, sapi, Isp)
duafa adj mlarat. Setiap jumat
dia membagikan sedekah
kepada kaum Saben
jumat dheweke ngedumake
sedhekah marang wong-
wong mlarat
dubur n dhubur, dobol, silit. Ada
bayi yang lahir tanpa - ana
bayi kang lair tanpa silit
duduk v linggih, lungguh. Anak ini
- di sini sejak tadi Bocah iki
wiwit mau lungguh ing kene.
duel vtandhing, gelut. Duel kedua
orang itu tidak dapat dilerai
Gelut ing antarane wong loro
kuwi ora bisa dipisah
berduel v gelutan. Akhirnya mereka
berdua berduel setelah
lama saling membenci.
Pungkasane dheweke
sakloron gelutan sawise
suwe padha incim-inciman
duga k duga, kira, nyana
menduga k nduga, ngira,
nyana. Saya tidak ~ kalau
dia sudah memiliki anak
enam. Aku ora ngira menawa
dheweke wis duwe anak
cacah enem
menduga-duga kndeduga,
ngira-ngira. Kami hanya ~
saja bahwa dia akan datang.
Aku kabeh mung ngira-ira
wae menawa dheweke arep
teka
terduga /kaduga, kanyana.
keberhasilannya menjadi
juara sudah ~ karena ia tekun
belajar. Anggone kasil dadi
juwara wis kaduga jalaran
dheweke sregep sinau.
dugaan n panduga,
pangira, panyana. Dugaan
banyak orang atas apa
yang dilakukannya ternyata
terbukti. Pandugane wong
akeh ngenani apa kang
ditindakakejebul kabukten
duka adj sedhih, susah, cintraka.
Dia sahabatku dalam suka
dan Dheweke kancaku
nalika seneng lan susah
duka cita a kasedhihan,
kacintrakan. ~ yang
dialaminya mengundang
perhatian banyak orang.
Kacintrakan kang dialami
nuwuhake kawigatene wonq
akeh
berduka v nandhang
sedhih, nandhang susah.
106 — KAMUS INDONESIA-JAWA
duku
duplikat
Sejak ibunya meninggal
sampai saat ini dia masih
berduka. Wiwit ibune seda
nganti saprene dheweke isih
nandhang sedhih
mendukakan nrenyuhake,
nuwuhake rasa trenyuh.
musibah yg dialaminya
~ sahabat-sahabatnya.
bebendu sing dialami dening
dheweke nuwuhake rasa
trenyuhe kanca-kancane.
kedukaan n kasedhihan,
kasusahan
duku n dhuku. Pada musim-banyak
penjual - di sepanjang jalan.
Ing wayah usum dhuku,
akih wong dodol dhuku ing
sadalan-dalan
dukun n dhukun, tabib. Dukun
terkenal di desaku sudah
meninggal. Dhukun
kondhang ing desaku wis
mati
dukung v 1 gendhong, indhit. 2
bantu, sokong, sengkuyung
mendukung v 1
nggendhong, ngindhit.
ia berjalan terburu-buru
sambil ~ anaknya yg
kecil. Dh&wek6 mlaku
kesusu karo nggedhong
anake sing cilik 2 mbantu,
nyumbang, nyokong,
nyengkuyung. Warga ~
pembangunan jembatan
yang menghubungkan dua
desa itu. Warga nyengkuyung
digaw£ne kreteg sing
ngubungake desa loro kuwi
dukungan n 1 gendhongan.
~nya terlihat nyaman.
gendhongane katon kepenak
2 pambiyantu, sumbangan,
sokongan, panyengkuyung.
Banyak orang yang datang
memberikan -. Akeh wong
sing teka menehi sumbangan
pendukung n 1 sing
nggendhong. ~ anak itu
kelihatan kebingungan.
Sing nggendhong bocah
iku katon bingung 2
pambiyantu, panyumbang,
panyokong, panyengkuyung.
Bapaknya adalah salah satu
~ dana pembangunan masjid
di desaku. Bapake pinangka
salah sijine panyokong
dana dibangune mesjid ing
desaku
dulang, mendulang I v nglimbang
emas. Warga yang tinggal di
sekitar sungai itu sebagian
bermata pencaharian ~ di
sungai Warga kang omahe
ing sakupenge kali kuwi
saperangan pagaweane
nglimbang emas ing kali
kono
dungu a goblog, bodho. Anak itu
-, sudah dua kali tidak naik
kelas. Bocah iku bodho, wis
kaping pindho ora munggah
kelas
dunia n donya, dunya, jagad,
buwana, alam praja, hidup di
dunia hanya sementara urip
ing donya mung sawetara
dupa n dupa. Setiap jumat
tetanggaku membakar
Saben dina jumat tanggaku
ngobong dupa
duplikat n 1 tiron, palson. Edo minta
dibuatkan kunci - karena
KAMUS INDONESIA-JAWA — 107
duri
duyun
kunci motornya hilang. Edo
njaluk digawekake kunci
tiron jalaran kunci pit
montore ilang. 2 turunan. -
surat disimpan sebagai arsip
turunan layang disimpen
pinangka arsip
duri n eri. Pohon bunga mawar
banyak -nya. Wit kembang
mawar akeh erine
durhaka duraka. Malin Kundang
adalah tokoh anak yang
- terhadap ibunya. Malin
Kundang iku paraga anak
sing duraka marang ibune
berdurhaka v duraka.
Jangan berdurhaka terhadap
orang tua. Aja duraka marang
wong tuwa
durian n duren. Musim duren
hampir tiba wis meh usum
duren
durjana n durjana. Perbuatan
- terjadi di mana-mana.
Tumindak durjana dumadi
ing sadhengah papan
dusta adj goroh, julig, dustha (Kw)
berdusta v goroh, julig,
mblenjani. Beberapa kali
dia Makaping-kaping
dheweke goroh
dusun n dhusun. Orang tuaku
tinggal di - Karanggungan,
Desa Tangkil. Wong
tuwaku omahe ing dhusun
Karanggungan, Desa Tangkil
duta n duta, utusan. Anaknya
terpilih menjadi - seni Jawa
Tengah. Anake kapilih dadi
duta seni Jawa Tengah
duwet n dhuwet, juwet, Syzygium
cuminii. - termasuk
tumbuhan buah-buahan.
Dhuwet kalebu wit who-
wohan
duyun, berduyun-duyun adv
grudugan. Mereka ~ pergi
menonton pertandingan bola
kaki Wong akeh grudugan
lenga nonton tetandhingan
bal-balan
108 — KAMUS INDONESA-JAWA
ecer
ekor
E
ecer v ecer
mengecer v ngecer. Dia
berjualan dengan cara ~.
Anggone adol kanthi ngecer
mengecerkan v ngecerake.
Dia ~ dagangannya, supaya
cepat habis. Dheweke
ngecerake dagangane
supaya cepet entek
eceran n eceran.
Dagangannya dijual ~
dagangane didol eceran
edan adj edan, gemblung. Sejak
ibunya meninggal pikirannya
berubah, bahkan sekarang
dia -. Wiwit ibune mati
pikirane owah, malah saiki
dheweke edan
edar, beredar v 1 mubeng. ngalih-
ngalih, mider 2 diwetokake.
Berita tentang kematiannya
sudah ~. warta ngenani
matine wis diwetokake
mengedari v ngubengi,
ngiteri. Bumi berjalan
~ matahari. Bumi mlaku
ngubengi sreng6nge
mengedarkan v 1
ngubengake, ngiderake 2
ngetokake
ego n aku dhiri pribadi
egrang n egrang. Permainan -
merupakan salah satu
permainan tradisional
yang masih hidup. Dolanan
Egrang kalebu salah sawijine
dolanan tradhisional sing
isih urip
eja v eja
mengeja v ngeja. Meskipun
usianya baru dua tahun,
anak itu sudah bisa mengeja
kata. Senajan umure lagi
rong taun, bocah iku wis bisa
ngeja tembung
ejan, mengejan v ngeden.
Bayi yang dikandungnya
diperkirakan akan lahir tiga
jam lagi, tetapi ibu yang akan
melahirkan itu sudah sering
Bayine lair kira-kira telung
jam maneh, nanging ibu sing
arep nglairake iku wis bola-
bali ngeden
ejawantah v ejawantah
mengejawantah v
ngejawantah, njilma. Dalam
cerita pewayangan, dewa
dapat ~ menjadi manusia.
Ing crita pewayangan, dewa
bisa ngejawantah dadi
manungsa
pengejawantahan
n pangejawantahan,
panjilmane. Semar
merupakan ~ Sang Hyang
Tunggal. Semar iku pinangka
panjilmane Sang Hyang
Tunggal
ekonomi n 1 ngelmu ekonomi. 2
panggunane dhuwit, wektu,
tenaga, Isp kang bener
ekonomis adj ngirit. Hidupnya -
ngirit
ekor n 1 buntut. Sapi termasuk
binatang yang memiliki
- panjang. Sapi kalebu
kewan sing duwe buntut
dawa. 2 pangiring. Arak-
arakan pengantin itu ber—
KAMUS INDONESIA-JAWA — 109
eksemplar
emban
panjang. Kirabe manten iku
pangiringe akeh
eksemplar n lembar. Koran itu
dicetak beribu-ribu - setiap
hari. Koran iku dicithak
pirang-pirang ewu lembar
ing saben dinane
eksentrik adj aeng, nyentrik; ora
salumrahe. Penampilannya
- dandanane nyentrik
eksplisit adj blaka, blak-blakan,
terang-terangan. Idenya
disampaikan secara -.
Gagasane diwetokake kanthi
blak-blakan
eak, mengelak v 1 endha. Dia
~ dari pukulan lawannya.
Dhewekg endha saka
panjotose mungsuhe. 2
selak, tidak usah ~, karena
bukti sudah jelas ora sah
selak. Amarga buktine wis
cetha
elang n elang, manuk wulung,
manuk alap-alap. Lihatlah,
ada burung - hinggap di
pohon jati. Deloken, ana
manuk alap-alap mencok
ing wit jati
elastis adj 1 bisa mulur mungkret,
lemes. Karetnya dapat
ditarik sampai panjang.
Karete bisa mulur mungkret,
bisa diolor nganti dawa 2
luwes. Gerakannya dalam
menari sangat — Solahg
anggone njoged luwes
banget
elok adj 1 apik, becik. Cantik
wajahnya, -perilakunya ayu
rupan£, becik tumindake
2 bagus, ayu. Gadis itu
wajahnya sangat - prawan
iku rupane ayu banget
elu, mengelukan v 1 ngungak 2
methuk, mapag
emas n emas. Harga - semakin
mahal rega emas sangsaya
larang
- juita pacar - kawin
maskawin
beremas v n 1 nganggo
emas. Pada umumnya
perempuan suka ~ umume
wong wadon seneng
nganggo emas 2 duwe
emas. Ibu ~, tetapi disimpan.
Ibu duwe emas, nanging
disimpen
mengemas v kaya emas,
nguning. Padi mulai ~,
musim panen sudah tiba.
Pari wis padha nguning, wis
mangsa panen
mcngemaskan vngemasake.
Dia ~ uangnya. Dhewekd
ngemasake dhuwite
mengemasi v ngemasi,
menehi lapisan emas.
Pengrajin emas itu sangat
berhati-hati ~ guci perak.
Kemasan iku ngati-ati
banget anggone menehi
lapisan emas ing guci perak
peremasan kl n 1 mas-
masan. ~ miliknya sudah
dijual semua. Mas-masan4
wis didol kabeh
keemasan n sarwa emas.
Perhiasan yang dipakainya
~ penganggong sarwa emas
emban I n kemben, slgndhang.
Nenek-nenek di desa masih
banyak yang memakai kain
dan -. Simbah-simbah ing
110 — KAMUS INDONESIA-JAWA
ember
empedu
desa isih akeh sing nganggo
tapih lan kemben
mengemban v 1
ngemban, nggendhong.
Ibu ~ meninabobokan adik.
Ibu ngemban nglela-lela
adik. 2 ngayahi. la rela
meninggalkan keluarganya
karena ~ tugas. Dh&weke
lila ninggalake kulawargane
jalaran ngayahi jejibahan
ember n ember. Tiga ember bocor
semua ember telu bocor
kabeh
embus v damu
berembus v sumilir, midid.
angin ~ angine sumilir
mengembus v ndamu. ~ api
tungku yang padam ndamu
geni pawon sing mati
embusan n sumilire. ~ angin
di tepi pantai Sumilire angin
ing gisike samudra
emis, mengemis v ngemis,
njaluk-njaluk, pepriman.
Pekerjaannya setiap hari ~.
Pagaweane saben dinane
ngemis
pengemis n wong ngemis.
para ~ yang berjejer di
sepanjang jalan kampus itu
sudah tua-tua sekali Wong-
wong ngemis sing j&jer-jijir
ing dalan kampus iku wis
tuwa-tuwa banget
emosi v emosi, muntab. Mendengar
kata-katanya yang
menyakitkan dia langsung -.
Krungu tetembungane sing
nylekit dheweke langsung
muntab
empang n 1 bendungan, tanggul.
-itu dibuat agar air mengalir
ke sawah-sawah. Tanggul
kuwi digawe supaya banyu
mili ing sawah-sawah. 2
blumbang, tambak. - itu
sekarang dijadikan tempat
memancing. Blumbang iku
saiki didadekake papan
kanggo mancing
empas, mengempas v 1 ngambruk.
Karena sangat capek, sampai
di rumah aku langsung ~ di
tempat tidur. Saking kesele,
tekan omah aku banjur
ngambruk ing amben
mengempaskan vmbanting.
Dia kesal, lalu ~ barang yang
dibawanya. Dheweke anyel,
banjur mbanting gawane
empat num papat, anaknya -
laki-laki semua anake papat
lanang kabeh
perempatan n prapatan.
setiap ~ ada lampunya saben
prapatan ana lampune
keempat-empatnya num
papat-papate, papat kabeh.
~ bukan miliknya papat-
papate dudu duw&ke
seperempat num seprapat
~ kilo telur ayam terdiri atas
empat butir seprapat kilo
endhog pitik cacahi papat
empedal n rempela. ~ ayam
biasanya dijual menyatu
dengan hati. Rempela pitik
lumrahi didol gandh&ng
karoati
empedu n rempelu. - pecah dan
mengenai daging, sehingga
dagingnya menjadi pahit.
Rempeluni pecah lan
KAMUS IND0NES1A-JAWA - 111
emper
endas
ngenani daging, mula
daginge dadi pait
emper n emper. - depan diberi
bunga dalam pot. Emper
ngarep diwenehi kembang
ing pot
emping n emping. Toko ini menjual
berbagaijenis -. Toko iki adol
maneka wama emping
empu I n empu, orang yang
pekerjaannya membuat
keris disebut -. Wong kang
pagaweane gawe keris
diarani empu
empuk n 1 empuk (kasur, daging
Isp) 2 meprel (kain) 3
nyenengake (kalungguhan)
enak adj 1 enak, mirasa. Masakan
ibu - sekali. Masakane
ibu #nak banget. 2 sehat.
Badannya sudah mulai -.
Awakewis sehat
berenak-enak v l#ha-
leha. dia ~ setelah bekerja
seharian. Dhew#ke leha-leha
sawise sedina nyambut gawe
mengenakkan v ngenakake.
ceramah dai itu selalu ~
hati para pendengarnya
ceramah# dai iku tansah
ngenakake atine kang
ngrungokake
terenak adj paling enak, enak
dhewe. Di antara makanan
yang tersaji, menurut saya
yang ~ rujak cingur. Ing
antaran# panganan sing
disuguhake, rumangsaku
sing paling enak rujak cingur
memperenak v ndadekake
luwih enak, suasana rumah
makan itu ~ makan siang
kami. Swasana lesmen
iku ndadekake luwih enak
anggon kita mangan awan
keenakan adj kesenengen,
kepenaken. Adik ~ di rumah
eyang, tidak mau pulang.
Adhik kesenengen ing
omahe simbah, ora gelem
mulih.
seenaknya adv sageleme
dhewe, sakpenake. Dia
bekerja ~. Dheweke nyambut
gawene sageleme dhewe
enau n aren pohon-mulaiberbuah.
wit aren wiwit awoh
encer a encer. Adonan dibuat agak
-sajal Jladrene digawe rada
encer wae
mengencerkan v
ngencerake. Cara - cat ini
dengan menambahkan air
carane ngencerake cet iki
kanthi nambahake banyu
endap neneb
mengendap v meneb.
Lumpur ~ di dasar kolam
lendhute meneb ing dhasare
blumbang
mengendapkan v
menebak#, sungai yg berarus
deras susah ~ lumpur kali
sing miline santer angel
ngenebake lendhut
endapan n eneban, ndheg-
ndhegan. Terdapat ~ kopi
dalam segelas kopi inL Ana
ndheg-ndhegan kopiing
kopi sagelas iki
endas n endhas (tumrap kewan).
Ayahku membakar -
kambing. Bapakku mbakar
endhas wedhus
112 — KAMUS INDONESIA-JAWA
engah
esot
engah, terengah-engah v
menggeh-menggeh, megap-
megap. naik tangga tadi
membuat saya ~ munggah
undhak ndadekake aku
menggeh-menggeh
energi n daya, kekuwatan, tenaga.
Membantu mendorong mobil
mogok menghabiskan -.
Mbiyantu nyurung montor
ngentekake tenaga
enggan adv aras-arasen, sungkan,
wegah. Sejak menikah ia -
datang ke rumahku. Wiwit
kawin dheweke wegah dolan
menyang omahku
engkau pron kowe, sliramu. Jika -
tidak sibuk, datanglah ke sini!
Menawa kowe ora repot,
mrenea!
eram, mengeram v 1 angrem.
Ayamnya sedang ~. Pitik4
lagi angrem. 2 ndhekem,
njerum. Sapi itu ~. Sapi kuwi
njerum
mengerami v ngangremi,
ndhekemi. Ayam itu -
dua belas telur. Pitik kuwi
ngangremi endhog cacah
rolas
erang, mengerang v gereng-
gereng. Sejak tadi dia ~
karena tidak kuat menahan
sakit. Wiwit mau dhew4ke
gereng-gereng jalaran ora
betah ngrasakke lara
erat a 1 kenceng. Karena rasa
takut dia memegang -
tanganku. Amarga rasa wedi
dheweke nggegem kenceng
tanganku. 2 kukuh, teguh.
memegang - janji yang
diucapkan. Kukuh marang
janji sing wis diucapake.
3 rumaket. Hubunganku
dengan dia sudah sangat
-. Sesambunganku karo
dheweke wis rumaket
erat-erat adj kenceng
banget. Anak kecil itu
memegang ~ balon yang
dibelinya. Bocah cilik kuwi
nyekel kenceng banget
balon sing dituku
mempererat /ngencengake,
ngraketake. Pertemuan
tahunan dilakukan untuk ~
tali persaudaraan. Patemon
taunan dianakake kanggo
ngraketak4 paseduluran
esa n tunggal, sawiji. Allah itu
Mahaesa. Allah kuwi Maha
Tunggal
esok n s4suk. - atau lusa dia ke
sini, sesuk utawa suk emben
dheweke mrene
esot, mengesot v ngesot Jalannya
~. Mlakune ngesot
KAMUS INDONESIA-JAWA — 113
faedah
foya
F
faedah n paedah, piguna. Kunyit
putih memiliki banyak -
kunir putih akeh paedahe
berfaedah v migunani
rempah-rempah ~ untuk
pembuatan jamu tradisional
rempah-rempah migunani
kanggo gawe jamu
tradhisional
fajar n bangbang wetan, pajar,
6suk, - telah tiba wis pajar
fakir n pekir, miskin, mlarat Setiap
Jumat ia menyedekahkan
sebagian rejekinya pada
- miskin. Saben Jumat
dhewek£ nyedhekahake
saperangan rejekine marang
pekir-miskin
fakta n kasunyatan. Ceritanya
tentang bayi kembar empat
itu tidak dibuat-buat, tetapi
-. Critane bab bayi kembar
papat iku ora ngayawara,
nanging kasunyatan
famili n pamili, kulawarga, sedulur.
Dia rajin mengunjungi -.
Dheweke sregep sanja
marang sedulure
feses n tai, sesuker. Karena diare,
-nya encer. Amarga mfcncret,
taine encer
figur n dhapur, wujud, rupa,
wangun
fiksi n 1 crita rekan, crita kayai,
crita gaweyan. Cerita pendek
ini merupakan cerita -. Crita
cekak iki kalebu crita rekan
finis n 1 entek, pungkasan. 2
rampung, la dapat
menyelesaikan lomba
sampai -. dheweke bisa
ngrampungake lomba
nganti rampung
firasat n 1 pirasat, glagat, tandha-
tandha 2 pangrasa, pangraos
fisik n 1 badan, pisik, jasmani -nya
sangat kuat Badane kuwat
banget 2 wujud barang, -nya
tidak ada, tetapi laporannya
ada.
Wujud barange ora ana,
nanging lapuran£ ana
fokus n underan
formal adj 1 formal, cocok kara
aturan sing sah. 2 resmi.
acaranya - acarane resmi
foya, berfoya-foya v poya-poya,
ngabur-abur dhuwit kanggo
seneng-seneng. Uang yang
milikinya digunakan untuk
~. Dhuwit sing diduw&ni
digunakake kanggo poya-
poya
114 - KAMUS INDONESIA-JAWA
gabah
gaduh
G
gabah n gabah. Setiap musim
panen padi, halaman ini
digunakan untuk menjemur
-. Saben mangsa panen pari,
latar iki kanggo mepe gabah
gabuk a gabug, kopong. Karena
diserang hama, padinya -
semua. Jalaran diserang
ama, parine gabug kab&h
gabung, bergabung v ngumpul,
nglumpuk
menggabungkan v
ngumpulake, nglumpukake.
Anak itu sedang ~ ranting-
ranting pohon
Bocah kae lagi nglumpukake
pang-pang kayu
tergabung v ngumpul,
nglumpuk
gabungan n kumpulan,
idumpukan
penggabungan n
pangumpule, panglumpuke
gabus I n gabus (aran wit-witan)
gabus H n kutuk (aran iwak loh)
Ophi ocephalus striatus.-
gabus. iwak loh.
gada n gada, bindi, penthung
cendhak
gadai n 1 gadhe 2 gadhean
menggadai v nggadhe.
Bapaknya memberi pinjaman
uang pada orang-orang
yang membutuhkan dengan
cara ~ motor. Bapak6
menehi utangan dhuwit
marang wong-wong kang
mbutuhak£ kanthi nggadhe
montor
menggadaikan v
nggadhekake. dia ~
rumahnya untuk biaya
sekolah anaknya. Dheweki
nggadhekake omahe kanggo
mbayar sekolah4 anake
pegadaian n pagadhean.
Semua perhiasan yang
dimiliki sudah masuk
~. Kabeh mas-masan
sing diduweni wis mlebu
pagadhean
gadaian n gadhen. Ini motor
~ iki montor gadhen
tergadai v kegadhe
sebagian besar sawahnya
~. Saperangan sawahe
kegadhe.
gadang, bergadang v lek-lekan.
dia ~ km anaknya sakit.
Dheweke lek-lekan jalaran
anake lara
gading n gadhing. - gajah.
gadhing gajah
bergading v 1 duwe
gadhing. Gajah itu masih
kecil, tetapi ~ panjang. Gajah
iku isih cilik, nanging duwe
gadhing dawa. 2 nganggo
gadhing
gadis n prawan, kenya
kecil prawan kencur, -tuwa.
prawan tuwa
gado-gado n gadho-gadho. -
bikinan ibu sangat enak.
Gadho-gadho gaweane ibu
6nak banget
gaduh adj ribut, rame banget.
pemabuk yg membuat -
telah ditahan polisi Tukang
mabuk sing gaw6 ribut wis
dicekel polisi
KAMUS INDONESIA-JAWA — 115
gadung
gajah
gadung n gadhung, jinis uwi sing
mendemi. - dapat meracuni
orang yang memakannya
jika cara memasaknya
tidak benar. Gadhung bisa
ndadekake wong sing
mangan mendem menawa
carane masak ora bener
gadungan a palsu, palson, tiron.
Orang yang kemarin datang
mengaku dokter, ternyata
dokter -. Wong sing dhek
wingi teka ngaku dhokter,
jebul dhokter palsu
gagah a gagah, prakosa, prakasa,
pideksa. Dia terlihat - jika
memakaijas. Dheweke katon
gagah yen nganggo jas
gagak n manuk gagak, Carvus
macrorhynsus
gagal a 1 gagal, mrucut, ucul.
keinginannya untuk menjadi
juara telah —i Pepenginane
dadi juwara wis mrucut. 2
batal, cabar, wurung. Orang
tuanya - berangkat berhaji
tahun ini. Wong tuwan4
wurung mangkat munggah
kaji taun iki
menggagalkan v 1
nggagalake. Polisi berhasil
- usaha penculikan. Polisi
kasil nggagalake upaya
panyulikan. 2 mbatalake,
nyabarake, murungake.
Bapak ~ niatnya untuk
berlibur bersama keluarga.
Bapak mbatalake niyate
plesir bebarengan karo
kulawarga
gagang n 1 gagang. - kangkung
yang saya tanam panjang-
panjang. Gagang kangkung
sing taktandur dawa-dawa. 2
garan. Ibu membeli gayung
ber—panjang. Ibu tuku siwur
sing garane dawa
gagap n gagap, nggragap, groyok.
Anak ini - berbicara. Bocah
iki anggone ngomong gagap
gagas v gagas, pikir, angen-angen
menggagas v nggagas,
mikir, ngangen-angen. Bapak
sedih ~ anaknya yang lama
tidak pulang. Bapak sedhih
ngangen-angen anake sing
suwe ora bali
gagasan n gagasan,
pamikiran, pangangen-
angen. -nya didukung
oleh keluarga. Gagasani
disengkuyung dening
kulawarga
gagu adj bisu. Anak itu -. Bocah
kuwi bisu
gaib a 1 gaib, ora katon, samar.
ilmu - ngelmu gaib, 2 wadi,
winadi. banyak peristiwa
- yg belum diselidiki ak&h
prastawa winadi kang
durung ditlisik
menggaib v ngilang.
Tetanggaku ~ setelah
tertangkap basah mencuri
Tanggaku ngilang sawise
konangan anggone nyolong.
kegaiban n bab kang gaib
gairah n pepenginan, adreng
bergairah / kapidereng,
kapiadreng
gajah n gajah
gajah-gajahan n gajah-
gajahan. Itu hanya bukan
116 — KAMUS INDONESIA-JAWA
gaji
gali
gajah. Kuwi mung gajah-
gajahan, dudu gajah
gaji n gajih, bayar, opah. - sebulan
tidak cukup untuk memenuhi
kebutuhan keluarganya
sebulan. Bayare sesasi ora
cukup kanggo nguripi
kulawargane suwene sesasi
menggaji y nggajih, mbayar,
ngopahi. Perusahaan itu ~
karyawannya dua minggu
sekali. Perusahaan iku
mbayar pegawene rong
minggu sepisan
gajian v gajihan, bayaran.
Setiap ~ dia menyisihkan
sebagian gajinya untuk
bersedekah. Saben bayaran
dhewekS nyisihake
saperangan bayarane
kanggo sedhekah
galah, penggalah n galah, genter,
gothek, senggek. Ambilkan -
di belakang rumah! Jupukna
genter ing buri omah
sepenggaiah n sagalah,
sagenter, sagothek,
sasenggek
galak a galak. Harimau termasuk
binatang yang -. Macan
kalebu kewan kang galak
menggalak v nggalak,
dadi galak, kera yg ~ itu
menggigit orang. Keth&ksing
dadi galak iku nyokot wong
galaksi n galaksi
galang n 1 galang, andhan-andhan,
plangkringan, planggrangan,
2 galengan. Bapak membuat
- di sawah. Bapak gawe
galengan ing sawah
menggalang v 1 ngganjel.
orang itu mengambil balok
untuk ~ peti wong kae njupuk
balok kanggo ngganjel
pethi, 2 nyangga, nyokong.
Sebagai anak tertua, dia ikut
- kebutuhan keluarganya.
Pinangka anak barep,
dheweke melu nyangga
kabutuhane kulawarga.
galangan n galangan, andhan-
andhan, plangkringan,
planggrangan
galeri n galeri
galeri n galeri
Lukisannya mulai dijual di
-. Lukisane wiwit didol ning
galeri
pergalerian n bab galeri
gali vdhudhuk, kedhuk
menggali v ndhudhuk,
ngedhuk. Pembuat sumur
mulai ~ tanah. Tukang
gawe sumur wiwit ndhudhuk
lemah
penggali n tukang
ndhudhuk, tukang ngedhuk.
Para ~ pasir sudah memulai
pekerjaannya. Tukang-
tukang ndhudhuk wedhi
wis miwiti pagaweane
galian n dhudhukan,
kedhukan. Tanah - sumur itu
digunakan untuk menguruk
halaman. Lemah kedhukan
sumur iku digunakake
kanggo ngurug latar
penggalian n bab ndhudhuk
gali n n grombolan durjana, maling,
rampok. Jangan lewat jalan
sepi itu, banyak-disana. Aja
I6wat dalan sing sepi kuwi,
KAMUS INDONESIA-JAWA — 117
galib
gambar
ak&h grombolan durjana
ning kana
galib a wajar, lumrah, biyasa. sudah
-nya wissalumrahe
menggalibkan v
nglumrahake, mbiyasakake
kegaliban n kalumrahan,
kabiyasan
galih n 1 galih, ati, pikir. Masalah itu
jangan semua di-. Masalah
kuwi aja kabeh dipikir, 2
aten-aten kayu sing lumrahi
wamane ireng
galir adj logro, lobok, longgar,
lunyu. Cincin itu - di jarinya.
Ali-ali kuwi logro ing drijine
galungan n dina riyaya umat Hindu
Dharma saben 210 dina
sepisan, setaun kaping loro
galon n galon
galuh n galuh, inten, putri
gamak adj tidha-tidha, mangu-
mangu, mamang. Jangan
- aja mangu-mangu
gamal n wit sing dhuwure nganti
12 m, manjur kanggo mateni
alang-alang. Gliricidia
sepium (U)
gamalisasi n nandur wit gamal
cacah akeh
gamam adj mangu-mangu,
mamang, tidha-tidha,
kuwatir, sumelang, wedi.
Karena merasa bersalah, ia
menjadi - ketika menghadap
kepala sekolah. Merga
rumangsa salah, dhdw6k£
dadi sumelang nalika
ngadhep kepala sekolah
gaman n gaman, piranti kanggo
nyambut gawe. Apa -
Arjuna? Apa gamane Arjuna?
gamang adj singunen, awang-
awangen. Saya - melihat
ke bawah dari tempat
yang tinggi Aku singunen
ndelokake ngisorsaka papan
sing dhuwur
x gamat n tripang sing ukurane
gedhe
z gamat n tembang
menggamat v nembang
3 gamat v demek, dumuk, jawil
gambang n gambang. Kakekku
sangat terampil memainkan
-. Simbah kakungku trampil
banget nggambang
- kromong gambang
kromong
gambar n gambar, lukis, pepethan
bergambar v ana gambare.
Kamus ~ cocok untuk anak-
anak. Bausastra kang ana
gambare cocok kanggo
bocah
menggambar v nggambar
Hobinya ~. Kasenengane
nggambar
menggambari v nggambari
Sampai sekarang anaknya
memiliki kegemaran ~
dinding rumahnya. Nganti
saiki anake duwe kasenengan
nggambari tembok omahe
menggambarkan v 1
nggambarake. Relief candi itu
~ kehidupan masa lampau.
R^lifef candi iku nggambarake
panguripan ing jaman biyen,
2 nyritakake. Cerpen itu ~
perjalanan tokoh utama.
118 - KAMUS INDONESIA-JAWA
gambas
gampang
Cerkak iku nyritakake lakune
paraga utama
tergambar vlkaton. Dalam
cerita itu ~ betapa kejam
tindakannya. Ing crita kuwi
katon kaya ngapa kejeme
tumindake, 2 ana ing angen-
angen. Jauh sebelumnya
sudah ~ akan terjadinya
peristiwa itu. Sadurung£ wis
ana ing angen-angen bakal
dumadi prastawa iku
gambaran n gambaran.
Kisah itu merupakan ~
kehidupannya. Crita iku
pinangta gambaran uripe
penggambar n tukang
nggambar. Sebagai ~
namanya sudah sangat
terkenal Pinangka tukang
nggambar jenenge wis
kondhang banget
penggambaran n
panggambare. Cerita itu
merupakan penggambaran
kenyataan hidupnya. Crita
iku pinangka panggambare
kasunyatan uripe
gambas n gambas
gambir n gambir, Uncaria gambir. -
biasanya digunakan sebagai
campuran makan sirih.
Gambir umume digunakake
kanggo nginang
gamblang adj gamblang, cetha,
padhang (pangerten). Polisi
itu menerangkan dengan -.
Polisi kuwi nerangak£ kanthi
gamblang
gambuh n gambuh (tembang
Macapat). Adik sedang
belajar menembang -. Adhik
lagi sinau nembang gambuh
gambus n gambus (perangane
gamelan saka Arab)
gambut n gambut
gambyong n gambyong (tarian
Jawa). Tari - merupakan
tarian pertama yang ia
pelajari Tari gambyong kuwi
tarian kapisan sing disinauni
gamelan n gamelan. Karawitan
menggunakan seperangkat
-. Karawitan migunakake
saprangkat gamelan
gamis n gamis, -yang dikenakannya
menutupi seluruh tubuh.
Gamis sing dinggo nutupi
awake kabeh
gamit v jawil. - saja dia supaya dia
tahu kapan kita harus pergi
Jawil wae dheweke kareb&n
ngerti wayahe awake dhewe
kudu lunga
menggamit v njawil. Ibu
guru - aku memberi tanda
untuk naik ke panggung.
Ibu guru njawil aku menehi
tanda kanggo munggah
panggung
gamitan n 1 wong sing dijawil, 2
jawilan. Begitu mendapat -
ibu, adik langsung paham
maksudnya. Bareng £ntuk
jawilan ibu, adhi langsung
mudheng karepe
gampang adj gampang, ora
angel. Dia merasa tugas
yang diberikan oleh gurunya
sangat-. Dheweke rumangsa
tugas sing diwen&hak£
dening gurune gampang
banget
gampangan adj luwih
gampang. ~ bicara daripada
KAMUS INDONESIA-JAWA — 119
gampar
bekerja luwih gampang
ngomong tinimbang
nyambut gawe
mempergampang v
nggegampang. Jangan ~
urusan. Aja nggegampang
urusan
menggampangkan
v n g g a m p a n g a ke,
ngremehake, nyepelekake.
Jangan ~ persoalan yg
sederhana. Aja nyepelekake
prakara sing sepele
gampar v keplak, tabok, kampleng.
menggampar v ngeplak,
nabok, ngampleng. Dia ~
anak itu hingga terhuyung-
huyung. Dheweke nabok
bocah kuwi nganti kleyangan
tergampar v ketabok. Dia
~. Dheweke ketabok
gamparan n keplakan,
tabokan. -nya sangat sakit
Keplakan^ lara banget
gamparan n bakiyak, theklek,
trumpah kayu
gamping n gamping, enjet, kapur.
Sebelum digunakan untuk
campuran pasir dan semen,
- direndam lebih dahulu.
Sadurunge digunakake
kanggo campuran wedhi
lan semen, gamping dikum
banyu luwih dhisik
gampret n salah sawijining iwak
segara
gana n bandha, kasugihan
gana-gini n 1 gana-gini (bandha
sing diklumpukake wong
omah-omah). Setelah
bercerai, mereka mulai
membagi -. Sakwise pegatan,
wong loro wiwit mbagi gana-
gini, 2 anak loro lanang
wadon (tunggal bapa
biyung)
ganal p kaya, saemper, sairib
ganal-ganal adv kaya-kayane,
persis kaya. - mati kaya-
kayane mati
ganang -) gunung
ganar adj bingung, mumet
ganas adj ganas, lantap, brangasan,
galak. Harimau itu terlihat
sangat -. Macan iku katon
galak banget
mengganas v saya ndadi
(ganas, lantap, brangasan,
galak). Wabah belalang
sedang - di daerah itu.
Wabah walang saya ndadi
ing tlatah kuwi
gancang adj rikat, trampil, cukat,
prigel, trengginas, cepet
gancar n gancar, anggitan sing
tanpa sajak
gancaran n gancaran, dudu
tembang, prosa
gancu; ganco n ganco, piranti sing
wujude kaya mata pancing
*ganda adj dhobel, rangkep
berganda v dadi dhobel,
dadi rangkep. Setelah naik
pangkat, penghasilannya
mulai -. Sakwise munggah
pangkat, kayane dadi dhobel
mengganda v ndhobel,
ngrangkep. Karena
kebutuhan yang semakin
bertambah, suaminya
mulai - pekerjaan. Merga
kabutuhan sing saya tambah.
120 — KAMUS INDONESIA-JAWA
ganda
gandeng
bojone wiwit ngrangkep
gaweyan
menggandakan v
ndhobelake, ngrangkepake.
Dukun itu bersumbar dapat -
uang. Dhukun kuwi sesumbar
isa ndhobelake dhuwit
2 ganda n ganda, ambu .-saja, siapa
tahu sudah matang! Ambu
wae, sapa ngerti wis mateng!
3 ganda adj wani nglawan senajan
ora imbang
gandal v alang, rubeda
gandalan n alangan, rubeda
gandapura n tanduran sing kanggo
gawe minyak wangi utawa
campuran lenga gosok.
Abelmoschus moschatus
*gandar n pikulan;
menggandar v mikuL la - air
dua ember. Dheweke mikul
banyu rong ember
gandaran n barang utawa
apa sing dipikul
gandar, menggandar v numpak,
nunggang
gandaran n tumpakan,
tunggangan. Ada iring-
iringan - di jalan. Ana iring-
iringan tunggangan ing
dalan
Gandaria n 1 tanduran sing
dhuwurl nganti 20 m, wohi
bunder lonjong lan cilik,
wernane kuning utawa
abang nom lan ana banyune,
daginge kandel, sing nom
rasanl kecut, kena gawl
asinan, campuran sambel,
Isp , kayune bisa kanggo
sarung keris lan bangunan,
Bouea macrophylla, 2 woh
gandaria
gandarukem n tanduran kang
ngasilake damar kanggo
lem, patri, Isp, Coiophonium
gandarusa n tanduran sing
dhuwure 1—1,5 m, biasane
kanggo pager urip,
godhonge isa kanggo tamba
lan ngetogake kringet,
Justida gendarussa
gandarwa n genderuwo, bangsa
lelembut (wujude kaya
wong) wulune kandel
dhiwut-dhiwut
gandasturi n panganan saka
kacang ijo lan gula jawa,
wujudi bunder pipih, dilapisi
trigu lan digorlng
gandasuli n tanduran sing
kembange putih utawa
nyemu kuning lan gandanl
wangi, Hedychium
coronarium
gandeng v gandheng, gathuk,
sambung
bergandengan v 1
gandhengan. Dua anak
itu berjalan ~. Bocah loro
kuwi anggone mlaku
gandhengan, 2 ana
gegayutane. Masalah ini ~
dengan masalah yang terjadi
sebelumnya masalah iki ana
gegayutane karo masalah
kang dumadi sadurungl
menggandeng v 1
nggandheng, nganthi.
Dia berjalan sambil ~
anaknya. Dheweke mlaku
karo nggandhlng anake, 2
nggered. Traktor itu dapat ~
KAMUS INDONESIA-JAWA - 121
gandes
gandum
empat mobiL Traktor iku bisa
nggered mentor cacah papat
menggandengkan
v 1 nggandhengake,
nyambungake. Petugas
stasiun kereta api ~
gerbong-gerbong yang akan
diberangkatkan. Petugas
stasiun nggandhengake
gerbong-gerbong sing arep
dilakokake, 2 ngubungake.
Dia berusaha membantu
~ temannya dengan
pimpinannya. Dhdw&k£
ngupaya mbiyantu
ngubungake kancane karo
pimpinane
gandengan n gandhengan.
~ truk yang lepas masuk ke
jurang. Gandhengane trek
sing ucul mlebu menyang
jurang
gandes a gandhes, luwes, kewes.
Sikapnya - menarik hati.
Solahe luwes nengsemake
ati
gandewa n gendewa. Arjuna
mulai membentangkan -
panah Pasopati. Arjuna wiwit
mbentangake gendewa
panah Pasopati
Hjandos n gandhos, panganan
saka tepung beras, klapa,
lan uyah, nuli digoreng.
Nenek sedang menggoreng
-. Simbah lagi nggoreng
gandhos
2 gandos n gandhos, winih woh
sing arep thukul (klapa, Isp).
Adik menyukai -yang ada di
dalam buah kelapa tua. Adik
seneng gandhos sing ana ing
njerone woh klapa tua
gandrung v gandrung, kesengsem,
kedanan, nyandu. Adik
sedang - melihat sinetron.
Adhik lagi kesengsem
nonton sinetron
menggandrungi v
nggandrungi, nyengsemi,
ngedani, nyanduni. Banyak
orang ~ tarian itu. Wong
akeh nggandrungi tarian
kuwi
penggandrung n wong
sing gandrung, wong sing
kesengsem. Dia adalah ~
tarian itu. Dheweke wong
sing gandrung tarian kuwi
gandu n 1 salah sawijining iwaksing
awake amba, tipis, wamane
semu perak, Ephippus orbis,
2 woh wit merbau, wamani
ireng lan atos, biasa dinggo
dolanan neker bocah cilik
ganduh, berganduh v amor, awor,
nyampur, carub dadi siji
gandul v gandhul, bandhul
menggandul v nggandhul,
nggantung. Banyak
penumpang ~ di pintu bus.
Wong numpak akeh sing
nggandhul ing lawang bis
mengganduli v nggandhuli,
nggantungi. Anak itu ~
tangan ibunya. Bocah kuwi
nggandhuli tangan ibune
menggandulkan v
nggandhulke, nggantungke
gandulan n m&ndhel. ~ kalung
ibu hilang. Mendhel kalunge
ibu ilang
gandum n gandum, Trificum
sativum. Tepung - atau
terigu adalan bahan untuk
122 — KAMUS INDONES1A-JAWA
gandung
gangsing
membuat roti. Tepung
gandum utawa trigu kuwi
bahan kanggo gawe roti
gandung n pring-pring sing
dipasang ing kiwa tengene
prau kareben ora oleng
utawa kanggo nambah
muatan
gang I n gang, dalan cilik ing
kampung, sela-sela.
Rumahnya masih melewati
satu gang lagi Omah4 isih
nglewati gang siji maneh
gang H n grombolan, kumpulan. -
motor mulai mengacau lagi
di jalanan. Grombolan motor
wiwit gawe rusuh man4h ing
dalan-dalan
ganggang I v ganggang, dosok
barang ing dhuwur geni
kareben panas, mateng,
utawa garing
menggangang v
ngganggang, manggang.
Ibu ~ daun pisang di atas
kompor supaya layu. Ibu
ngganggang godhong
gedhang ing dhuwur kompor
kareb&n alum
ganggang n n ganggang, salah
sawijining tanduran ing
segara kanggo bahan
pangan, Algae
ganggu v b4da
mengganggu v mbebeda,
ngr£goni. Pemuda itu suka
~ gadis yang lewat Nom-
noman iku senengane
mbeb4da bocah wadon sing
liwat
terganggu v 1 keganggu,
kegodha. Pikirannya
berubah sejak dia ~ ucapan
lelaki itu. Pikirane owah
wiwit dhewek4 kegodha
omongane wong lanang
kuwi, 2 mogok. Proyek itu
~ karena kekurangan dana.
Proyek kuwi mogok amarga
kurang dana
gangguan n gangguan,
rubeda, rerigon. Semua ~
berhasil disingkirkannya.
Kabeh rubeda kasil
disingkirake
ganggut v jabud, bedhol. - saja
rumputnya jika masih ada
yang tumbuh! Jabud wae
sukete yen isih ana sing
thukul!
mengganggut v njabud,
mbedhol. Petani ~ rumput
yang tumbuh di sela-sela
tanaman padi. Pak tani
njabud suket sing thukul
ing sela-selane tanduran pari
gangsa n prunggu (campurane
tembaga karo seng)
pegangsaan n papan gawe
prunggu
gangsar adj gangsar, lancar,
rikat. Mudah-mudahan dia
- dalam menuntut ilmu.
Muga-muga dheweke lancar
anggoni gol4k ng4lmu
gangsi n wangi-wangian
menggangsi v menehi
wangi-wangian ing klambi
gangsing n gangsing (dolanane
bocah kang digawe saka
kayu banjur diubengake)
gangsingan n dolanan
gangsing. Suara anak-anak
~ terdengar ramai Suwarane
KAMUS INDONESIA-JAWA - 123
gangsir
ganjil
bocah-bocah gangsingan
keprungu rame
gangsir n dhukir, dhukil, dhungkrah,
dhongkel
menggangsir v ndhukir,
ndhukil, ndhungkrah,
ndhongkel. Pencuri itu ~
lantai dari luar. Malinge
ndhukir jobin saka jaba
penggasir n wong
sing ndhukir, ndhukil,
ndhungkrah, ndhongkel
gangster n durjana
gani adj sugih
ganih n putih (bab kain)
ganimah n ganimah (bandha
rampasan perang). Khalifah
Umar membagi - dengan
adil. Khalifah Umar maro
ganimah kanthi adhil
ganja I n ganja (bagian keris sing
rumaket ing wilahane)
ganja D n ganja, candu (tanduran
sing godhonge ngandhut zat
narkotik, Cannabis sativa).
Ada pelajar tertangkap
menghisap -. Ana siswa
kecekel nyedhot ganja
ganjak, menganjak v mingser,
ngalih, pindhah. Karena
basah ia ~ dari tempat
duduknya. Merga teles
dheweke mingser saka
papanlungguhe
ganjal, pengganjal n ganjel. Sopir
truk biasanya membawa kayu
~ ban. Sopir trek umumi
nggawa kayu kanggo ganjel
ban
mengganjal v'ngganjel. Dia
~ pintu supaya tidak terbuka.
Dheweke ngganjel lawang
supaya ora mbukak
terganjal v kaganjel,
diganjel. Kaki meja itu sudah
~ dengan kertas sehingga
tidak timpang lagi Sikil meja
kuwi wis diganjel nganggo
kertas mula wis ora jonjang
maneh
ganjar, mengganjar v ngganjar,
menehi bebungah.
Perusahaan ~ pegawai yang
berjasa. Perusahaan mln&hi
bebungah marang pegawe
sing duweni jasa
ganjaran n 1 ganjaran,
bebungah, paweweh.
Karena ketekunannya dalam
bekerja, dia mendapatkan
~ dari perusahaan. Jalaran
mempenge anggone
nyambut gawe, dheweke
6ntuk bebungah saka
perusahaan, 2 piwales.
Dia mendapatkan ~
atas perbuatan jahatnya.
Dheweke entuk piwales saka
tumindak jahate
ganjat adj mantheng, kenceng
(bab urat, bolah, kulit, Isp)
ganjen adj kemayu, kenes,
gandhes, kewes. Sekretaris
itu terlihat -. Sekretaris kuwi
katon kemayu
ganjil adj 1 ganjil, jumlahnya
- cacahe ganjil, 2 aneh,
ora lumrah. Perilakunya -
tingkah lakune aneh
mengganjil vnganeh-andhi.
Sejak anaknya meninggal
perbuatannya sering Wiwit
anake mati tumindake kerep
nganeh-anehi
124 - KAMUS IND0NES1A-JAWA
ganjur
gantung
ganjuri n tombak
mengganjur v nombak
mengganjuri v nombaki
ganjur II v 1 tarik, dudut, 2 ceneng
mengganjur v 1 narik,
ndudut, 2 nyeneng. ~ tali
layang-layang narik benang
tayangan
mengganjuri v 1 nariki,
nduduti, 2 nyenengi
gantal n gantal (gulungan godhong
suruh kanggo sesaji, Isp)
Pengantin laki-laki dan
perempuan berjalan sambil
melempar -. Pengantin
lanang lan wadon mlaku
karo mbalang gantal
gantang n takeran, padha karo
3,125 kg, kanggo naker
beras, kacang, Isp
segantang n satakeran,
saukuran
gantar n gantar, genter, gethek.
Mangganya diambil dengan
-. Peleme dijupuk nganggo
genter
gantarang n iwak tuna
gantel v canthel, canthol
menggantelkan v
nyanthelke, nyantholke.
Adik ~ tas di bahunya. Adik
nyanthelke tas ing baune
gantelan n canthelan,
cantholan. - baju patah.
Canthelan klambi cokiek
ganteng I adj bagus, gantheng,
bregas. Wajah pemuda itu
-. Rupane nom-noman kuwi
bagus
ganteng n menggantang v wiwit
kenthel (gula)
ganti, berganti v ganti,
salin, liru. Adik sedang-baju.
Adhik lagi ganti klambi
bergantian v ijol-ijolan,
liron. Dua anak itu sering -
baju. Bocah loro kuwi kerep
ijol-ijolan klambi
mengganti v 1 ngganti.
Ibu mengganti baju adik
yang kotor. Ibu ngganti
klambine adhik sing reged,
2 ngijoli. Dia - gelas yang
dipecahkannya. Dh&weke
ngijoli gelas sing dipecahake
menggantikan v ngganteni,
nyulihi. Untuk sementara
waktu Ratno ~ temannya
mengajar. Sawetara wektu
Ratno nyulihi kancanS
mulang
pengganti n panyulih,
sesulih, liron. Kini dia menjadi
~ orang tuanya. Saiki
dhew&ki dadi panyulihe
wong tuwan6
gantole n ganthole
gantung v gantung, gandhul
bergantung v, gumantung.
Meskipun telah kawin,
tetapi hidupnya masih ~ pd
orang tuanya. Senajan wis
kawin, nanging uripe isih
gumantung marang wong
tuwan6
menggantung v nggantung,
nyenthfelake. Dia ~ jasnya
pada paku. Dh£w&k6
nyenthelake jase ing paku
menggantungi v 1
nggantungi. Ibu ~ baju yang
dijemur. Ibu nggantungi
klambi sing dipepe, 2
nggandhuli. Bapak - buah
KAMUS INDONESIA-JAWA — 125
ganyah
gapai
paria dengan batu kecil
supaya buahnya lurus dan
panjang. Bapak nggandhuli
woh pare nganggo watu
krikil supaya woh6 lenceng
lan dawa
tergantung v 1 gumantung,
gumandhul. Sudah sepuluh
tahun foto itu ~ di dinding
kamarnya. Wis sepuluh taun
poto iku gumantung ing
tembok kamare
ketergantungan n
nggathok. Dia ~ minum kopi
hitam. Dheweke nggathok
ngombe kopi ireng
bergantungan v pating
grandhul, pating gandhul.
Mangganya - banyak sekali.
Peleme akeh banget pating
grandhul
menggantungkan v 1
nggantungake, nyanthelake.
Aziz - peta di dinding
kamarnya. Aziz nyanthelake
peta ing tembok kamare, 2
njagakake. Dia ~ nasibnya
pada pemberian orang.
Dheweke njagakake nasibe
saka paw&wehe wong
gantungan n gantungan,
canthelan, cantholan. Semua
~ baju itu dibuatnya sendiri
Kabeh gantungan klambi
kuwi digawe dhewe
ganyah v 1 kosok, gosok, kucek,
2 jotos, serang
mengganyah v 1 ngosok,
ngucek, 2 njotos, nyerang
ganyang, mengganyang
v 1 ngganyang (pangan
mentah); Karena kelaparan,
ia ~ ubi yang baru saja
dicabut. Merga luwe,
dheweke ngganyang
tela sing lagi dijabud, 2
mbasmi. Petani ~ tikus-
tikus yang menghabiskan
tanaman padi Wong tani
mbasmi tikus-tikus sing
ngentekna tanduran pari,
3 ngalahna, ngasorna.
Utut Adiyanto ~ lawannya
dalam pertandingan catur
di Indonesia. Utut Adiyanto
ngasorna lawane ana ing
laga catur ing Indonesia
terganyang / rusak, remuk,
ajur, luluh
pengganyang n wong kang
ngganyang utawa ngrusak
pengganyangan n bab
ngganyang, bab ngrusak
ganyar adj atos, mbagel (ora isa
empuk senajan digodhog)
Ketelanya masih - meskipun
sudah direbus. Pohunge isih
atos senajan wis digodhog
ganyong n ganyong (salah sijine
pala kependhem), Canna
edulis/indica
gaok n 1 suwarane manuk gagak,
2 manuk gagak
menggaok v nirokake
suwara gagak
gapah a trengginas, cukat, prigel,
rigen
gapai v ranggeh, gayuh. - cita-
citamu dengan sungguh-
sungguh. Gayuh cita-citamu
kanthi tumemen
menggapai v ngranggeh,
nggayuh. Anak itu berusaha
~ gelas di atas meja. Bocah
126 — KAMUS INDONESIA-JAWA
garan
iku ngupaya ngranggeh
gelas ing dhuwur meja
menggapai-gapai v
ngranggeh-ngranggeh,
nggayuh-gayuh. Tangannya
yang sudah mulai lemas
menggapai-gapai dahan
untuk bergantung. Tangane
sing wis wiwit lemes
ngranggeh-ngranggeh pang
kanggo gondhelan
gapil adj tansah polah, ora anteng,
usil
menggapit v ngrusuhi,
ngganggu
gapit n gapit (wilah sing dinggo
nggapit gedheg, wayang,
Isp) - wayang itu sudah
mulai rapuh. Gapit wayange
wis wiwit gapuk
menggapit v nggapit, njapit
gaple v gaple (dolanan kartu
domino). Beberapa pemuda
berjaga malam sambil
bermain - di pos ronda.
Nom-nomam jaga bengi
karo dolanan gaple ing pos
rondha
gaplek n gapl&k. Hasil panen
singkongnya dijadikan
gaplek. Panenane pohung
didadekake gaplek
gaplok v gaplok, tapuk
menggaplok v nggaplok,
napuk
menggaploki v nggaploki,
napuki
gaplokan n gaplokan,
tapukan
gapruk v gapruk (suwara barang
kebentus), bentus
menggapruk v nggapruk,
mbentus
gapura n gapura, regol, seketheng.
Di depan rumahnya ada
-. Ing ngarep omahe ana
gapura
gara-gara n 1 lantaran, jalaran,
sebab, merga. - datang
terlambat, dia ketinggalan
kereta. Jalaran telat tekan6,
dheweke ketinggalan sepur,
2 gara-gara, ontran-ontran.
la selalu gawe Dheweke
tansah gawe ontran-ontran
garah, garah-garah n guyonan,
gojdgan, sembranan,
banyolan
bergarah(-garah) v guyon,
gojeg, nyembrana, mbanyol
mempergarahkan v
ngguyonakake, nggojegake
nyembranakake, mbanyolake
garam n uyah. Adhik membeli - di
warung. Adhik tuku uyah ing
warung
- bata uyah batan. ~
harganya lebih murah
dibanding garam halus. Uyah
batan regane luwih murah
tinimbang uyah alus
bergaram v ana uyah£.
airnya ~ banyune ana uyah6
menggaram v ngeruki uyah.
Para petani garam sedang
~. Para tani uyah lagi padha
ngeruki uyah
menggarami v nguyahi. Ibu
~ ikan. Ibu nguyahi iwak
garan I n garan, doran (siwur, pacul,
Isp), cekelan. -sapu itu mulai
lepas. Garan sapu kuwi wiwit
ucul
KAMUS INDONESIA-JAWA — 127
garan
garing
garan D adv kira-kira
garang I adj 1 galak, ganas, lantap,
brangasan. Bininya sangat
-. Bojone galak banget,
2 kuwat Dia terlihat - di
lapangan. Dheweke katon
kuwat ing lapangan
garang n v garang, ganggang,
panggang (dosok barang ing
dhuwurgeni kareben panas,
mateng, utawa garing). -
saja di atas kompor nanti
juga kering! Garang wae ing
dhuwur kompor mengko
mesthi garing!
menggarang v nggarang,
ngganggang, manggang. Ibu
sedang ~ ayam di atas bara.
Ibu lagi manggang iwak pitik
ing dhuwur mawa
garansi n jaminan, tanggungan
garap y garap, olah, gulang, persudi
menggarap v nggarap,
ngolah. Para petani mulai
~ sawah. Para tani wiwit
nggarap sawah
penggarap n panggarap,
tukang nggarap. Bapaknya
petani ~. Bapa ke tukang
nggarap sawahe liyan
tergarap v kegarap. Tugas-
tugasnya sudah ~ semua.
Tugas-tugase wis kegarap
kab&h
garasi n garasi, kandhang montor.
Kakak memasukkan mobil
ke -. Kangmas nglebokake
montor menyang garasi
garau adj serak (suwaran4 gedhe
lan jero)
garba n garba (wadhah bayi ing
weteng). Semua orang
lahir dari - seorang ibu.
Kabeh wong lahir saka guwa
garbane ibu
garbis n blewah
garda n perintis, pelopor
gardu n gardhu, gerdhu. Setelah
selesai beronda mereka
singgah di- Sawise rampung
anggone rondha dheweke
padha leren ing gerdhu
garebek n perayaan tanggal 12
Rabiulawal, 1 Syawal, lan 10
Ozulhijah
gari n kecrek, borgol. - pencuri
itu sebelum ia laril Kecrek
malinge kuwi sadurunge
dheweke mlayu!
menggari v ngecrek,
mborgol. Polisi - tangan
pencuri itu. Polisi ngecrek
tangane maling kuwi
garib adj aeng, aneh, langka
garindin n ngecrek, mborgol
garing I adj garing, aking. Baju
yang dijemur sudah - semua.
Klambi sing dipepe wis
garing kabeh
garingan adj garingan.
Tembang macapat yg
dilagukan ~ tanpa iringan
musik. Tembang macapat
kang ditembangake garingan
tanpa iringan gamelan
garing n n iwak banyu tawa, iwak
semah, Labeobarbus tambra
garing III n senik, t6nggok,
kranjang saka rotan
garis n 1 garis. Sampai
sekarang masih ada - bekas
luka di tangannya. Nganti
saiki isih ana garis tilas tatu
128 - KAMUS INDONESIA-JAWA
garit
garu
ing tangane, 2 pepesthen,
takdir. Sudah menjadi -
bahwa dia meninggal lebih
dahulu daripada ibunya. Wis
dadi pepesthene menawa
dheweke mati luwih dhisik
tinimbang ibune
bergaris v ana garise. Para
peserta lomba diwajibkan
menulis pada kertas ~. Para
panyarta lomba diwajibake
nulis ing kertas sing ana
garise
menggaris vl nggarit Dia -
tangannya sampai berdarah.
Dheweke nggarit tangane
nganti getihen, 2 nggaris.
Murid-murid TK sedang
belajar ~ pada kertas. Murid-
murid TK lagi ajar nggaris ing
dluwang
menggarisi v nggarisi. la
sedang - kertas. Dheweke
lagi nggarisi dluwang
menggariskan y nggarisake.
Adik -kapur pada papan
tulis. Adhik nggarisak£ kapur
ing bor
penggaris n garisan. ~ ini
terbuat dari mika. Garisan iki
digawe saka mika
segaris n 1 segaris.
Barisannya ditata -. Barisane
ditata segaris, 2 tunggal
gagasan. Pendapatnya
- dengan pendapatku.
Panemune tunggal gagasan
karo panemuku
garit I v garit, gores, corek. -
dinding itu untuk menandai
Gores tembok kuwi kanggo
nandhai
menggarit v nggarit,
nggores, nyorek. Adik -
dinding itu dengan spidhol
hitam. Adhik nyorek t6mbok
kuwi karo spidhol ireng
menggariti v nggariti,
nggoresi, nyoreki. Sudah
dinasehati berkali-kali, adik
tetap - dinding itu. Wis
dikandhani bola-bali, adhik
tetep nggariti tembok kuwi
garit D, menggarit /obah, mobah.
Kalau - menakuti anak-
anak. Yen obah medeni
bocah
menggaritkan vngobahake.
Setelah diberi balsam , ia
mulai - tangan. Sakwise
diwenehi balsem, dheweke
wiwit ngobahake tangan,
garnisun n garnisun, asrama
garong, penggarong n garong,
kecu. Banyak - merampok di
tempat-tempat ramai Akeh
garong sing nggarong ing
papan-papan rame
menggarong v nggarong,
ngecu. Tidak mengira
dia menggarong rumah
tetangganya. Ora nyana
dhdweke nggarong omah£
tanggane
garpu n garpu, porok. Dia makan
menggunakan sendok dan -.
Dheweke mangan nganggo
sendhok lan porok
garu I, penggaru n garu. Di
desa-desa masih ada orang
yang meratakan sawah
menggunakan ~. Ing desa-
desa isih ana wong kang
KAMUS INDONESIA-JAWA — 129
garu
gasak
nggaru sawah migunakake
garu
menggaru v nggaru. Para
petani ~ sawah yang sudah
dibajak. Para tani nggaru
sawah sing wis diwluku
garu D n garu (salah sawijining
tanduran), kayu gaharu,
Aquilaria malaccensis
garuda n garudha. - di dadaku.
Garudha ing dhadhaku
garuk v 1 garuk, kukur, 2 cakar,
3 cekel
menggaruk v 1 nggaruk,
ngukur. Dia ~ badannya
karena gatal. Dhew&k6
ngukur awake amarga gatel;
2 nyakar lemah; Orang giia itu
~ tanah dengan tangannya.
Wong 6dan kuwi nyakari
lemah karotangane, 3 nyekel
(wong ngemis, glandhangan,
Isp) Satpol PP ~ gelandangan
dan pengemis dari jalanan.
Satpol PP nyekel wong
ngemis lan glandhangan
saka dalan-dalan
menggarukkan v
nggarukake, ngukurake.
Erna ~ punggung adiknya
yang gataL Ema ngukurake
gegere adhine sing gatel
menggaruk-garuk v 1
nggaruk-garuk, nggaruki,
ngukuri. Sejak tadi dia ~
tangannya yang terkena ulat
Wiwit mau dheweke ngukuri
tangani sing kena uler, 2
nyakari. Kucing itu ~ karung.
Kucing iku nyakari karung
tergaruk v 1 kegaruk,
kekukur. Kulitnya lecet karena
~ kuku tangannya yang
panjang-panjang. Kulite
mlecet amarga kegaruk
kuku tangane sing dawa-
dawa, 2 kecakar. Kakinya
~ kucing sampai berdarah.
Sikile kecakar kucing nganti
getihen, 3 kecekel
penggaruk n garuk. Ibu
mengumpulkan padi yang
dijemur dengan ~. Ibu
nglumpukake pari sing
dipepe nganggo garuk
gaiung n garong, jelih
menggarung v garong-
garong, jelih-jelih. Suaranya
~ merasakan sakit. Suwarane
garong-garong ngrasakake
lara
garut I «r kukur (nganti tatu), garuk,
gor^s. Jangan - terus nanti
dapat teriuka. Aja kukur terus
mengko bisa tatu
menggaiut v ngukur (nganti
tatu), nggaruk, nggores.Adtk
~ kakinya yang gatal hingga
teriuka. Adhik nggaruk sikile
sing gatel nganti tatu
garut n n garut (salah sijining pala
kependhem). - dapat diolah
menjadi emping. Garut bisa
digawe emping
gas n gas
gasak v gasak, tendhang, gesur
menggasak v 1 nendhang,
njegal . la ~ kaki lawannya
hingga jatuh terjungkal.
Dh&wdk6 nendhang
sikil6 mungsuhe nganti
tiba njungkel, 2 nggasak,
nggesur. Mobil yang remnya
blong itu melaju sangat
cepat dan ~ empat motor
130 — KAMUS INDONESIA-JAWA
gasal
gatuk
yang melaju di depannya
sebelum menabrak pohon.
Montor sing rime blong
iku mlakune banter banget
lan nggasak pit montor
cacah papat sing mlaku ing
ngarepe sadurunge nabrak
wit, 3 ngrampas, ngrampog.
Perampok itu berhasil ~ uang
yang ada di laci Rampog iku
kasil ngrampog dhuwit sing
ana ing laci
gasal adj ganjil, ora ganep Jumlah
siswanya ganjiL Cacahi siswa
ora ganep
gasing n gangsingan. Anak-anak
bermain - di lapangan
sekolah. Bocah-bocah padha
dolanan gangsingan ing
lapangan sekolahan
gasir -> gangsir
gasolin n lampu petromaks
gasometer n 1 gasometer, tengki
gedhe wadhah gas sing
diilikna liwat pipa-pipa), 2
piranti kanggo ngukur gas
sing diasilaki utawa dinggo
gastrin n gastrin
gastritis a gastritis
gastroenteritis n gastrointiritis
radang ing lambung lan
usus)
gastronom n gastronom
gastronomi n gastronomi,
gastropoda n kewan moluska sing
urip ing segara lan dharat,
duwe cangkang, sikili gedhi
lan amba kanggo mrambat
ing watunan utawa ngedhuk
pasir lan lendhut
gastroskop n indoskop kanggo
mriksa lambung
gastroskopi n 1 prosedur
endoskopi kanggo
mriksa saluran lambung,
2 pamriksan lambung
nganggo indoskopi
gastnila n gastrula
gastnilasi n gastrulasi
gatal adj gatel. Kepalaku - karena
berketombe. Sirahku gatel
amarga sindapen
kegatalan n gatelen.
Kulitnya bentol-bentol
karena -. Kulite bentol-
bentol merga gatelen
gatalbirah n manuk gatalbirah,
Anthracoceros malayanus
gateng n iwak gateng (iwak sing
ditemukake ing Gua Konthe
wilayah Gunung Kidul)
gatot n panganan saka gaplek sing
dikukus lan dipangan karo
parutan klapa
gatotkaca n 1 jeneng£ paraga
wayang anake Werkudara;
- terbang melintasi awan.
Gatotkaca mabur ngliwati
mega, 2 kapal mabur N-250
gaweyane PT Nurtanio
gatra n gatra (peranganing ukara
sing wis madeg). Setiap bait
dalam macapat memiliki
baris kalimat yang disebut -.
Saben bait macapat nduweni
baris ukara sing diarani gatra
gatuk adj 1 gathuk, tempuk,
tepung, rujuk. Mereka berdua
sudah - sejak dulu. Wong
loro ka6 wis tepung kawit
mbiyen, 2 trep, pas, cocok.
KAMUS INDONESIA-JAWA — 131
gatul
gayal
Sudah-setelan bajunya. Wis
pas setdlan klambine
menggatukkan v 1
nggathukake, nempukake,
nepungake, 2 nyocokake,
ngepasake. Polisi itu ~
kejadian kemarin dengan
kejadian sekarang. Polisi kuwi
nyocokake kedadeyan wingi
karo kedadeyan saiki
menggatuk-gatukkan v
1 nggathuk-nggathukake,
nempu k-nempukake,
nepung-nepungake. Dia
berusaha ~ teman-teman
perempuannya itu dengan
sepupunya. Dheweke
nggathuk-nggathukake
kancan-kancane wedok
karo misanane, 2 nyocok-
nyocokake, ngepas-
ngepasake
gatul n jenenge iwak, Aplocheilus
panchax
gaul, bergaul v memitran,
kekancan, tetepungan.Anak
itu sangat pandai ~. Bocah
kuwi pinter banget kekancan
gaun n klambi pesta. - pengantin
itu terlihat mewah. Klambi
mant&n kuwi katon
gumebyar
bergaun v nganggo klambi
pesta. Reni ~ panjang ketika
menghadiri pernikahan
temannya. Reni nganggo
klambi pesta dawa nalika
nekani kawinan6 kancand
gaung I n kumandhang
bergaung v ngumandhang.
Di dalam gedung yang
besar bunyi ~ juga. Ing jero
gedhong gedhe swara uga
ngumandhang
gaung n n guwa
menggaung v gawe guwa
ing gumuk
gawah n alas
gawai I n gaweyan, pakaryan
pegawai n pegawe
gawai n n piranti, prabot
gawai n kliru, luput salah, seleh.
Sepandai-pandai tupai
melompat, sekali-sekali
- juga. Sakpinter-pintere
bajing mlumpat, mesthi ana
lupute uga
gawang n gawang (saka loro sing
digathukake kayu palang
ing bal-balan, Isp). Dalam
setiap pertandingan dia
menjadi penjaga- Ing saben
tetandhingan dheweke dadi
tukang jaga gawang
penggawang n kiper (sing
jaga gawang)
gawar, gawar-gawar n gawar (tali
sing diwenehi janur kanggo
tengeran yen dalan kuwi ora
kena diliwati utawa dileboni)
gawat adj 1 gawat, genting,
mbebayani, angker, 2 nemen
(lara)
gawe -> gawai
gaya n tindak tanduk, lageyan,
solah, solah bawa. Gaya anak
kecil itu menyerupai ibunya.
Lag4yan bocah cilik kuwi
kaya ibune
gayal adj 1 wuled, 2 utun, mungkul.
Petani itu bekerja sangat -.
Pak tani kuwi nyambut gawe
kanthi utun
132 - KAMUS INDONESIA-JAWA
gayam
geblek
gayam n gayam (arane tanduran
sing wohe enak dipangan),
Inocarpus edutis
gayang adv gleyar-gleyor, gloyoran.
Pemabuk itu berjalan
Wong mabuk kuwi mlakune
gloyoran
gayat adj singunen
gayuh \ bergayuh v gumandhul.
Buah anggur ~ banyak
sekali di kebun. Woh anggur
gumandhul akeh banget ing
kebon
gayuh D v gayuh, gayuk, ranggeh
(panjangka). - cita-citamu,
jangan ragu-ragu! Ranggeh
panjangkamu, aja mangu-
mangu!
menggayuh v nggayuh,
nggayuk, ngranggeh.
Semoga engkau dapat- cita-
citamu. Muga-muga kowe
isa nggayuh panjangkamu
gayuk, menggayuk v nggayuh,
nggayuk, ngranggeh
gayung I n siwur, cidhuk, beruk
menggayung v nyidhuk
gayung n n 1 tongkat dawa kanggo
piyandel utawa gaman, 2
japa mantra kanggo mateni
utawa nyilakani saka papan
adoh
menggayung v 1 ngantem
karo pedang, parang, Isp
, nombak, njotos, 2 maca
mantra kanggo mateni wong
saka adoh
gayut v gantung, gandhul
bergayut v nggantung,
nggandhul
bergayutan v gandhul-
gandhul. Buah anggur ~
di pohon. Woh anggur
gandhul-gandhul ing wit
menggayut v gemantung,
gumandhul. Beban berat
yang ~ di pundaknya hilang
seketika. Sanggan abot sing
gemandhul ing pundhake
ilang sanalika
menggayuti v nggantungi,
nggandhuli. Anak kecil itu
~ tangan ibunya. Bocah cilik
kuwi nggandhuli tangan
ibune
menggayutkan
v nggantungake,
nggandhulake. Adik ~
gayung di dinding. Adhik
nggantungake cidhuk ing
tembok
gayutan n 1 gantungan,
gandhulan. Tangan ayahnya
yang kuat sering dipakai
untuk ~ anaknya yang kecil.
Tangane bapake sing kuwat
kerep dinggo gandhulan
anake sing cillik, 2 gandheng
ceneng. Masalah itu tidak
ada ~ denganku. Perkara
kuwi ora ana gandheng
c6ndng karo aku
gaz n ukuran dawa (± 11 m)
gazebo n gazebo
gebah v tundhung, gusah
menggebah v nundhung,
nggusah
gebang n wit palem, Coryphautan
gebar n kemul, slimut, Isp (kain
kanggo nutup)
geblek adj gebleg, goblog, bodho
banget
KAMUS INDONESIA-JAWA — 133
gebet
gebuk-gebukan
gebet v sir
menggebet v ngesir
gebetan n sir-siran. -nya baru
saja lewat di depan rumah.
Sir-sirane lagi wae liwat ing
ngarep omah
geblak v geblag
menggeblak v nggeblag.
Karena marah ia memukul
temannya sampai ~. Merga
nesu, dheweke njotos
kancane nganti nggeblag
geblek n panganan saka pati tela
sing digoreng wujude kaya
angka wolu
geblok n 1 gulungan (kain cita,
mori, Isp) dawane + 28 yar, 2
segulung (dhuwit dluwang)
gebok, menggebok v nguncalke
bal (kasti, Isp) ing awak£
musuh
gebosl y sentak
menggebos v nyentak
gebos n v kebul (metu keluke, geni)
menggebos v ngebul.
Banyak kebakaran di Jakarta
yang disebakan oleh kompor
yang ~. Akeh kobongan ing
Jakarta jalaran kompor sing
ngebul
gebrak ygebrag
menggebrak v nggebrag.
Karena marah, ia ~ meja.
Merga nesu, dh&w&ke
nggebrag m6ja
gebu v urub
menggebu v murub (bab
pepinginan
menggebu-gebu
v makantar-kantar,
murub mubyar-mubyar.
Keinginannya yang ~
akhirnya tercapai juga.
Kepenginanesing makantar-
kantar wusanane kelakon
uga
gebuk I n gitik gedhe, gitik.
Anak-anak langsung lari
begitu melihat Pak Raden
membawa -. Bocah-bocah
mlayu sanalika bareng weruh
Pak Raden nggawa gebug
gebukan n gebugan, gitikan. la
tidak tahan lagi menerima
~ dari majikannya tiap
hari. Dheweke ora betah
man&h nampa gebugan saka
majikan^ saben dina
gebuk n v gebug, gitik. - saja ia
jika tidak patuh! Gitik wae
dh&weke yen ora manut!
menggebuk v nggebug,
nggitik. la tega - anjing itu
sampai mati Dheweke tega
nggebug asu kuwi nganti
mati
menggebuki v nggebugi,
nggitiki. Masyarakat ~
pencuri itu sampai babak
belur. Para warga nggebugi
maling kuwi nganti babak
bundhas
gebuk-gebukan vgebug-gebugan,
gitik-gitikan. Mereka berdua
~ tidak ada yang mau
mengalah. Cah loro gebug-
gebugan ora ana sing gelem
ngalah
penggebuk n tukang utawa
wong sing nggebug. ~ drum
di grup band itu sudah ganti
Sing nggebug drum ing grup
band kuwi wis ganti
134 - KAMUS INDONESIA-JAWA
gebyar
gedung
gebyar adj 1 gebyar, gumebyar,
sumorot padhang, 2 saklebat
gebyur v siram, sentor, grujug.
Kalau tidak mau bangun, -
air saja. Yen ora gelem tangi,
siram banyu wae
menggebyur v nyiram,
nyentor, nggrujug. la ~
badannya dengan air sumur
yang ditimbanya berkali-kali.
Dh&weke nggrujug awake
nganggo banyu sumur sing
ditimba bola-bali
gebyuran n siraman,
sentoran, grujugan.
Karena mendapat - air
dari kakaknya, akhirnya
ia bangun juga. Merga
entuk grujugan banyu
saka kangmas6, wusanane
dheweke tangi uga
gede adj 1 gedhe. Kalau kamu
mau pekerjaan itu, jangan
khawatir, duitnya -. Y&n
kowe gelem gaweyan kuwi,
aja kuwatir, dhuwite gedhe,
2 wigati, penting. Ini masalah
-, jangan disepelekan!
Iki perkara wigati, aja
disepelekna!
kegedean n kegedhen;
Sepatu adik ~. Sepatu ne
adhik kegedhen
gedebak-gedebuk n gedhebak-
gedhebuk (suwarani barang
abot tiba bola-bali utawa
suwarane jangkah). Dari
jauh sudah terdengar -.
Saka kadohan wis keprungu
gedhebak-gedhebuk
gedebar-gedebur n gedhebar-
gedhebur (suwarane banyu
sing dijeguri wong utawa
barang bola bali). Dari
sungai, terdengar suara -.
Saka kali, keprungu suwara
gedhebar-gedhebur
gedebok n gedebog (wit gedhang)
gedebuk n gedhebuk (suwara kaya
barang abot tiba ing lemah)
gedebung n kain kanggo mbuntel
kinang utawa wadhah kinang
gedek I v gedhek. Dia hanya -
ketika ditanya mau atau
tidak. Dheweke mung
gddh&k nalika ditakoni
gelem apa ora
gedek II n gedheg; Hidupnya
sederhana, rumahnya saja
dari -. Uripe prasaja, omahe
wae saka gedheg
gedembal adj lemu, prakosa,
bregas kuwat
gedeng n gedheng (untilan pari
ana rong belah)
segedeng n sakgedheng
gedombak n gedhombak
(kendhang sing ana kulite
mung ing sisih thok)
gedong ■) gedung
gedor, menggedor v 1 dhodhog
seru, 2 ngrampok. la
didakwa ikut ~ rumah haji
itu. Dheweke didakwa melu
ngrampog omahe kaji kuwi
penggedor n durjana,
rampog. Sudah lama ~
itu dicari polisi. Wis suwe
rampog kuwi digol&ki polisi
gedubrak n gedubrak (suwara
tabrakan)
gedung n gedhong, loji. Dia sangat
kaya, rumahnya - berlantai
KAMUS INDONESIA-JAWA — 135
gedungan
gelambir
tiga. Dheweke sugih banget
omahe gedhong tingkat telu
gedungan adj ki sugih, brewu.
orang- wong sugih
gefirobia n singunen yen arep
nyabrang dalan
gegabah a kuwanen, nekad, sleder.
Jangan -. Aja kuwanen
gegap-gempita adj gumeder,
geder, rame banget Suara
orang bertepuk tangan - di
dalam gedung. Suwara wong
keplok gumeder ing jero
gedhong
gegar adj ojag, gonjing, kocak
gegas» bergegas vl kesusu. Adik ~
pergi ke sekolah. Adhik kesusu
lunga ning sekolah, 2 cepet-
cepetan. la lari ~ karena
takut kehujanan. Dhew&ke
mlayu cepet-cepetan merga
wedi kudanan
gegau, tergegau v gragapan,
kag&t Adik ~ dari tidurnya.
Adhik gragapan saka turune
gegeri adj geger
geger n n prahara
gejala n pratandha
gejolak n rubeda, alangan
gela v 1 bocor (bab prahu), 2
benggang
gelabahn kamenangan
gelabur v cebur, jegur.
menggelabur v nyebur,
nyegur. Karena airnya jemih,
ia langsung ~ ke sungai itu.
Merga banyun4 bening,
dheweke sanalika nyebur
ing kali
geladak n gladhak. anjing - asu
gladhak
geladir Ini iler, 2 tahi sing encer
geladir D adj kesit rikat
geladiresik n gladhiresik. Nanti
sore diadakan - sebagai
latihan terakhir. Mengko
sore dianakake gladhiresik
kanggo latihan pungkasan
gelagah n glagah (tanduran kaya
tebu). Banyak - tumbuh
di lapangan. Akeh glagah
thukul ing lapangan
gelagapan vl glagepan, 2 bingung
gelagar, bergelagar v gumleger,
gleger. terdengar bunyi
mortir dan meriam ~
keprungu suwara mortir lan
meriyem gumleger
gelagat n 1 pratandha, 2 solah
bawa, solah tingkah, patrap,
tindak tanduk. Melihat-nya,
anak-anak nakal itu akan
membuat gara-gara lagi.
Ndeleng patrape, bocah-
bocah nakal kuwi arep gawe
gara-gara man&h
gelak n ngakak, cekakan (guyu sing
banter)
gelakak v ngguyu ngakak
gelam n tanduran sing godhonge
ngasilake lenga kayu putih,
Melaleuca leucaderfdra
gelamai n dodol, panganan saka
glepung beras pulut gula,
lan santan
menggelamai v nggawe
gelamai
gelambir n glambir, glamber.
- sapi itu menjuntai lebar
136 — KAMUS INDONESIA-JAWA
gelana
sekali Glambir sapi kuwi
nggantung amba banget
bergelambir v ngglambir.
Meskipun kulit wajahnya ~
terlihat kencang, lehernya
tetap. Senajan kulit raine
katon kenceng, gulunetetep
ngglambir
gelana -> gulana
gelandang I n glandhang (sing
main sepak bola dunung£
ing bagian tengah.) - lawan
berlari kencang. Glandhang
lawan mlayu banter
gelandang n, menggelandang
n ngglandhang. Setelah
bangkrut, tidak punya apa-
apa, ia hidup ~ di jalanan.
Sakwise bangkrut, ora
duwe apa-apa, dh£w£k£
ngglandhang ing dalanan
gelandangan n
glandhangan (wong sing ora
duwe gaweyan lan omah)
bergelandangan v
glandhang-glandhung,
klontang-klanthung.
yg berani ~ di jalan raya
akan ditangkap oleh Satpol
PP sing wani klontang-
klanthung ing dalan gedhe
arep dicekel Satpol PP
gelang I n gelang. Ibu membelikan
kakak-emas. Ibu numbasake
simbak gelang emas
gelang H n salah sawijining tanduran
mrambat, Portulaca oleracea
gelanggang n glanggang, kalangan.
Setiap hari pekerjaannya
mengadu ayam di -. Saben
dina gaweyane adu pitik ing
kalangan
gelangsar v glangsar
menggelangsar v
glangsaran. Pemuda itu jatuh
~. Nom-noman kuwi tiba
glangsaran
gelantang I v klanthang
menggelantang,
mengelantang vnglanthang
(mepe klambi ing panggonan
sing panas). Bibi ~ baju di
halaman. Bulik nglanthang
klambi ing latar
gelantang H, menggelantang v
ngguling-gulingke awak.
Kuda itu ~ di luar kandang.
Jaran kuwi ngguling-
gulingke awak ing jaba
kandhang
gelanting v gawing
menggelanting /nggawing,
ngamplik. Kelelewaritu tidur
~ di atas pohon. Lawa kuwi
turu nggawing ing dhuwur
wit
gelantung v gandhul
bergelantung v gandhulan.
Banyak omng - di pintu bis.
Ak&h wong gandhulan ing
lawang bis
bergelantungan v
gemandhul. Buah pepaya
banyak sekali ~ di pohon.
Woh kates akeh banget
gemandhul ing wit
menggelantung v
nggandhul. Monyet kecil itu
~ di leher induknya. Kethek
cilik kuwi nggandhul ing
gulune simboke
gelap adj 1 peteng. Matahari
sudah terbenam, keadaan
mulai gelap. Srengenge
KAMUS INDONESIA-JAWA - 137
gelar
gelatak
wis angslup, kahanan wiwit
peteng, 2 samar. Masalah itu
masih-bagiku. Perkara kuwi
isih peteng kanggoku
bergelap-gelap v 1 peteng-
petengan; Matahari sudah
terbenam, mengapa masih
~? Srengenge wis angslup,
kena apa isih peteng-
petengan? 2 ora blaka. Dia ~
menyembunyikan masalah
itu. Dh£w£k£ ora blaka
ndhelikake perkara kuwi
menggelap y 1 dadi peteng,
2 ngilang. Tiba-tiba dia ~.
Ujug-ujug dheweke ngilang,
3 ngamuk. Melihat adiknya
dipukul, ia ~. Weruh adhine
dijotos, dh6w6k6 ngamuk
menggelapkan v 1
metengake. Petugas mdiologi
mulai - ruangan itu. Sing
tugas ing radiologi wiwit
metengakg papan kuwi, 2
nganggo (dhuwit, barang),
korupsi, la ditangkap karena
dituduh ~ uang di kantornya.
Dhewek6 dicekel merga
didakwa nganggo dhuwit
ing kantore
kegelapan v kewengen;
Karena motornya mogok,
ia pulang ~. Merga motore
mogok, dhdweke bali
kewengen
gelar I n, bergelar v pikukuh;
Akhirnya ia mendapat -
sarjana; Pungkasang
dhew&ke entuk pikukuh
saijana.
gelar D v gelar, j&r&ng, jembreng; -
tikar itu di sana. Gelar klasa
kuwi ning kanal
menggelar v nggelar,
njereng, njembreng; Bapak
~ karpet di ruang tamu.
Bapak nggelar karpet ning
ruwang tamu
mempergelarkan v
nggelarake, njerengake,
njembrengake; Wayang
orang Ngesti Pandhawa ~
lakon Baratayuda. Wayang
wong Ngesti Pandhawa
nggelarak4 lakon Baratayuda
pagelaran n pagelaran
gelas Ini gelas. Kakak mengambil
- untuk membuatkan adik
teh. Mbakyu njupuk gelas
kanggo nggawekake adhik
teh, 2 beling, kaca
menggelas v nggelas
(tumrap benang layangan).
Adik ~ benang layang-
layang. Adhik nggelas
benang layangan
gelasan n gelasan. Benang ~
lebih kuat dibanding benang
biasa. Benang gelasan luwih
kuwat tinimbang benang
biyasa
gelas n n sangu, bontot, simpenan
(mangsa paceklik)
gelasak n klasa, lampit
gelasar -> gelangsar
gelasir n lapisan sing gilap ing
porselen utawa kramik
menggelasir v nglapisi
panganan karo gula panas
sing diencerke
gelatak I ■> geletak
gelatak n adj crewet, criwis. Dia
orang yang -, kesana kemari
mengumbar cerita. Dheweke
138 — KAMUS INDONESIA-JAWA
gelatak
gelegar
wong sing criwis, rana rene
ngumbar crita
gelatak m v ithik-ithik
menggelatak vngithik-'rthik.
Tangan adik mulai usil, ia -
kaki. Tangane adik wiwit usil,
dheweke ngithik-ithik sikil
gelatang -> gelantang
gelatik n manuk glatik, Munia
oryzivora
gelatin n 1 protein saka kulit,
jaringan ikat putih, lan
balung k6wan, kanggo
ngentelake panganan, 2
ager-ager
gelatinasi n proses gawe gelatin
gelatuk 4 gemeletuk
gelayangan, bergelayangan v
gentayangan, bentayangan,
ngglandhang. jin - jin
gentayangan
gelayaran v gentoyongan,
bentoyongan, senggoyoran.
Jika tengkukmu kena pukul,
engkau bisa - dan mbah. Yen
kena jotos cengelmu, kowe
isa gentoyongan lan rubuh
geteding, menggeliding vngolet;
papan kayu muda mudah ~.
papan kayu nom gampang
ngol&t
gelebah adj susah, sedhih
gelebap n unine kaya tumpukan
kertas tiba
gelebar, tergelebar v 1 mblasah;
Buah-buahan di dalam tas
belanjaan tumpah -. Woh-
wohan ing jero tase blanjan
kutah mblasah, 2 mawur,
mawut Karena tertiup angin.
guntingan kertas itu jadi
Merga kesempyok angin,
guntingan kertas kuwi dadi
mawut
geleca n tali rami
gelecik, tergelidk v kepleset
geledah v gledhah. - tasnya
jika tidak mau mengaku!
Gledhah tase yen ora gelem
ngaku!
menggeledah vnggledhah,
niti priksa; Polisi ~ rumah itir,
Polisi nggledhah omah kuwi
geledang n, menggeledhang v
ngadhang. Tangan adik ~
kakak supaya tidak masuk
rumah. Tangani adhik
ngadhang kangmas ben ora
mlebu omah
geledek n gludhug, bledheg
menggeledhek v banter
utawa seru banget
geledur n, kisut Kulitnya terlihat -.
Kulite katon kisut,
menggeledur v ngisut,
nglinthing. semakin tuwa
kulitnya ~ saya tuwa kulit6
ngisut
gelegah I gelegah
gelegah n n gong sing gedh6
gelegak n gledheg, gludhug,
glodhog
menggelegak/gumledheg,
gumludhug, gumlodhog; Air
itu ~ di atas kompor. Banyu
kuwi gumledheg ing dhuwur
kompor
gelegar I n gleger
menggelegar v gumleger.
Suara bom itu
menggetarkan rumah-rumah
KAMUS INDONESIA-JAWA — 139
gelegar
gelentang
di sekitarnya. Suwara bom
kuwi gumleger ngoregake
omah-omah ing sakupenge
gelegar n n kayu utawa balok
kanggo nyangga papan, Isp
gelegata n 1 rang, rangen (penyakit
kulit ing sela-selan£ driji
sikil), 2 bintul, bintul-bintul
gelek I v giles, giling
menggelek v 1 nggiles,
plindhes, tindhes, nggiling.
Truk itu menabrak dan ~kaki
seorang pejalan kaki Trek
kuwi nabraic lan nggiles sikile
wong mlaku, 2 ngguling
gelek n v', endha
menggelek v ngendha
menggelekkan v
ngendhani. Dia berhasil ~
pukulan lawan. Dheweke
kasil ng&ndhani jotosan^
mungsuh
gelekak, menggelekak v
ngglodhog, ngglethek
menggelekak! vngglodhogi,
nggletheki. Setelah sembuh
dari sakit panas, kulitnya ~.
Sawise mari saka lara panas,
kulite ngglodhogi
gelekek, menggelekak v ngguyu
cekakan
gelembong n dana, kathok dawa
gelema n riyak; Keluarkan saja -
nya supaya tidak batuk lagi.
Tokake wae riyak£, kareben
ora watuk maneh
gelemberan gelambir
gelembung n glembung
gelembur n kisut Orang tua itu
kulitnya telah Wong tuwa
kuwi kulite wis kisut
menggelembur v ngisut
Semakin tua kulitnya
semakin ~. Saya tuwa kulite
saya ngisut
gelempang 4 gelimpang
gelemprang n grompyang (unine
piring seng, Isp tiba)
bergelemprang v
grompyangan
gelenang n, tergelenang v
gelendong n 1 piranti kanggo
ngukel bolah (kawat benang,
Isp), 2 ukelan bolah (kawat
benang, Isp)
menggelendong v ngukel
bolah. Adik ~ tali layang-
layangnya. Adhik ngukel
bolah layangane
geleng n gedhek
menggeleng v gedhek;
Jangan banyak bicara, nanti
kalau ditanya ~ saja. Aja
kakehan gunem, mengko
yen ditakoni gedhek wae
menggelengkan (kepala) v
nggedhek
menggeleng-gelengkan
(kepala) v g^dhek-gedhek.
Melihat kelakuan anaknya,
ia hanya dapat ~. Weruh
klakuwan anake, dheweke
mung isa gedhek- gddhdk
bergeleng-geleng v
gedhek- gddh^k
gelenggang -> gelinggang
gelentang vglenthang
menggelentang v
nggl4nthang
bergelentangan v
glenthangan. Mereka berdua
jatuh Wong loro tiba
glenthangan
140 _ KAMUS INDONESIA-JAWA
gelentar
geliang-geliut
gelentar 4 geletar
gelenting n, menggeliting /muni
"ting-ting"
gelenyar a, menggelenyar v kaya
dicokot semut, gringgingen
gelepar n kejet kejel
bergeleparan v kejet- kejet
kejel- kejel; Setelah air surut
banyak ikan ~. Sakwise
banyu surut akeh iwak sing
kejet- kejet
gelepek v klimprek
menggelepek v nglimprek;
karena tidak ada angin
bertiup, benderanya
Merga ora ana angin tumiyup
genderane nglimprek
gelepok -> gelepot
gelepot adj gluput gluprut klopod,
glumut-dora/i gluput getih
bergelepotan v gluputan,
gluprutan; Tubuhnya ~
lumpur. Awake gluputan
lendhut
gelepung n unine barang abot tiba
ning banyu
gelepurn tladhung
menggelepur v nladhung.
Induk ayam itu ~ orang
di dekatnya. Babon kuwi
nladhung wong ing cedhake
menggelepuri v nladhungi;
Meskipun mulai kecapaian,
ayam itu terus ~ musuhnya.
Senajan wiwit kekeselen,
pitik kuwi terus nladhungi
mungsuhe
gelepuran n tladhungan;
Setelah terluka, ~ burung
itu mulai berkurang. Sawise
ketaton, tladhungan manuk
kuwi wiwit suda
geler -> gilir
gelesek ■> geleser
gelesot v 1 glengsor, glesot, 2
kesot
menggelesot vl ngglengsor,
ngglesot Pengemis itu ~ di
dekat pintu sambil minta-
minta. Wong ngemis kuwi
ngglesot ing cedhak lawang
karo njaluk-njaluk, 2 ngesot
geleta n kendhi utawa manuk sing
gulune dawa
geletak v glethak
menggeletak v ngglethak;
Karena capai dan mengantuk,
dia ~ di pinggir jalan. Merga
kesel lan ngantuk, dheweke
ngglethak ing pinggir dalan
geletar n, menggeletar /
ndhrodhog, gemeter, dheg-
dhegan
geletek ■) gelitik
geletik, menggeletik v 1 gobid,
kogel-kogel. Badan ular itu
~ ketika kepalanya berhasil
ditangkap. Awak4 ula kuwi
kogel-kog£l nalika endhase
kasil dicekel, 2 dheg-dhegan,
3 muni “tik-tik" (arloji, Isp)
geletis v ogel
menggeletis v ogel-ogel
geletuk -> gemeletuk
geli n 1 keri; Kaki adik - digelitik
Sikil adhik keri diithik-ithik,
2 lucu
geliang n ogel;
geliang-geliut n ogel-ogel, kogel-
kogel
KAMUS INDONESIA-JAWA — 141
geliat
gelinding
menggeliang v ngogel
menggeliang-geliutkan v
ngogel-ogelake. Meskipun
sudah hancur badannya, ular
itu masih dapat ~ kepalanya.
Sanajan awake wis ajur, ula
kuwi isih isa ngogel-ogelake
endhase
geliat n olet
geliat-geliut ogel-ogel;
kogel-kogel
menggeliat v ngolet.
Mendengar suara adzan,
adik ~ dari, tidurnya. Krungu
suwara adzan, adhik ngolet
saka turune
gelicik 1, tergelicik v kepleset
gelicik II, menggellcikkan v
ngendhani
geliga -> guliga
geli-geli n ginjel
geligi adj njedindil
gellgin n kayu (tongkat) piranti
tenun kanggo nggulung
benang
geligis, menggeligis v njedindil,
ndhrodhog; la ~ karena
sangat ketakutan. Dheweke
ndhrodhog merga kaweden
banget
gelimang v gluput, gluprut,
klopod, glumut
bergelimang v nggluput,
nggluprut, nglopod,
ngglumut
gelimantang v sunar, clorot
menggelimantang v
sumunar, cemlorot. Sinar
matahari ~ dari sebelah
timur. Cahya srengenge
sumunar saka sisih wetan
gelimbir (an) adj klembreh
menggelimbir v nglembreh
gelimpang /1 glempang, 2 glethak
bergelimpangan v 1
glempangan. Bangkai
burung ~ di jalan. Bathang
manuk glempangan ing
dalan, 2 glethakan
menggelimpang v 1
ngglempang, 2 ngglethak.
la jatuh ~ tertembus peluru
musuh. Dheweke tiba
ngglethak ketembus peluru
mungsuh
gelindr, menggelincir / mleset
tergelincir v kepleset;
la jatuh Dheweke tiba
kepleset
gelincuh, tergelincuh v
kesandhung, kesaruk. la ~
dan jatuh tengkurap di jalan.
Dhew&k6 kesandhung lan
tiba mengkureb ing dalan
gelinding v glindhing, gluntung,
gulung
bergelindingan v
glindhingan, gluntungan.
Kelereng itu ~ di lantai.
Neker kuwi glindhingan ing
jobin
menggelinding v
ngglindhing, nggluntung,
gumulung. Roda sepeda itu
lepas ~ ke jalan. Roda pit
kuwi ucul ngglindhing ing
dalan
menggelinding-gelinding
v ngglindhing-ngglindhing,
nggluntung-nggluntung,
nggulung-nggulung
menggelindingkan v
ngglindhingna, ngglun-
tungna
142 — KAMUS INDONESIA-JAWA
gelindung
gelocak
gelindingann roda
gelindung ■) gelendong
gelinggaman o jijik, gila, nggilani,
nggegilani, kamigilan
gelinggang n wit-witan sing
godhonge isa kanggo obat
panu, kadas, Isp, Cassia atata
gelingging n cat abang (digawe
saka wiji tanduran)
gelingsir, bergelingsir v lingsir,
glewang. - malam lingsir
wengi
menggelingsir v ngglingsir,
nggl6wang
gelinjang, menggelinjang
v lunjak-lunjak, jingklak-
jingklak, lincak-lincak
gelintang v glempang, glethak
teigeiintang v keglempang.
Karena tersenggol adik
tempat minum itu jatuh
Merga kesenggol adhik,
wadhah ngombe kuwi
keglempang
bergelintangan v
glempangan, glethakan
gelintar v klinter
menggelintar v nglinter,
klinteran. Ada orang yang
mencurigakan ~ di dekat
rumahmu. Ana wong kang
nyujanani klinteran ing
cedhak omahmu
menggelintari v nglinteri.
Orang itu sudah berkali-kali
~ rumahmu. Wong kuwi wis
bola-bali nglinteri omahmu
gelintln adj kenthel
bergelintin v ngenthel.
Lama-lama gula aren itu
Suwe-suwe gula ar&n kuwi
ngenthel
gelintir n glintir. Ada berapa - pil
yang kamu minum? Ana
pirang glintir pil sing kok
ombe?
gelintiran n glintiran
segelintir n saglintir. hanya
- orang yang datang mung
saglintir wong sing teka
geliofobian fobia kara guyu
gelipang ■> gelimpang
gelipar adj mleset
gelisah adj ora tentrem, susah
gelita adj peteng
gelitik n ithik-ithik;
menggelitik v ngithik-
ithik; Kakak menggoda adik
dengan ~ kakinya. Kangmas
mbebeda adhik kanthi
ngithik-ithik sikile
gelitikan v ithik-ithikan.
Karena gemesnya, mereka
berdua Saking gemese,
wong loro ithik-ithikan
geliting -> gelitik
geliut *> geliang
gelobak adj 1 tatu abot 2 suwek,
rusak
gelobok, menggelobok v unin6
kaya gendul diisi banyu
gelocak, bergelocak v kocak.
Airnya kurang penuh, maka
masih ~. Banyune kurang
kebak, dadi isih kocak
menggelocak v ngocak-
ocak. membersihkan botol
dengan ~ air di dalamnya
ngresiki gendul kanthi
ngocak-ocak banyu ing
jerone
KAMUS INDONESIA-JAWA — 143
geiindung
gelocak
gelindingan n roda
geiindung ■> gelendong
gelinggaman a jijik, gila, nggilani,
nggegilani, kamigilan
gelinggang n wit-witan sing
godhonge isa kanggo obat
panu, kadas, Isp, Cassia alata
gelingging n cat abang (digawe
saka wiji tanduran)
gelingsir, bergelingsir v lingsir,
glewang. ~ malam lingsir
wengi
menggelingsir v ngglingsir,
ngglewang
gelinjang, menggelinjang
v lunjak-lunjak, jingklak-
jingklak, lincak-lincak
gelintang irglempang, glethak
tergelintang v keglempang.
Karena tersenggol adik
tempat minum itu jatuh ~.
Merga kesenggol adhik,
wadhah ngombe kuwi
keglempang
bergeiintangan v
glempangan, glethakan
gelintar v klinter
menggelintar v nglinter,
klinteran. Ada orang yang
mencurigakan - di dekat
rumahmu. Ana wong kang
nyujanani klinteran ing
cedhak omahmu
menggelintari v nglinteri.
Orang itu sudah berkali-kali
~ rumahmu. Wong kuwi wis
bola-bali nglinteri omahmu
gelintin adj kenthel
bergelintin v ngenthel.
Lama-lama gula aren itu
Suwe-suw4 gula aren kuwi
ngenthel
gelintir n glintir. Ada berapa - pil
yang kamu minum? Ana
pirang glintir pil sing kok
ombe?
gelintiran n glintiran
segelintir n saglintir. hanya
~ orang yang datang mung
saglintir wong sing teka
geliofobia n fobia karo guyu
gelipang -> gelimpang
gelipar adj mleset
gelisah adj ora tentrem, susah
geiita adj peteng
gelitik n ithik-ithik;
menggelitik v ngithik-
ithik; Kakak menggoda adik
dengan ~ kakinya. Kangmas
mbebeda adhik kanthi
ngithik-ithik sikile
gelitikan v ithik-ithikan.
Karena gemesnya, mereka
berdua ~. Saking gemese,
wong loro ithik-ithikan
geliting -> gelitik
geliut 4 geliang
gelobak adj 1 tatu abot, 2 suwek,
rusak
gelobok, menggelobok v unin6
kaya gendul diisi banyu
gelocak, bergelocak v kocak.
Airnya kurang penuh, maka
masih Banyune kurang
kebak, dadi isih kocak
menggelocak v ngocak-
ocak. membersihkan botol
dengan ~ air di dalamnya
ngresiki gendul kanthi
ngocak-ocak banyu ing
jeron6
KAMUS IN DON ESIA-JAWA — 143
geluh
gelut
bergelugutan v nggeget-
nggeget Karena kedinginan,
giginya ~. Merga kadhemen,
untune nggeget-nggeget
menggelugut v nggeget;
Untuk menahan sakit, dia
~ gigi Kanggo nahan lara,
dheweke nggeget untu
geluh n lendhut
gelukn siwur, beruk, timba, cidhuk
gelulur v brojol, plorot meng-
gelulur v mbrojol, mlorot,
nggangsur m u d h u n;
celana anak itu ~ karena
ikat pinggangnya terlepas.
Clanane bocah kuwi mlorod
merga sabuk- ucul
gelumang-> gelomang
gelumat adj rame banget
geluitcur ■> gelincir
gelundung I n gulungan
gelundung n v glundhung
bergelundung v
ngglundhung. Batu itu
~ ke bawah. Watu kuwi
ngglundhung mengisor
bergelundungan v
glundhungan, ngglundhung-
ngglundhung. Batu-batu ~
dari puncak bukit. Watu-watu
ngglundhung-ngglundhung
saka ndhuwur gumuk
menggelundhung v
ngglundhung
menggelundungkan
v ngglundhungna,
ngglindhingna. Karena berat,
sopir - ban bayang bocor itu
ke bengkel Merga abot, sopir
ngglundhungna ban bis sing
bocor kuwi ning bengkel
gelundung mn glundhung pringis,
memedi (setan)
gelung, gelungan n 1 gulung,
gulungan (tali, rotan, ula,
Isp), 2 gelung, kondhe,
sanggul
bergelung v 1 gulungan,
2 gelungan, sanggulan,
kondheyan. Rambutnya
Rambute gelungan
menggelung v 1 nggulung.
Bapak ~ kabel-kabel itu.
Bapak nggulung kabel-kabel
kuwi, 2 nggelung, nyanggul,
ngondh£
menggelungkan v 1
nggulungna, 2 nggelungna,
nyanggulna, ngondhekake.
Nenek ~rambut bibi yang
panjang. Simbah nggelungna
rambut^ bulik sing dawa
gelup, menggelup v coplok (bab
untu)
menggelupkan v nyoplokna.
Kakak ~ gigi ke dokter.
Kangmas nyoplokna untu
ning dokter
menggelup! v nyoploki.
Karena sudah lanjut, gigi
nenek ~ sendiri. Merga
wis tuwa, untune Simbah
nyoploki dhew4
gelut v gelut
bergelut v gelutan. Karena
salah paham, kemarin ia ~
dengan temannya. Merga
salah paham, wingi dheweke
gelutan karo kancane
menggelut / nggelut.
Karena lama tidak bertemu,
adik ~ kakak terus. Merga
suwe ora ketemu, adhik
nggelut kangmas terus
KAMUS INDONESIA-JAWA - 145
gembreng
gembala
menggeluti v nggeluti
gelutan v gelutan
(gelut terus). Setiap hari
pekerjaaannya ~ saja dengan
murid sekolah lain. Saben
dina gaweyane gelutan wae
karo murid sekolah liya
gembreng n 1 gong cilik kanggo
wara-wara, 2 gembreng,
kaleng
gema n kumandhang. - suaranya
terdengar sampai di halaman
belakang. Kumandhang
suwarane keprungu nganti
ing latar mburi
bergema v ngumandhang.
Suara adzan - di mana-
mana. Suwara adzan
ngumandhang ing ngendi-
endi
menggema v ngumandhang
menggemakan v nguman-
dhangna
gemah adj tentrem lan akeh
wargane
- ripah tentrem lan makmur
gemak v demek
menggemak v ndemek
menggemak(-gemak) v
ndemeki. la ~ paha ayam
dan menawar harganya.
Dh&wek6 ndemeki pupu
pitik lan nganyang regane
gemampang adj nggampangke.
Sekalipun perkara itu
gampang, janganlah
kau -. Senajan perkara
kuwi gampang, kow£ aja
nggampangke
geman v wedi, singunen, awang-
awangen
gemang 1 adj gedh£ (bab kayu, Isp)
gemang II -> wedi, singunen,
awang-awangen. Jangan
kau -hantu. Kowe aja wedi
marang memedi
gemap, tergemap v kamiteng-
gengen, kaget, bingung.
Ketika dibacanya surat
itu, ~lah ia. Nalika layang
kuwi diwaca, dheweke
kamitenggengen
gemar adj karem, seneng banget
la - membaca. Dhgweke
seneng maca
menggemari v nyenengi,
ngaremi. Dia ~ keindahan
alam Indonesia; Dheweke
ngaremi endahe alam
Indonesia
kegemaran n kekareman,
kasenengan
gemas adj 1 jengkel. Dia - melihat
anak yang nakal itu. Dheweke
gemes weruh bocah sing
nakal kuwi, 2 gemes. Dia
- melihat anak yang lucu
itu. Dh&w&k£ gemes weruh
bocah sing lucu kuwi
gemaung -> gema
gembak n 1 gombak, kuncung,
2 ombak (ing rambut), 3
rambut ing bathuke jaran
gembala n angon;
menggembalakan v
ngangon. Dia sedang ~ sapi
di lapangan. Dheweke lagi
ngangon sapi ing lapangan
penggembala n wong
utawa cah angon. ~ kambing
itu sedang mencari rumput
Cah angon kuwi lagi golek
suket
146 — KAMUS INDONESIA-JAWA
gembar-gembor
gembol
gembar-gembor v gembar-
gembor. Jangan - di sini,
ada orang sakit! Aja gembar-
gembor ning kene, ana wong
lara!
menggembar-gemborkan
v nggembar-nggemborna;
Selama ini dia selalu
- hartanya, sekarang
semuanya ludes. Sasuwene iki
dheweke mesthi nggembar-
nggemborna bandhane,
saiki kabeh wis musna
gembeleng -> gembleng
gembereng -> gembreng
gembira adj bungah, seneng,
mongkog. Anak-anak sangat
- karena naik kelas. Bocah-
bocah bungah banget merga
munggah kias
menggembirakan v
mbungahke, nyenengke.
Kedatangan kakak hanya
untuk ~. Tekane kangmas
mung kanggo nyenengke
kegembiraan n kesenengan.
~ itu selesai seiring
kepergiannya. Kesenengan
kuwi rampung bareng karo
lungane dheweke
gemblak n gemblak (tukang gawe
barang saka kuningan)
gembleng /1 gembleng, mandhe
utawa malu wesi; 2 gembleng
(nglatih lan ndhidhik ben
kuwat)
menggembleng v 1
gembleng, mandhe utawa
malu wesi; 2 nggembleng
(nglatih lan ndhidhik b&n
kuwat) Sekian lama ia -
murid-muridnya supaya
menjadi orang yang berguna
di masyarakat; sasuwene
iki dhew&ke nggembleng
murid-muride ben dadi
wong sing migunani ing
masyarakat
tergembleng vkegembleng;
Dia sudah - mentalnya
dari dulu; Dheweke wis
kegembleng mentale kawit
biyen
gemblengan n gemblengan;
karena - dari bapaknya, ia
menjadi orang yang kuat,
Merga saka gemblengan
bapake, dheweke dadi wong
sing kuwat
gemblong n gemblong (panganan
saka pohung sing dikukus,
dialusna lan diw£nehi
uyah, banjur digulung
karo godhong gedhang,
sawise adhem diiris-iris lan
dipangan nganggo klapa
parut)
gemblung adj edan, owah pikiran
gembok n gembok. Sebelum pergi,
- dulu pagarnya. Sadurunge
lunga, gembok dhisik pagere
bergembok v digembok.
Orangnya pergi, pintu
Wonge lunga, lawange
digembok
menggembok v nggembok.
Meskipun hanya pergi
sebentar, selalu ~ pagar.
Senajan lunga mung sedhela,
mesthi nggembok pager
gembol v gembol. - saja di dalam
sarungmu kalau tidak ada
tas. Gembol wae ning sarung
y&n oraanatas
KAMUS INDONESIA-JAWA — 147
gembong
gemerendk
menggembol v nggembol.
Diam-diam ternyata dia
- makanan di sakunya.
Meneng-meneng jebule
dheweke nggembol
panganan ing sake
gembong n 1 macan, 2 gembong
gembor n gembor, ceret gedhe
kanggo nyirami tanduran
gembos adj gembos, kempis
menggembos v nggembos.
Ban sepedanya ~ di jalan.
Ban sepedhane nggembos
ing dalan
menggembosi vnggembosi,
Ada anak jahit yang ~ ban
sepedanya. Ana bocah
jail sing nggembosi ban
sepedhane
gembrot adj gembrot, lemu
ginuk-ginuk, Badannya-dan
kurang sehat. Awake lemu
ginuk-ginuk lan kurang sehat
gembul adj murka, dremba. Anak
itu sangat -, seperti tidak
pernah kenyang. Bocah kuwi
dremba banget kaya ora tau
wareg
gembung, bergembung v
kembung; Perutnya ~ karena
masuk angin. Wetenge
kembung merga masuk
angin
menggembung v
mlembung. Lama-lama
balon itu ~ setelah diisi gas.
Suw6-suwe plembungan
kuwi mlembung sawisg diisi
gas
menggembungkan v
mlembungna; Adik ~ balon
itu dengan pompa. Adhik
mlembungna plembungan
kuwi nganggo kompa
gembur adj 1 gembur, 2 empuk
genjuk-genjuk. Badannya
- ternyata ia sakit beri-
beri. Awak6 gembur, jebul
dheweke lara beri-beri
menggemburkan v
nggemburna. Cacing juga
berfungsi untuk ~ tanah.
Fungsine cacing uga kanggo
nggemburna lemah
gemeletap v muni tap, tap (unine
sikil mlayu)
gemelai 4 gemulai
gemelentam v unine kaya meriyem,
Isp
gemeletak v kreket-kreket
gemeletuk v kemlethuk. Karena
kedinginan, giginya -.
Merga kadhemen, untune
kemlethuk
gementam -> gemelentam
gementarod/ gemeter, ndhredheg.
Tubuhnya - karena
ketakutan. Awake gemeter
merga keweden
gemercak v unine banyu saka
pancuran, Isp
gemercik v gemricik, muni "tik, tik"
(unine banyu saka pancuran
cilik, Isp). Cuma - air yang
terdengar pada waktu itu.
Mung gemricik banyu sing
keprungu wektu kuwi
gemercing -> gemerencing
gemerencang v muni "cang, cang"
(kaya pedhang tumbukan)
gemerendk v muni "cik, cik" (kaya
udan kena kaca)
148 — KAMUS INDONESIA-JAWA
gemerencing
gemuk
gemerencing v gemrincing.
Uang logamnya berjatuhan
sehingga terdengar ~.
Dhuwit recehe tiba mula
keprungu gemrincing
gemerencung v muni "cang, cang°
(gemerencang) nanging
luwih alon
gemeresak v unine kaya kertas
disuwek
gemeresik v muni ‘kersik-kersik°
(kaya unine sepatu wong
mlaku ing krikil cilik-cilik)
gemeretak v muni "tak, tak' (kaya
wit sing coklek)
gemeretuk -> gemeletuk
gemeretup 4 gemeletuk
gemerincing -> gemerencing
gemerlap (an) adj gilap, gumilap,
sumorot padhang. Orang-
orang berpakaian serba
Wong-wong padha klamben
sarwa gumilap
gemertak -> gemeretak
gemertuk (gemertup)
gemeretuk
gemerusuk adj muni “krusuk-
krusuk' (kaya unine godhong
garing keterak angin)
gemetar -> gementar
gemi n jinise iwak segara, Echineis
naccrotes
gemik vawe, jawil
menggemik v ngawe, njawil
gemilang adj gumebyar, cumlorot
gemilap adj gilap, gumilap,
sumorot padhang. Setelah
dibersihkan dan disemir
sepatunya terlihat -. Sawise
dilap lan disemir sepatune
katon gilap
geming, bergeming adj anteng,
meneng. Dia tetap ~ duduk
di luar, meskipun angin
bertiup kencang. Dh&weke
tetep anteng lungguh ing
jaba, senajan keterak angin
gedhe
gemilang adj bungah, seneng
gemit gamit
gempa n lindhu
- bumi lindhu. ~
mengguncang Yogyakarta.
Lindhu ndadekaice horeg
Yogyakarta
bergempa v gonjing, horeg
gempal I adj weweg
gempal n gumpal
gempar adj geger, gara-gara,
oreg, rame, rt Mendengar
anaknya jatuh, orang seisi
rumah langsung -. Krungu
anake tiba, wong saomah
langsung geger
menggemparkan adj
nggegerna. Kasus korupsi
jendral itu ~ masyarakat.
Perkara korupsi jendral kuwi
nggegerna masyarakat
gempita, menggempita v rame
gempul-gempul v menggeh-
menggeh
gempur v gempur
menggempur v nggempur.
Bom seberat 500 kg itu telah
~ benteng musuh. Bom abote
500 kg kuwi wis nggempur
benteng mungsuh
gemuk adj 1 lemu. Karena
bertambah -, pakaiannya
KAMUS INDONESIA-JAWA — 149
gemulai
genap
banyak yang tidak muat.
Merga saya lemu, klambine
akeh sing ora kamot, 2 gajih.
Minyak dari - daging lembu.
Lenga saka gajih daging
sapi, 3 subur. Tanaman padi
di sawahnya - dan berisi.
Tanduran pari ing sawahe
subur lan mentheg, 5 gemuk
(lenga kanggo ngoline
mesin, Isp). Jangan berdiri
terlalu dekat dengan mesin
itu, nanti kena - nya. Aja
ngadeg cedhak mesin kuwi,
mengko kena gemuke
kegemukan n kelemon.
Karena ~ anak itu tidak
dapat berdiri sendiri Merga
kelemon bocah kuwi ora isa
ngadeg dhewe
gemulai adj alus, luwes, kalem.
Gadis itu berjalan sangat
Kenya kuwi mlaku kalem
banget
gemulurtg adj nggulung-nggulung
(bab ombak, Isp)
gemuntur -> gemuruh
gemuruh n kaya unine guruh
utawa ombah gedhe ing
kisik6 segara
gen n unsur sel plasma sing
nemtokake ciri-ciri keturunan
genahadj genah, nggenah, lumrah.
Anak itu tidak jangan
kau layani Bocah kuwi ora
lumrah, aja mbok laddni
genahar n pawon gedh£ saka
lempung
— gunung kawah
genang, tergenang v 1 mampet
Selokannya jadi airnya
tidak dapat mengalir. Gote
mampet, dadi banyune
ora isa mili, 2 nrocoh,
mbrambang. ~ air matanya
mendengar cerita sedih itu.
Mripate mbrambang krungu
crita nelangsa kuwi, 3 bacek.
Tanaman padi menjadi busuk
karena ~ berhari-hari. Parine
dadi bosok merga bacek
pirang-pirang dina
menggenang v 1 mampet,
2 nrocoh, mbrambang, 3
bacek
menggenangi v mampeti
kegenangan v kebaceken.
Tanaman padinya membusuk
karena sawahnya ~ air.
Parine padha bosok merga
sawah- kebaceken banyu
genap adj 1 jangkep, pepak,
ganep. Kemerdekaan
negara kita telah -38 tahun ;
Kamardhikan negarane
dhewe wis jangkep 38 taun,
2 genep. Enam itu bilangan
-. Nem kuwi wilangan genep,
3 cocok, pantes. Umurnya
sudah - untuk dikhitankan.
Umure wis pantes dikhitanke
menggenapi v njangkepi.
Dialah yang ~ kelompok kita
menajdi satu regu. Dh£wek£
sing njangkepi klompok^
awake dhewe dadi saregu
menggenapkan v
njangkepna. la ~ liburannya
menjadi seminggu. Dhdw6k6
njangkepna priinan4 dadi
seminggu
segenap num kabeh. ~
pegawai akan hadir. Kab^h
pegawd arep teka
150 — KAMUS INDONESIA-JAWA
gencat
gending
gencat adj kandheg
menggencat v mecat,
mandhegna. Saya akan ~
dia dari pekerjaan ini Aku
arep mecat dheweke saka
gaweyan iki
gencet v gencet, tindih, penyet.
Supaya tidak berterbangan -
saja kertas-kertas itu dengan
batu. Ben ora mabur, tindih
wae kertas-kertas kuwi
nganggo watu
menggencet v nggencet,
nindih, menyet
tergencet v kegencet,
ketindih, kepenyet
gencir -> gelincir
gendak n gendhak, gendhakan,
dhemenan, simpenan. Sudah
lama tetangga mengetahui
bahwa wanita itu adalah
- seorang bos. Wis suwe
tangga-tangga ngerti
yen wong wadon kuwi
gendhakan sawijining bos
bergendak (an) v
gendhakan, simpenan
menggendaki vnggendhaki,
ndhemeni. Bos itu diam-diam
- sekretarisnya. Bos kuwi
meneng-meneng ndhemeni
sekretarise
gendala n rubeda, alangan. Setiap
melangkah, dia selalu
mendapat - dari temannya.
Saben miangkah, dheweke
mesthi entuk alangan saka
kancane
menggendalakan v
ngrubedani, ngalang-
alangi. Jangan sekali-sekali
~ keinginan baik orang lain.
Aja pisan-pisan ngalang-
alangi kekarepan apike wong
liya
gendam n gendam, mantra, guna-
guna. Ternyata ia kena -
sehingga uangnya diberikan
semua. Jebule dheweke kena
guna-guna, mula duwite
diwenehna kabeh
menggendam n nggendam,
njampeni. Hati-hati dengan
orang itu, jangan sampai
dia dapat ~ mu. Ati-ati
karo wong kuwi, aja nganti
dheweke isa nggendam
kow£
gendang I n kendhang
bergendang v ngendhang,
kendhangan. Siapa yang
sedang ~ malam-malam?.
Sapa sing lagi kendhangan
bengi-bengi?
gendang n n kertas sagulung
gendar n gendar (panganan saka
sega sing dialusna)
gendarmeri n pasukan polisi
militer
gendeng adj gendheng, ora waras,
edan
gendeng adj miring, ndhoyong
bergendeng-gendengan v
mlaku dhampyak-dhampyak
gender n gender (salah sawijining
gamelan jawa)
genderang n kendhang gedhe,
tambur
gendewa n gendewa. Siapkan -
dan anak panah yang akan
kita pergunakan. Siyapna
gendewa lan panah sing arep
digunakna
gending n gendhing
KAMUS IN DON ESIA-JAWA — 151
gendir
genjer
gendir -> gender
gendon n sawijining uler putih
ing rotan
gendong v gendhong.
menggendong v
nggendhong. Dia ~ adik
yang sedang menangis.
Dheweke nggendhong adhik
sing lagi nangis
gendongan n 1 gendhongan
(barang sing digendhong).
Apa yang ada dalam ~
mu itu? Apa sing ana ing
g£ndhonganmu kuwi? 2
gendhongan (kain kanggo
nggendhong)
gendruwo n gendruwo (memedi
sing wujude kaya menungsa
ning wulune dhiwut-dhiwut)
genduk n gendhuk (undang-
undangane cah wadon)
gendut adj lemu
kegendutan adj kelemon.
Jangan terlalu banyak
makan, nanti ~. Aja kakehan
mangan, mengko kelemon
genealogi n genealogi (garis trah
menungsa ing kaluwarga)
geneng adj ngalem, gagah,
prakosa
generalis adj umume
generator n generator
genesis n genesis (mula bukan-
utawa awal mulane)
genetif adj genetif
genetika n genetika
genetis adj g£n6tis
geng n geng, grombolan. - motor
semakin meresahkan
masyarakat. G&ng motor
saya gawe susahe warga
genggam n genggem, cengkrem
bergenggam,
menggenggam v
nggenggem, nyengkrem.
Karena ketakutan, adik ~
tangan erat Merga keweden,
adhik nggenggem tangane
kenceng
genggaman n genggeman,
cengkreman
segenggam n sagenggem.
la mengambil ~ benih
jagung. Dheweke njupuk
sagenggem winih jagung
genggang n sela. Ada - kira-kira
SO cm antara tenda satu dan
tenda lainnya. Ana sela kira-
kira 50 cm saka tenda siji lan
tenda liyane
genggang n corak garis-garis kaya
ing kain (cita Isp)
genggong n genggong (suwara
saka wesi, kawat, Isp sing
diundkak4 liwat cangkem)
gengsi n aji
gengsot v njoged
genial adj 1 ngedab-edabi, 2
apikan, loman
genis n gadinge gajah wadon
genit adj kemayu, kenes banget
Siapa gadis yang - itu? Sapa
cah wedok sing kemayu
kuwi?
genius n lantip, pinter banget
genjah adj genjah, cepet awoh
(bab pari)
genjer n genjer (tanduran sing
thukul ing rawa, godhonge
152 — KAMUS INDONESIA-JAWA
genjik
geo botani
kaya godhong tales, lan enak
dipangan)
genjik n genjik (anak babi utawa
celeng). la menembak - di
hutan. Dheweke mbedhil
genjik ning alas
genjot v 1 genjot, pancad, 2 jotos
menggenjot v 1 nggenjot,
mancad. Usianya tidak
muda lagi, namun ia masih
~ becaknya. Umur& wis
ora nom maneh, nanging
dheweke isih nggenjot
becake, 2 njotos. la ~
lawannya hingga jatuh.
Dhewek& njotos mungsuhe
nganti tiba
genjotan n 1 genjotan.
Barisan belakang mendapat
~ bertubi-tubi. Barisan
mburi entuk genjotan bola-
bali, 2 jotosan
genjur adj kaku (bab rambut)
genom n genom
genosom n genosom kromosom
sing nemtokake lanang apa
wadon
genotipe n genotipe
genset n genset (mesin pembangkit
listrik sing nggunakake solar)
genta n genta
gentar n wedi
menggentari v meden-
meddni; la mencoba ~
anak ayam itu, tetapi tidak
berhasil. Dhewdke njajal
meden-meddni kuthukkuwi,
ning ora kasil
menggentarkan v
nggonjingake. Ledakan bom
itu ~ tanah. Bledhosane bom
kuwi nggonjingake lemah
gentat adj mlengkung menjero
gentayangan, bergentayangan vl
gentayangan, bentayangan.
Anak itu ~ saja sehari-hari.
Bocah kuwi gentayangan wae
saben dina, 2 sempoyongan,
bentoyongan, senggoyoran,
Karena pusing, ia - lalu
terjatuh. Merga ngelu,
dheweke sempoyongan
banjurtiba
gentel n glintir (bangsane pil)
menggenteii v ngglintiri
genteng genting
genting I adj 1 nawon kemit, cilik
(tipis) ing bangian tengah.
Pinggangnya -. Bangkeane
nawon kemit, 2 rantas (bab
tali, Isp) Tali ini -. Tali iki
rantas, 3 mbebayani. Setelah
musyawarah tidak berhasil,
keadaan bertambah -.
Sawise musyawarah ora kasil,
kahanan tambah mbebayani
genting D n gendheng
— kaca gendheng kaca
gentong n genthong, genuk. - nya
sudah penuh air. Genthonge
wis kebak banyu
gentur adj gentur (utun bab tapa,
Isp). la sakti karena - bertapa.
Dheweke sekti merga gentur
tapane
genus n 1 genus, 2 jinis, 3 kias
utawa golongan
genyot adj ora gathuk
geobotani n g4obotani ilmu bab
tanduran ing alam donya
KAMUS IN DON ESIA-J AWA — 153
geodesi
geracak
geodesi n geodesi (ilmu ngukur
lemah)
geoekonomi n geoekonomi
geofisika n geofisika
geografi n geografi (ilmu bab bumi
lan asile, mangsa, penduduk,
tanduran, lan kewan)
geografis adj geografis (gegayutan
karo geografi)
geohidroiogi n geohidrologi (ilmu
bab miline banyu ing lemah)
geokimia n geokimia (cabang ilmu
kimia sing nyelidiki susunan
bumi lan unsur-unsur sing
ning jero bumi)
geokronologi n geokronologi
geolog n ahli geologi
geologis adj geologis (gegayutan
karo geologi)
geomedis adj geomedis
geometri n 1 geometri, 2 ilmu ukur,
3 cabang matematika sing
nerangna sifat-sifat garis,
sudut, bidang, lan ruang;
— bidang cabang geometri
sing nyinau sifat lan
hubungan bangun-bangun
ing bidang (kaya sudut,
segitiga, segi banyak,
lingkaran) sing isa digambar
nganggo mistar lan jangka
geometrik adj geometrik
geometris adj geometris
(gegayutan karo geometri)
geomorfologi n geomorfologi
geonomi n geonomi (ilmu bab
jenis-jenis lemah lan gunane)
geopolitik n geopolitik (pengaruh
geografis ning politik)
geosentris n 1 geosentris, 2
keyakinan sing nganggep
bumi dadi pusat alam
semesta, 3 titik tengah bumi
geostatika n geostatika
geoteknik n geoteknik
geotermal n geotermal (panas sing
asale saka pusat bumi isa
kanggo sumber Energi)
geotermi n geotermi
geotermometer n geotermometer
(termometer sing dinggo
nemtokake panas ing
papan paling jero ing ngisor
permukaan bumi)
gepeng adj gepeng
geplak n geplak (panganan saka
glepung ketan lan parutan
klapa)
gepuk adj lemu
gera, menggera v meden-medeni
gerabah n grabah (piranti masak
saka lempung sing diobong
kayata kendhi, kuwali, Isp)
gerabak I -4 gerabang
gerabak D v drodos, dlewer
menggerabak v ndrodos,
drodosan, ndlewer,
dleweran. Air matanya
Luhe dleweran
gerabak, gerabak-gerabuk v
grabak-grubuk. Karena
sebentar lagi ujian, kakak ~
mencari pinjaman catatan.
Merga sedhela maneh ujuan,
kangmas grabak grubuk
golek silihan cathetan
gerabang adj suwek amba, bolong
amba
geracak 4 gerecek
154 — KAMUS INDONESIA-JAWA
geradah
geranat
geradah -> geledeh
geradi n pager wesi, paga
geraganggang n pring lancip,
tombak pring
geragap adj gragap, gugup
geragapan adj gragapan.
Pertanyaannya yang sulit
membuat aku agak ~
menjawabnya. Pitakone
sing angel ndad4kak4 aku
rada gragapan njawabe
geragas v garuk, kukur
menggeragas v nggaruk-
nggaruk
geragau I, menggeragau v nyakar,
nyakari. Harimau itu ~
kandangnya. Macan kuwi
nyakari kandhange
geragau H n urang
geraguk n jinise urang
gerah adj gerah. Karena ac mati,
udara di kamar - sekali,
Merga ac mati, hawa ing
kamar dadi gerah banget
kegerahan n gerahen.
Karena ia keluar dari
kamar. Merga gerahen,
dh&w&k6 metu saka kamar
geraham n bam (untu kanggo
ngunyah);
— bungsu untu bam sing
thukul paling mburi
gerai Ini dhampar, 2 mbale,
dipan, 3 toko, warung, la
sudah memiliki 5 - ponsel.
Dheweke wis nduweni 5 toko
pons£l
gerai H v dhudhuk, korek
menggerai v ndhudhuk,
ngorek
gerai m, tergerai v ore, ngore,
Rambutnya panjang ~
sampai ke lututnya. Rambute
dawa diore nganti tekan
dhengkule
gerak n 1 obah, 2 krenteg (tumrap
ati), 3 polah
- badan olahraga. ~
menjadikan badan sehat.
Olahraga ndadekake awak
sehat
-gerik 1 polah, 2 solah bawa
bergerak v 1 obah.
Badannya seperti tidak
~. Awake kaya ora obah,
2 tumindak. Dia ~ untuk
menyelesaikan masalah;
Dheweke tumindak kanggo
ngrampungi masalah
menggerakkan v 1
ngobahna, ngobahake.
la ~ kakinya pelan-pelan;
Dh&wek6 ngobahna sikile
alon-alon, 2 ngerigake, 3
nuwuhake rasa
menggerak-gerakkan v
ngobah-obahake
tergerak v duwe krenteg
(tumrap ati)
geram adj muring, ngamuk
banget nesu. la - melihat
korupsi terjadi di mana-
mana. Dheweke nesu weruh
korupsi kedaden ning endi-
endi
geraman n geraham
geramang n semut abang sing
sikil4 dawa
gerami n iwak gurami
geramsut n kain cita kanggo
Idambi sadroh, Isp
geranat granat
KAMUS INDONESIA-JAWA — 155
gerang
gereja
gerang n bubuk ireng (saka areng,
Isp) diwenehi lenga kanggo
ngirengke untu
menggerang v ngirengke
untu
gerantak menggerantak v njejak,
njejakke (siki)l ing jobin
gerantang n umyeg
geranyam adj semriwing
gerapai v grayang-grayang,
ranggeh
menggerapai v grayang-
grayang, ngrayangi,
ngranggeh. la ~ di dalam
gelap. Dheweke grayang-
grayang ing petengan
gerapu adj kasap, kasar
gerat, menggeraikan v kreket-
kreket
gerau n juru masak ing krajan
gerawan n warna sing nyampur
nganti kabur
gerawat v tinggal
menggerawatkan v
ninggalna. la ~ laskar itu.
Dh&w£k6 ninggalna laskar
kuwi
gerayang v grayang
menggerayang(i) v
nggrayangi. Pencopet itu ~
tas. Copet kuwi nggrayangi
tase
gerayangan n grayang-
grayang. Tangannya ~ meja
mencari korek api di tempat
gelap. Tangane grayang-
grayang nggoldki korek ing
petengan
gerbang 1, menggerbang v ngore
lan blundhet (bab rambut,
Isp). Karena baru saja bangun
tidur, rambutnya ~. Merga
lagi wae tangi turu, rambute
blundhet
gerbang n n lawang
gerbera n jenenge tanduran
kembang
gerbong n gerbong sepur kanggo
wong utawa barang
gerda n garuda
gerdek n perangkat musik saka
kalimantan digawe saka
bathok klapa
gerebek I -> garebek
gerebek II v grebeg
menggerebek v nggrebeg.
Polisi ~ orang yang sedang
berjudi. Polisi nggrebeg
wong sing lagi main
penggerebekan n grebegan.
Semalam ada ~ orang yang
sedang berjudi Mau bengi
ada grebegan wong sing
lagi main
gerecak, mengerecak-gerecak v
unine kaya banyu umob
gerecok v godha
menggerecoki irnggodhani
ngewuhi, ngewuh-ewuhi.
Meskipun sudah menikah,
dia masih ~ orang tuanya.
Senajan wis kawin, dh£wdk6
isih ngewuh-ewuhi wong
tuwane
geregetan adj gregeten, mangkel,
jengkel. Tingkahnya
membuat aku menjadi -.
Solahe marahi aku dadi
gregeten
gereh n iwak gereh
gereja n greja
156 - KAMUS INDONESIA-JAWA
gerek
gerigi
gerek, bergerek-gerek v bolong-
bolong. papan yang ~ papan
sing bolong-bolong
menggerek v mbolongi. ~
papan mbolongi papan
menggerekkan v
mbolongna
geremet, menggeremet v
nggremet. Karena sudah
tua, motornya berjalan ~
; Merga wis tuwa, motore
mlaku nggremet
gerempang n wanita lanyah,
lonthe, begenggek, gembrik
gerendel n grendhel. Karena sudah
malam, pintunya segera di
Merga wis wengi, lawange
gage digrendhel
menggerendel n
nggrendhel, ngunci. ~ pintu
supaya orang tidak dapat
masuk nggrendhel lawang
ben wong ora isa mlebu
gerenek adj cilik, alon, suaranya -.
Suwarane alon
gereneng n greneng
gerenengan n grenengan
gerengseng n grengseng. Setelah
anaknya lahir, dia baru -
mencari pekerjaan. Sawise
anake lair, dhdw6ke lagi
golek gaweyan
gerenik -4 gerenek
gerenjeng n grenjeng, kertas
aluminium
gerentam 4 gerentang
gerenyau adj lancang
gerenyeng v mringis (kaya keth&k)
gerenyot n merot
gerenyut -4 gerenyot
gerepek v kepet
gerepes adj ora rata, keset
geresek v kresak-kresek
geret v garit, gores
menggeret v nggarit,
nggores
gergaji n graji. la mencari - untuk
memotong dahan pohon
itu. Dh&w&ke nggolek graji
kanggo ngethok pang wit
kuwi
menggergaji v nggraji.
Tukang itu ~ kayu. Tukang
kuwi nggraji kayu
gergajian n grajenan
gergajul n begajulan
gergasi n buta, raksasa
gerita n bojo, prameswari
geriiam -4 geraham
gerhana n grahana
— bulan grahana mbulan
-- matahari grahana
srengenge
geriap, menggeriap adj 1
mrinding, 2 ngore
geriatrik n geriatrik (ilmu sing
nyinau carane wong tuwa
tumindak tumrap penyakit)
geribik n kere (nam-naman
penjaling utawa pring
kanggo klasa, kere, Isp)
gericau n suwara sing banter
lan bola-bali (suwara
manuk, kethek, uga kanggo
manungsa)
menggericau vmuni banter
lan bola-bali
geridip, menggeridip v kelap-
kelip
gerigi n untu graji
KAMUS INDONESIA-JAWA — 157
gerigis
gerobyak
gerigis adj legak-legok kaya kikir
gerih gereh
gerih n oyod sing mlungker ing wit
lan ana dhadhake
gerik -> gerak
gerilya n gerilya, perang sing
sesidheman
gerimis n grimis
gerincing -> gemerincing
gerinda n grinda
menggerinda v nggrinda,
ngasah nganggo grinda
gering adj gering, lara
geringgingan adj gringgingen.
Kakinya - karena lama duduk
di lantai Sikile gringgingen
merga suwe lungguh ing
jobin
geringsing n gringsing (corak kain
batik utawa tenun)
geringsing ■> gerising
gerinjal n ginjal
gerinjam n watu asahan kanggo
ngalusna untu
gerinjam n cukil kuping (piranti
kanggo ngresiki kuping)
menggerinjam v nyukil
kuping
gerinting n suket, Chamaeraphis
aspera
gerinyau, menggerinyau v krasa
gatel-gatel
gerinyut -> gerenyot
gerip I n grip
gerip n -> gerit
geripir n panitera (tukang nulis ing
pengadilan)
gerisik, menggerisik v muni
kresak-kresek
gerising v merat-merot (merga
lara, Isp)
gerit n kaya suwarane bolpoin
digarisna, Isp
gerita gurita
gerlap adj kelap-kelip, meling-
meling, sumunar, cumlorot
gerlipadj kelip
menggerlip v kelip-kelip
germang adj medeni, serem
menggermang v mrinding;
~ bulunya karena kedinginan.
Mrinding wulune merga
kadhemen
germo n gremo
gero, menggero v gero-gero,
garong-garong (merga
kelaran, Isp). Laki-laki itu
~ karena kesakitan. Wong
lanang kuwi gero-gero
merga kelaran
geroak adj bolong gedh£
gerobak n grobak
— dorong grobak surung
— lembu grobak sing ditarik
kebo
— sampah grobak pluruhan
— sorong grobak surung
gerobok n grobog. - nenek rusak
dimakan rayap. Grobog
simbah rusak dipangan
rayap
gerobyak n grobyak (unine barang
rubuh)
gerobyakan v grobyakan.
Siapkan semua keperluanmu
sekarang jaga, jangan
sampai besok pagi Siyapna
158 - KAMUS INDONESIA-JAWA
gerocok
geropyok
kabeh butuhmu saiki uga, aja
nganti sesuk grobyakan
gerocok n, bergerocok v
gembrojog (unine kaya
banyu saka pancuran)
geroda -> garuda
gerodak n glodhak (kaya unine
watu sing disawat ing jero
pethi)
menggerodak v glodhak-
glodhak
gerogot v grogot
menggerogoti vnggrogoti.
Tikus itu - lemari ayah. Tikus
kuwi nggrogoti lemarine
bapak
gerohok (gerohong) adj growong
(bolongan ing wit)
gerojokan n grojogan .Anak-anak
bermain air di -. Bocah-
bocah dolanan banyu ing
grojogan
gerombol /grombol, krompol
bergerombol v nggrombol,
ngrompol. Para siswa ~
di lapangan. Para siswa
nggrombol ing lapangan
gerombolan n grombolan
gerombong(an) n grombolan,
krompolan
gerompok v rubung, kepung
bergerompok v ngrubung,
ngepung
gerong I n gerong
menggerong v nggerong.
Tikus-tikus itu ternyata ~
di dalam tanah. Tikus-tikus
kuwi jebui6 nggerong ing
jero lemah
gerong K, menggerong v gerong,
gero-gero, garong-garong,
la - karena kesakitan.
Dheweke gero-gero merga
kelaran
geronggang I n gronggangan,
gronggongan (bolongan
ing kayu utawa watu). Semut
itu membuat lubang lewat -
pohon. Semut kuwi nggawe
leng ing gronggongan wit
menggeronggang
v nggronggang,
nggronggong. Batang
pohon yang keras itu lama-
lama - karena usia. Wit
sing atos kuwi suwe-suwe
nggronggong merga umur
geronggang n n wit sing kayun£
apik Icanggo prabot omah,
Cratoxylon cuncatum
gerontang n glonthang (suwara
rame kanggo meden-
medeni, Isp)
gerontokrasi n gerontokrasi
gerontol n grontol (jinising
panganan saka pipilan
jagung sing digodhog lan
diwenehi parutan klapa)
gerontologi n gerontologi
geronyot v mendhut-mendhut
geropes -> gerupls
geropyok v gropyok
menggeropyok v
nggropyok. Polisi ~ orang-
orang yang sedang bermain
judi; Polisi nggropyok wong-
wong sing lagi main
penggeropyokan n
gropyokan. ~ kemarin
berhasil menangkap bandar
judi itu ke kantor polisi.
Gropyokan uringi kasil nyekel
KAMUS INDONESIA-JAWA — 159
geros
gerung
bandar main kuwi ing kantor
polisi
geros, menggeros v ngorok
gerosak-gerosok adj krusak-
krusek
gerowong adj growong
menggerowong v
nggrowong
gerowongan n growongan.
~ di tembok menjadi jalan
rayap menggerogoti pintu
kayu itu. Growongan ing
tembok dadi dalan rayap
nggrogoti lawang kayu kuwi
gerowot, menggerowot v
nggrowot, nggrogot
menggerowoti v nggrowoti,
nggrogoti. Korupsi telah ~
kesejahteraan masyarakat.
Korupsi wis nggrogoti
kasejahteraane masyarakat
gerpol n gerpol (gerilya politik)
gersak n kresak-kresek (suwara
kaya godhong garing
dipidak)
gersang adj ngranggas. Dulu tanah
itu penuh tanaman, sekarang
-. Biyen lemah kuwi kebak
tanduran, saiki ngranggas
gersik n kersik (suwara sing asale
saka wong ngidak pasir)
gersik n pasir kasar
gertak n suwara banter kanggo
meden-medeni
gertap -> gerlap, kerlap
gertuk n suwara kaya muni ketuk
geru, menggeru v nggero (bab
gajah, macan, Isp)
gerubuk -> gerobok
gerugut adj kesed, kasar
geruh I adj cilaka, apes. - dia
kena peluru menyasar. Apes
dheweke kena pluru nyasar
geruh II adj, menggeruh v 1
ngorok, 2 ngedumel
geruit n cacing kremi
gerumit adj gremet
menggerumit v nggremet
gerumpung adj grumpung.
Hidungnya - terkena tumor.
Irunge grumpung kena
tumor
gerumuk, menggerumuk v
ngringkel. Tidurnya ~ seperti
udang. Turune ngringkel
kaya urang
gerumut v rubung
menggenimut v ngrubung.
sedang ~ penjual sayuran
lagi ngrubung wong dodol
janganan
menggerumuti v
ngrubungi. Semut-semut itu
~ gula yang berceceran di
meja. Semut-semut kuwi lagi
ngrubungi gula sing pating
kececer ing meja
gerun adj kuwatir, singunen
gerundang n cebong, brudu (anak
kodhok sing kaya iwak cilik)
gerundel, menggerundel v
nggrundhel, ngedumel.
Karena tidak kebagian
makanan, seharian dia
~. Merga ora keduman
panganan, sedina dhewek6
nggrundhel
gerung n, menggerung v
nggerung, gero-gero. Ketika
teringat nya, ia tiba-tiba ~.
160 — KAMUS INDONESIA-JAWA
gerunggung
getar
Nalika kelingan ne, Dheweke
ndadak gero-gero
gerunggung n wit sing kayune
kuning lan kembange abang
tuwa, Cratoxylon formosum
gerunyam n, menggerunyam v
mbatin
gerus n kulit keyong sing dinggo
ngalusna kain
menggerus v nggerus
gerutu n, menggerutu / 1
nggrundhel, ngedumel, 2
keset, kasap banget, ora
lunyu
gerutuan n grundhelan
gerutup (gerutus) n kaya suwara
mercon, bedhil, Isp)
gesa, tergesa-gesa adj kesusu,
gupuh. Aku tidak sempat
bertanya karena ia ~ pulang.
Aku ora kober takon merga
kesusu bali
menggesa-gesakan v
nyusu-nyusu, nyusoni
gesek v gosok
menggesek v nggosok.
Orang itu ~ pisau pada batu
asahan. Wong kuwi nggosok
p£so ing watu asahan
mempergesek-gesekkan v
nggosok-nggosokna
geser v 1 alih, 2 pindhah.
menggeser v 1 ngalih, 2
mindhah. Kakak ~ lemari
supaya tidak menghalangi
pintu. Kangmas mindhah
lemari ben ora ngalang-
alangi lawang
menggeserkan v 1 ngalihna,
2 mindhahna. ~ meja ke
depan mindhahna meja ning
ngarep
gesit adj kesit, trampil, tengginas,
cukat, sigrak. ia sangat
- dalam menggiring bola.
Dheweke kesit banget nalika
nggiring bal
gesper n gesper
geta n dhampar
getah n tlutuh, pulut, dhadhak.
Bajunya terkena - pisang.
Klambine kena tlutuh
bergetah v 1 nlutuh.
Mangganya masih Peleme
isih nlutuh, 2 pliket
tergetah v kepulut Burung
itu tertangkap karena
Manuk iku ketangkep
amarga kepulut
menggetah v nderes. Bapak
~ karet di hutan. Bapak
nderes karet menyang alas
getang I n tutup saka barang sing
tipis
getang II n tanduran sing
godhonge kena dipangan
kanggojangan
getap v pecah
getap adj 1 tratab, nratab, sanalika
dheg-dhegan, 2 pingget.
Hatinya sudah telanjur -
mendengar ia dijelek-jelekan
di belakangnya. Atine wis
kadung pingget krungu
dh&weke dielek-elek ing
mburind
getapan adj 1 trataban,
dheg-dhegan, tab-taban, 2
pinggetan
getar n geter
KAMUS INDONESIA-JAWA — 161
getas
gibang
bergetar v kedher,
ndhrodhog. Jarum seismograf
~ tanda ada gempa bumi.
Dom seismograf kedher
tandhane lindhu
menggetarkan v
nggeterake. Ledakan itu ~
jendela dan pintu rumah.
Bledhose nggeterake
cendhela lan lawang omah
gemetar v gemeter,
ndhredheg. Badannya ~
karena ketakutan. Awake
ndhredheg amarga keweden
getas I adj getas, rantas. Talinya
terlalu lama dijemur,
sehingga menjadi -. Taline
kesuwen dipepe, mula dadi
getas
getas D adj nyata, teges, cetha
getek n geth&k, prau cilik. Setiap
hari anak-anak itu berangkat
sekolah naik -. Saben dina
bocah-bocah kuwi mangkat
sekolah numpak prau cilik
geti n panganan saka wiji wijen
karo glepung ketan, digawe
jenang bolu, wujude bunder
utawa persegi, rasane legi
getik, menggetik / ndudul,
nylenthik
getil v jiwit, ciwel, slenthik
menggetil v njiwit, nyiwel,
nylenthik
getir adj 1 getir, sengir. Warna
kulitnya kelihatan menggoda,
ternyata rasanya -. Werna
kulite katon nggodha,
jebule rasane getir, 2
susah, nelangsa, sengsara.
Hidupnya semakin -
semenjak ditinggal suaminya.
Urip6 saya sengsara kawit
ditinggal bojon6
getis ■) getas
getok v thuthuk
menggetok v nuthuk.
Perampok itu ~ kepala yang
punya rumah dengan besi
Rampok kuwi nuthuk sirah£
sing duwe omah karo wesi
— tular gethok tular
getol adj sregep, utun. la sedang -
mengikuti latihan sepak bola.
Dheweke lagi sregep melu
latihan bal-balan
getu v pithes
menggetu v mithes. - kutu
mithes tuma
getuk n panganan saka tela
digodhog karo gula, lan
parutan klapa
getun adj getun
gewang n 1 kerang mutiara, 2
subang, giwang
gi n lenga samin, mentega sing
dicuwdma
gial adj alon, Idlet; rendhet, klel&d,
kl^lad-kleled
giam n wit sing kayune apik
kanggo prabot omah, Isp,
Hopea celebia
giat adj 1 sregep, taberi. la belajar
dengan -. Dheweke sinau
kanthi sregep, 2 cukat,
rosa, prakosa. Adik sangat
- bekerja. Adik rosa banget
ol£he nyambut gawe
gibang, menggibang v ngalangi
dalan, ngalang-ngalangi
dalan, ngadang dalan,
ngadang-ngadangi dalan
162 - KAMUS INDONESIA-JAWA
gibas
gilir
gibas n gibas, kibas (wedhus)
gidik, bergidik adj gila, ngeri
gigantisnuisac#' babtanduransing
subur tenan
gigau, mengigau -> igau
gigi 1 n 1 untu, 2 kabeh sing
wujude kaya untu. - gergaji
untu graji, 3 kuwasa, la
mulai menunjukkan - nya.
Dheweke wiwit dudohake
kuwasane
bergigi/thukul untune, ana
untune
gigih I adj 1 ngotot, mempeng, 2
sengkud, srempeng
gigih n 4 gigil
gigil, menggigil adj ndhrodhog,
ndhredheg, wel-welan
gigir 1, menggigir -> gigil,
menggigil
gigir n n geger
gigis, menggigis adj ndhrodhog,
ndhredheg, wel-welan. la
~ ketakutan. Dheweke wel-
welan keweden
gigit v cokot, cakot
menggigiti nyokot, nyakot
Tikus itu ~ kayu. Tikus kuwi
nyokot kayu
bergigitan v cokot-cokotan,
cakot-cakotan
tergigit v kecokot, kecakot
gigitan n cokotan, cakotan
gigolo n gendhakan (wong lanang)
gila adj edan, kenthir, gendheng,
gemblung
menggila v ngedan,
nggemblung, ngenthir,
nggendheng
tergila-gila v k6danan. la
~ dengan bunga anggrek.
Dheweke kedanan karo
kembang anggrek
gilang, gilang gemilang adj
sumunar, cumlorot, padhang
banget
gilap adj gilap, mengkilap
menggilapkan v nggilapna
gilas v giles, tindhes
menggilas v nggiles,
nindhes
gilasan n gilesan, tindhesan
giii v ithik-ithik
menggili (-giii) v ngithik-
ngithik
gili-gili n 1 tambak, galengan, 2
trotoar
gilik adj gilig
giling i 1 giling; giles, 2 linthing
menggiling v 1 nggiling,
giles ~ cabe supaya lembut
nggiling lombok kareben
alus, 2 nglinthing, - rokok
nglinthing rokok
gilingan n gilingan, gilesan
penggilingan n
panggilingan, selepan. Kakak
pergi ke ~ padi Kangmas
lunga ing panggilingan pari
gilir v 1 gilir, 2 ganti, gent&n
menggilir v 1 nggilir,
2 ngganti, nggentdni. la
~ tugas temannya berjaga
kantor. Dheweke ngganti
jejibahan kancane jaga
kantor
bergilir, bergiliran v 1
giliran, untuk berbelanja ke
pasar dapat dilakukan secara
~ blanja ing pasar isa kanthi
KAMUS IN DON ESIA-J AWA — 163
gim
gitaris
giliran, 2 gantiyan, ganti-
ganti, gentenan. Warga ~
menjaga bendungan yang
hampir meluap. Warga
gent&nan jaga wadhuk sing
arep mbludhak
giliran n giliran. ~ siapa hari
ini yang jaga rumah? Giliran
sapa dina iki sing jaga omah?
gim n benang emas
gimbal adjl gimbal, rambut gembel.
Banyak anak berambut - di
daerah Wonosobo. Akdh
bocah rambute gimbal ing
tlatah Wonosobo, 2 gimbal,
rempeyek (urang diglepungi
lan digoreng). Adik makan
berlauk -. Adhik mangan
lawuh gimbal
gimnastik n senam, olah raga
gin I n gin (mesin kanggo piranti
misahna serat kapas saka
wijine)
gin n n gin (jinise omben-ombenan
sing ngandhut alkohol)
ginang-ginang n rengginang (
panganan saka beras pulut
sing digaringna banjur
digoreng)
gincu n gincu
ginding adj besus, sarwa resik
lan becik
ginekolog n ginekolog
ginekologi n ginekologi
gingsir vgingsir, alih, pindhah
gingsul adj gingsul. Giginya -
tumbuh tidak teratur. Untun4
gingsul thukul ora tratur
ginjal n ginjel
ginseng n ginseng
gips n gip, gipsum
gipsi n gipsi (klompok sing seneng
ngumbara saka ras Asia ing
Eropa)
gir n gir
girah n wit, EUipeia nervosa
girang adj girang, bungah, seneng.
Adik-sekali karena dibelikan
kakak sepeda. Adhik bungah
banget merga ditukokna
kangmas sepedha
giras n kain linen kasar
giri n giri, gunung
girik n girik
giring v giring, gereg. - ayam-ayam
itu ke kandhang. Giring pitik-
pitik kuwi ing kandhang
menggiring v nggiring,
nggirfig; la ~ sapi ke
kandang. Dhdweke nggiring
sapi ing kandhang
giring, giring-giring n 1
klinthingan. ada ~ di kaki
penari itu. Ana klinthingan
ing sikile sing njog&d kuwi,
2 bel
giring n tanduran sing isa dinggo
rabuk, Crotalaria
giris adj wedi, keweden
menggiriskan v medeni
giro n giro, jinising simpenan
utawa tabungan ing bank
giroskop n giroskop
gisik n kisik, gisik
gisir ■> geser
gita n tembang, sekar
gitar n gitar
gitaris n wong sing pinter nggitar
164 - KAMUS INDONESIA-JAWA
gites
godok
gites v gites
menggites v nggites. Saya
~ kutu itu dengan jariku.
Aku nggites tuma kuwi karo
jempolku
gitik v gitik, sabet
menggitik v nggitik, nyabet
giuk n tali bubutan
giur, menggiurkan v ngepengini.
Barang itu bagus dan sangat
~ calon pembeli Barang kuwi
apik lan ngepengini sing
arep tuku
tergiur v'kepengin, kegodha.
Akhirnya ia ~juga dengan
tas mahal itu. Pungkasane
dheweke kegodha uga karo
tas sing larang kuwi
giwang n 1 kerang mutiara, 2
giwang, subang
gizi n gizi
gladiator/? gladhiator
gladiol n gladiol (jinising tanduran
kembang)
giasil 4 jaman es
gletser n gletser (salju sing nyuwer)
glikogen n glikogen (glepung putih
sing legi kanggo nyimpen
karbohidrat)
glikogenesis n glikogenesis
glikogenolisis n glikogenolisis
glikol n jinising alkohol, HOCH,
CH 3 OH
glikolisis n glikolisis
glikosida n glikosida
glinding ■> gelinding
global adj global, sakabehane
globe n globe
globulin n globulin
glodog n glodhog, kotak, pethi
saka wesi
glondong(an) n glondhongan
glotal n glotal
glukagon n glukagon
glukosa n glukosa (zat gula sing
tinemu ing tanduran lan
k£wan)
glukosan n glukosan
glukosida n glukosida
goak n manuk gagak
gobang n 1 dhuwit gobang (dhuwit
tembaga pengaji 2,5 sen),
benggol, godhem, godhen,
2 pedhang
gobar adj surem, ora sumringah
gobek n lumpang cilik kanggo
ndheplok suruh
goblok adj goblog, bodho, gebleg
gocoh, bergocoh v jotos
menggocoh v njotos. la ~
muka lawannya. Dh£w£k6
njotos raine mungsuhe
goda v godha, reridhu
menggoda v nggodha,
ngereridhu. Setan ~ manusia.
Setan nggodha menungsa
tergoda v kegodha. la tidak
mudah Dheweke ora
gampang kegodha
godak n sega sing dicampur karo
lawuh
menggodak v adang sega
salawuhe ing siji wadhah
godam n gandhen gedhe, palu
godham
godek n godheg
godok v godhog
KAMUS IN DON ESIA-J AWA — 165
godot
golong
menggodok/ nggodhog
godokan n godhogan
godot / iris
menggodot v ngiris. ~
daging ayam yang sudah
dipotong ngiris daging pitik
sing wis dikethok
menggodot-godot v ngiris-
iris, ngrajang. Tangis anaknya
sangat ~ hati. Tangis anake
ngiris-iris ati banget
gogo n gogo (lemah sing ditanduri
pari tanpa banyu)
padi — pari gogo
— rancah gogo rancah
gogoh, menggogoh v ndhrodhog
gogok, menggogok v nggogok
(banyu, Isp), nglangga
gogos adj gogos (rusak merga
kepangan iline banyu)
gohok n tanduran sing woh4
bunder, ungu, lan rasane
kecut
gohong n 1 jugangan, bolongan,
2 guwa
gojlok v gojiog
menggojloky nggojlog
menggojloki y nggojlogi
penggojlokan v gojlogan
gojlokan y gojlogan
gokar n gokar
gol n gol (bal mlebu ing gawang)
mengegolkan v ngegolna
golak, bergolak v umob. Jari
tangannya tercelup ke dalam
air yang sedang Driji
tangane kecelup ing jero
banyu sing lagi umob
bergolak-golak y molak-
malik
golak-galik v jungkir walik,
molakmalik, mbolak-mbalik.
la ~ badannya di atas tempat
tidur. Dheweke molak-malik
awake ing dhuwur peturon
golek I, bergolek v nglekar,
klekaran, teturon. Seharian
ini ia ~ di tempat tidurnya.
Sedina iki dheweke klekaran
ing peturone
golek n n golekan, bonekah, anak-
anakan
goleng, menggoleng / ndemek,
nyenggol
golf n golf
golok n parang, pedhang sing
cendhak, klewang
golong / klumpuk, golong
bergolong-golong /
nggolong-golong
- menggolong v ngumpul,
nglumpuk, nggolong. Para
siswa ~ sesuai dengan
kelompoknya. Para siswa
nglumpuk jumbuh karo
kelompok^
menggolongkan
y nggolongake. Mereka
~ beliau sebagai ulama.
Ak&h wong nggolongake
panjenengan^ pinangka
ulama
tergolong v kagolong,
kalebu. Dia ~ anak yang
rajin. Dheweke kalebu bocah
sing sregep
golongan n kumpulan,
golongan. Warga kampung
ini rata-rata termasuk ~
ekonomi lemah. Warga ing
kampong iki rata-rata kalebu
golongan^ wong mlarat
166 — KAMUS IN DONESIA-JAWA
gula
guncang
penggolongan n
panggolonge, babagan
nggolongake. ~nyo
berdasarkan usia.
Panggolonge kanthi dhasar
umur
gula n gula. Harga-naiklagi. Rega
gula mundhak maneh
- pasir gula pasir
- tebu gula tebu
- tarik glali
gula-gula n kembang gula,
perm&n. Anak-anak biasanya
suka makan ~. Bocah umume
seneng mangan permen
bergula vana gulane, ngemu
gula. Rotinya Rotine ana
gulane
menggulai v nggulani. ~
donat nggulani dhonat
gumpal n prongkal, prongkol
bergumpal v mrongkal.
dilempar dng tanah yg ~
Dibalang nganggo lemah
mrongkal
menggumpal n mrongkal,
mrongkol. Gula yang
disimpan sampai ~. Gula
sing disimpen nganti
mrongkal
bergumpal-gumpal v
pating prongkal, pating
prongkol
gumpalan n prongkalan,
prongkolan. ~ tanah
berceceran di sepanjang
jalan. Lemah prongkalan
pating bececering sadawane
dalan
guna I n guna, paedah, mumpangat
berguna v migunani,
maedahi, mumpangati.
Nasihat yang baik dan ~ dari
orang tua harus diperhatikan.
Pitutur becik lan migunani
saka wong tuwa kudu
digatekake
menggunakan,
mempergunakan v
migunakake, nggunakake,
nganggo. la ~ kata-kata
manis untuk merayu.
Dheweke migunakake
tetembungan kang endah
kanggo milut
penggunaan n
panganggone.
air secukupnya saja
panganggone banyu
sacukupe wae
kegunaan n piguna,
kagunan, paedah. Daun
mahkota dewa memiliki ~
untuk mengobati berbagai
penyakit Godhong makutha
dewa duwe piguna kango
nambani maneka lelara
guna n p kanggo. ke Jakarta
- bekerja menyang Jakarta
kanggo nyambut gawe
guna, guna-guna m n guna-
guna, mantra. ~ ia gunakan
untuk memikat perempuan.
Guna-guna digunakak6
dening dheweke kanggo
milut wanita
guncang adj, horeg, oreg, oyag
berguncang v horeg,
gonjang-ganjing. Seakan-
akan bumi ~ ketika bom
itu meledak. Kaya-kaya
bumi horeg naiika bom iku
mbledhos
mengguncangkan v 1
ngoregake, ngoyag-
oyag (tumrap wit Isp). ~
KAMUS INDONESIA-JAWA — 167
gunung
gunung
pohon agar buahnya jatuh
ngoyag-oyag wit supaya
wohe ceblok, 2 nggegerake.
Berita itu ~ dunia. Warta iku
nggegerake donya
guncangan n lindhu (tumrap
bumi)
gunung n gunung. - Merapi
meletus. Gunung Merapi
mbledhos
menggunung v nggunung,
numpuk akeh banget.
Cucianku Kumbahanku
nggunung
gunungan n gunungan.
~ dalam wayang kulit
dimainkan untuk memulai
dan mengakhiri lakon.
Gunungan ing wayang kulit
dilakokake kanggo miwiti lan
mungkasi lakon
168 _ KAMUS INDONESIA-JAWA
habis
hafal
H
habis adj entek. Makannya -
anggone mangan entek
menghabiskan v 1
ngentekake. la ~ semua
bekal makannya. Dh6w£ke
ngentekake kabeh sangune
panganan, 2 ngrampungake.
~ pekerjaan yg belum
terselesaikan ngrampungake
pakaryan sing durung
rampung
penghabisan n pungkasan,
paling keri. Saya berangkat
dengan kereta ~. Aku
mangkat numpak sepur
pungkasan
kehabisan v kentekan.
Lampunya ~ minyak. Diyane
kentekan lenga
sehabis adv sabubare.
- makan adik bermain.
Sabubare mangan adhik
dolanan
sehabis-habisnya adv
saentek6. Dia makan
mangga yang ada di meja
~. Dheweke mangan pelem
sing ana ing meja saenteke
hadap n adhep
berhadapan, berhadap-
hadapan, bersehadap v
adu arep, adhep-adhepan,
arep-arepan. Rumahku ~
dengan rumahnya. Omahku
adhep-adhepan karo omahe
menghadap v 1 madhep.
Rumahnya ~ ke utara. Omahe
madhep ngalor, 2 ngadhep.
Ina sedang ~ pimpinannya.
Ina lagi ngadhep pimpinan^
menghadapi v ngadhepi.
Anak itu sedang asyik ~
mainannya. Bocah kuwi lagi
asik ngadhepi dolanane
menghadapkan v 1
ngadhepake. Dia ~ wajahnya
Dheweke ngadhepake raine,
2 ngedu. ~ jagonya dengan
jago tetangga
ngedu jagone karo jagone
tanggane
terhadap p marang. la takut
~ bapaknya. Dheweke wedi
karo bapake
hadapan n ngarep. Ternyata
yang ditunggu sudah berada
di ~nya. Jebul sing ditunggu
wis ana ing ngarepe
hadiah n ganjaran, bebungah.
Dia mendapat ~ dari nya.
Dheweke entuk bebungah
saka ne
hadir v ana, teka. Semua peserta
seminar sudah -. Kabeh
panyarta seminar wis teka
menghadiri v nekani.
Seluruh keluarga ~ acara
itu. Kabeh kulawarga nekani
acara iku
menghadirkan v nekakake.
Pengajian besok minggu ~
ustad yang sangat terkenaL
Pengajian suk minggu
nekakak£ ustad kondhang
kehadiran n tekane, bab
teka. ~nya sangat dinantikan.
Tekand diarep-arep banget
hafal v apal. Anak kecil itu -
bendera-bendera negara di
seluruh dunia. Bocah cilik
iku apal gendera-gendera
negara ing saindhenging
donya
KAMUS INDONESIA-JAWA — 169
haid
halau
menghafalkan v ngapalake.
Adik ~ pelajaran sejarah.
Adhik ngapalake piwulang
sejarah
hafalan n apalan, anggone
ngapalake. ~nya cepat
Anggone ngapalake cepet
haid n nggarap sari, nggarap banyu,
suker. Setiap ~ perutnya
sakit. Saben nggarap sari
wetenge lara
hajar v ajar, pala
menghajar v ngajar, mala.
tega ~ anaknya sendiri tega
mala anake dhewe
hak 1 adj bener, 2 n hak, wewenang,
kawenangan, 3 pangkat,
martabat, drajat
-asasi hak asasi
- milik hak pandarbe, kak
- pilih hak pilih
- suara hak swara
- veto hak veto
berhak v 1 duwe hak. Dia ~
mendapat hadiah. Dheweke
duwe hak entuk bebungah, 2
kuwasa, duwe wenang. Saya
tidak ~ mengubahnya. Aku
ora duwe wenang ngowahi
menghaki v nguwasani,
ngehaki, nggagahi. -
tanah warisan oranp tua
nguwasani lemah warisan^
wong tuwa
menghakkan vnguwasakake.
Orang tuanya ~ rumah itu
padanya. Wong tuwane
nguwasakake omah kuwi
marang dheweke
hakiki adj bener, sabenere.
Peraturan yg sudah - tidak
perlu diganti lagi. Aturan sing
wis bener ora perlu diganti
maneh
hal n bab, prakara, prastawa. Dia
sudah melupakan - ini.
Dheweke wis nglalekake
prakara iki
halaman I n latar, plataran,
pekarangan sangarepe
omah. - rumahnya sangat
luas. Latar omahe amba
banget
halaman II n kaca buku.raene
buku. Bukalah buku IPA-24!
Bukaken buku IPA kaca 24!
halang, menghalang v malang.
Pohon yang tumbang itu ~
di jalan. Wit sing ambruk iku
malang ing dalan
terhalang v 1 kepalang.
Jalannya ~ oleh kereta yang
lewat. Lakune kepalang
sepur sing liwat. 2 kandheg.
Pembangunan rumahnya
~ oleh habisnya biaya.
Anggone mbangun omah
kandheg kentekan wragad
halangan n alangan. mendapatkan
~ di jalan nemoni alangan
ing dalan
berhalangan v ana alangan
Jika tidak « saya akan
datang. Yen ora ana alangan
aku bakal teka
menghalangi v ngalang-
alangi. ~ kepergian anaknya
ngalang-alangi lungane
anake
halau vgusah, giring
menghalau v nggusah,
nggiring. ~ burung yang
memakan padi nggusah
manuk sing mangani pari
170 _ KAMUS INDONESIA-JAWA
halilintar
handuk
halilintar n kilat - menyambar-
nyambar kilate nyamber-
nyamber
halus adj alus. Kulit mukanya -
Raine alus
menghalusi v ngalusi,
nggemateni. Bu Retna selalu
- anak didiknya. Bu Retno
tansah nggemateni muride
memperhalus v ngalusake.
Dia ~ wajahnya. Dheweke
ngalusake raine
sehalus-halusnya adv
saalus-aluse. ~ adiknya masih
halus kakak perempuannya.
Saalus-aluse adhin£ isih alus
mbakyune
hamba n abdi
hambat v cegat pepet adhang,
sumpet penggak
menghambat v ngalangi,
nyegati, mepeti, nyumpet
menggak. Kecelakaan itu ~
jalan. Kacilakan iku ngalangi
dalan
terhambat v kepalang,
kecegat, kapepetan,
ketutup. Perjalanannya ~
oleh kemacetan. Lakune
kepalang macet
terhambat-hambat v
rendet. Karena sarungku,
langkahku jadi ~. Amarga
sarungku lakuku dadi
rendhet
hambatan n alangan,
pepalang. Semua ~ dapat
dihindari Kabeh pepalang
bisa disingkiri
hambur, berhamburan v pating
slebar. Kertas-kertas ~ tertiup
angin. Kertas-kertas pating
slebar ketiyup angin
menghambur-hamburkan
v 1 ngabur-aburake. la
~ uang pemberiannya.
Dheweke ngabur-aburake
dhuwit pawehene, 2 nyebar.
Para petani ~ benih padi
Para tani nyebar winih pari
hampa adj kosong, sepi
hampir, hampir-hampir adv meh.
Saya - jatuh. Aku m&h tiba
berhampiran (dgn) v
cedhak Kantor itu ~ kantor
bupati. Kantor iku cedhak
karo kantor bupati
menghampiri v nyedhaki,
ngampiri. ~ anaknya yang
sedang menangis nyedhaid
anake sing lagi nangis
hama n ama, bibit lelara (tumrap
tetuwuhan). Wereng
termasuk - padi. Wereng
kalebu ama pari
hamil v mbobot, meteng. Istrinya
- tiga bulan. Bojon6 meteng
telung sasi
menghamili v ngetengi.
Dialah yang ~ gadis itu.
Dheweke sing ngetengi
prawan kuwi
hancur adj ajur, remuk, lebur. Gelas
yang jatuh dari atas meja
itu -. Gelas sing ceblok saka
dhuwur meja kuwi remuk
menghancurkan v
ngremukake. ~ batu besar
dengan dinamit ngremukake
watu gedhe nganggo
dhinamit
handuk n andhuk. D ia
mengeringkan badan dengan
-. Dheweke nggaringake
awak nganggo andhuk
KAMUS INDONESIA-JAWA — 171
hantu
harimau
hantu n gendruwo, memedi,
dhemit Adikku sangat takut
dengan -. Adhiku wedi
banget karo gendruwo
berhantu v ana gendruwone.
Tempat itu ~. Papan kuwi ana
gendruwone
menghantui v ngetok-
ngetoki. Peristiwa itu selalu
-ku. Prastawa iku tansah
ngetok-ngetoki
hanya adirmung, amung. Anaknya
-satu. Anake mung siji
hanyut v 1 keli, kentir. Ada anak -
di sungai Ana bocah keli ing
kali, 2 entek. Harta bendanya
- bandhane entek, 3
trenyuh. Hatinya - melihat
para korban kecelakaan itu.
Atine trenyuh meruhi para
korban kacilakan iku
menghanyutkan v
ngelekake, ngentirake.
Banjir itu - rumah-rumah
penduduk. Banjir iku
ngelekake ohah-omahe
warga
hapus v busek, busak
menghapus v mbusak,
ngilangi. ~ tulisan di papan
tulis mbusak tulisan ing bor
menghapuskan v
mbusakake. Andi - coretan-
coretan di buku adiknya. Andi
mbusakake orek-orekan ing
bukune adhine
terhapus v kebusak.
Tulisannya -. Tulisane
kebusak
penghapusan n carane
mbusak
harkat n martabat, pangkat
harta n bandha, raja brana. -
nya dikuasai anak-anaknya.
Bandhane dikuwasani anak-
anake
harap I v ajab
mengharap v ngarep-arep,
ngajab. ~ turunnya hujan
ngajab tekane udan
harapan n pangarep-arep,
pangajab. hilang -nya ilang
pangarep-arepe
harap n adv prayogane, supaya.
Penonton - masuk. Sing
nonton prayogane mlebu
harga n rega, aji, pangaji. - emas
semakin mahal Rega emas
saya larang
berharga v 1 ana regan£,
ana ajin6, 2 maedahi,
migunani, 3 larang regane
menghargai v ngregani,
ngajeni, ngurmati
penghargaan n pakurmatan
hari n dina. - Minggu keluargaku
akan datang. Dina Minggu
kulawargaku arep teka
harian n dinan, saben dina.
Dia mendapatkan upah -.
Dheweke entuk opah dinan
sehari adv sedina. sehari
makan tiga kali sedina
mangan kaping telu
seharian n sedina muput
Bapak bekerja ~. Bapak
nyambut gawe sedina muput
sehari-hari n saben dina. ~
pekerjaannya melukis. Saben
dina gaweane nglukis
harimau n macan, -hidup di hutan.
Macan uripe ing alas
172 — KAMUS INDONESIA-JAWA
haru
hati
haru, terharu v trenyuh. Saya ~
mendengar ceritanya. Aku
trenyuh krungu critane
mengharukan irnrenyuhake.
nasibnya ~ nasibe
nrenyuhake
harum adj arum, wangi. Bunga
melati - baunya. Kembang
mlati ambune wangi
harus adv kudu, wajib. Anak -
berbakti pada orang tua.
Anak kudu bekti marang
wong tuwa
mengharuskan v
ngudokake, majibake. ~
anak-anaknya belajar
dengan sungguh-sungguh
ngudokake anak-anake sinau
kanthi temen
keharusan n kuwajiban.
Belajar merupakan ~ bagi
anak sekolah. Sinau kuwi
kuwajiban tumrap bocah
sekolah
seharusnya adv kudune,
mesthine. ~ dia berangkat
siang ini Kudune dheweke
mangkat awan iki
hasil n 1 asil, entuk-entukan,
ol&h-oldhan. - panennya
sangat bagus. Asil panen
apik banget, 2 pametu. -
berdagangnya ditabung
pametune anggone
bebakulan dicelengi
berhasil v, kasil, kasembadan,
kelakon, kalaksanan.
usahanya ~ upayane kasil
menghasilkan v ngasilake.
Pabrik ini ~ seribu ban setiap
hari. Pabrik iki ngasilake
sewu ban saben dina
penghasil n kang ngasilake.
Hutan ini ~ getah karet Alas
iki kang ngasilake tlutuh
karet
penghasilan n pametu,
pangasilan. ~nya tidak cukup
untuk memenuhi kebutuhan
keluarganya. Pametun4
ora cukup kanggo nyukupi
kabutuhane kulawarga
hasut, menghasut v ngojok-ojoki,
ngajani ala, nggegasah. Dia
ditangkap polisi karena ~
rakyat Dh£w£ke ditangkep
polisi jalaran nggegasah
rakyat
terhasut v kegosok. Dia ~
omongan orang itu. Dh&weke
kegosok omongane wong
kuwi
hati I n ati. -nya tenang atineayem
berhati v duwe ati
- batu, ~ binatang kejem,
ambek-siya, mentalanan,
tegelan
~ beijantung welas asih
~ berlian, - emas, - rendah
apikan aten
- busuk drengki, meri, srei
~keras, - sali teteg
~ mutu nglokro, mutung
- pilu susah, sedhih
- putih 6klas
~ tungau weden, jirih
~ walang kuwatir, sumelang,
samar, uwas
sehati n mupakat, sarujuk,
akur, rukun, guyub
hati II, hati-hati v ati-ati. -,
jalannya licin. Ati-ati, dalane
lunyu
berhati-hati adv ngati-ati,
waspada, waskitha. ~ lah
KAMUS INDONESIA-JAWA — 173
haus
hening
mengendarai kendaraan di
jalan raya. Ngati-ati numpak
kendharaan ing dalan gedhe
memperhatikan v
nggatekake. Anak itu celaka
karena tidak ~ nasihat orang
tuanya. Bocah kuwi cilaka
jalaran ora nggatekake
pituture wong tuwa
haus adj ngelak. Siang ini rasanya -
sekali. Awan iki rasane ngelak
banget
kehausan adj kengelaken.
saya ~ aku kengelaken
hawa I n hawa. - di pegunungan
sangat dingin. Hawa ing
gunung adhem banget
berhawa v hawane. daerah
laut - panas. Dhaerah laut
hawane panas
hawa D, - nafsu n hawa nepsu,
derenging ati
hayat n urip
hebat adj ebat, elok, ngeram-
eramake
hela v seret, geret
menghela v 1 nyeret,
nggeret. Dua kuda itu ~
pedati Jaran loro nggeret
grobag
helai n lembar. Beberapa - kertas
lepas dari buku itu. Pirang-
pirang lembar kertas ucul
saka buku
hembus , berhembus v sumilir,
midid. Angin ~ semakin
kencang. Angin midid saya
banter
hemat adj irit
menghemat v ngirit. Kita
harus ~ listrik. Kita kudu
ngirit listrik
berhemat n adj gemi, setiti,
ngati-ati Sejak masih kecil ia
~. Wiwit isih cilik dheweke
gemi
hendak adv arep, nedya .Pamannya
- pergi jauh. Paklike arep
lunga adoh
hendaklah supaya,
prayogane. ~ hati-hati dalam
perjalanan. Prayogane ati-ati
ing dalan
hendaknya adv kudune,
mesthine. ~ kalian dapat
mengambil pelajaran dari
kejadian itu. Kudune kowe
kabeh bisa njupuk piwulang
becik saka prastawa kuwi
berkehendak v duwe
karep. la ~ menyekolahkan
adiknya sampai perguruan
tinggi Dheweke duwi karep
nyekolahak4 adhine nganti
pawiyatan luhur
menghendaki v kepengin,
njaluk. Seluruh keluarga ~
dia cepat pulang, karena
nya sakit Kabeh kulawarga
kepengin dh&w&k6 enggal
bali, jalaran ne lara
kehendak n karep. la hanya
menuruti ~ orang tuanya.
Dheweke mung nuruti
karepe wong tuwan^
hening adj 1 bening, resik. Air
telaga ini -. Banyu tiaga iki
bening, 2 ening, meneng,
anteng, sepi, suasana malam
ini ~ swasana wengi iki
ening
174 — KAMUS INDONESIA-JAWA
henti
hidup
henti, berhenti v mandheg,
leren. la sudah ~ bermain.
Dheweke wis leren anggone
dolanan
menghentikan v nyetop,
ngendhegake, nglereni.
la ~ mobilnya tepat di
depan pintu. Dheweke
ngendhegake montore pas
ing ngarep lawang
memberhentikan v mecat.
Direktur ~ karyawannya
yang terbukti melanggar
hukum itu. Dhirektur mecat
pegawene sing kebukti
nglanggar ukum iku
terhenti v kandheg, macet
Perjalanannya ~ karena ada
kecelakaan. Lakune kandheg
jalaran ana kacilakan
terhentikan v bisa
diendhegake. lari kuda
itu sangat kencang, tidak
~ lagi. Playune jaran iku
banter banget, ora bisa
diendhegake maneh
perhentian n papan kanggo
mandheg
penghentian n bab
ngendhegake
heran adj gumun. - gajinya besar
tetapi selalu merasa kurang.
Gumun, gajin£ gedhe,
nanging tansah rumangsa
kurang
mengherankan v
nggumunake. Kejadian itu
sangat ~. Kedadean iku
nggumunake banget
terheran-heran v gumun
banget, la ~ mendengar
berita itu. Dheweke gumun
banget krungu kabar iku
hewan n kewan, sato. Sapi termasuk
- bertanduk. Sapi kalebu
kewan sing duwe sungu
hewani adj 1 duwe sipat kaya
kewan, 2 digawe saka kewan
utawa perangane kewan
hias, berhias v macak, dandan. Ami
masih ~ di kamarnya. Arni
isih dandan ing senthonge
menghias (i) v macaki,
ndandani, ngrengga. ~ ruang
tamu ngrengga ruang tamu
hiasan n rerenggan. ~ di
ruangan ini sangat indah.
Rerenggan ing ruangan iki
apik banget
perhiasan n rerenggan
(kanggo macak). ~ yang
dipakainya imitasi semua.
Rerenggan sing dianggo
tiron kabeh
hibur v lipur
menghibur v nglipur, gawe
senenging ati. ~ tamu yang
hadir nglipur tamu sing teka
terhibur v kelipur. Para
tamu ~. Para tamu kelipur
hiburan n lelipur. Televisi
menjadi ~ baginya setiap
hari Televisi dadi lelipure
saben dina
penghibur n panglipur.
Anaknya menjadi - hatinya.
Anake dadi panglipur atine
hidung n irung. -nya mancung.
Irunge mbangir
hidup v urip. la - sendiri tanpa
orang tua. Dheweke urip
dhewe tanpa wong tuwa
menghidupi v nguripi.
la bekerja keras untuk ~
keluarganya. Dheweke
KAMUS INDONESIA-JAWA — 175
hijau
hina
nyambut gawe mempeng
kanggo nguripi kulawargane
menghidupkan /nguripake.
~ lampu nguripake lampu
penghidupan n panguripan.
la mencari ~ di kota besar.
Dheweke golek panguripan
ing kutha gedhe
hijau adj ijo. Baju yang dipilihnya
berwarna - tua. Klambi sing
dipilih wemane ijo tuwa.
- muda ijo nom. -daun
ijo godhong. - gadung ijo
gadhung - lumut ijo lumut
menghijau v 1 dadi ijo.
Warnanya berubah
Wernane malih dadi ijo,
2 katon ijo. Padi di sawah
mulai ~. Pari ing sawah wiwit
katon ijo
menghijaukan v ngijokake.
-warna kain putih ngijokake
wema kain putih
hijauan n ijon-ijon.
memasak sayur asam diberi
daun melinjo untuk ~ masak
jangan asem diwdn&hi
godhong so kanggo ijon-
ijon
hilang v ilang, musna. Uangnya -.
Dhuwite ilang
- akal bingung, ora bisa
mikir
- ingatan 1 semaput, ora
gling, 2 gdan, gendheng,
gemblung, kenthir, sinthing
- semangat nglokro
- pikiran bingung
menghilang v ngilang.
memiliki ilmu bisa ~ duwe
ngelmu bisa ngilang
menghilangkan v 1
ngilangake. la ~ sepedanya.
Dhew&ke ngilangake pite,
2 ngresikake. - noda pada
bajuku dengan jeruk nipis
ngresikake regedan ing
klambiku nganggo jeruk
pecel
penghilang n kang kanggo
ngilangi
penghilangan n carane
ngilangi
kehilangan n kelangan.
Kemarin Ani ~ dompetnya.
Dhek wingi Ani kelangan
dhompete
himpun v impun, kumpul
berhimpun v nglumpuk,
ngumpul
menghimpun v
nglumpukake, ngumpulake,
ngimpun. ~ dana untuk
membantu korban bencana
alam ngimpun dana kanggo
mbantu korban bencana
alam
terhimpun vkaimpun. Dana
sudah ~. Dana wis kaimpun
penghimpun n pangimpun
himpunan n kumpulan
penghimpunan n
carane ngimpun, carane
nglumpukake
perhimpunan n
pakumpulan, paguyuban.
Para pedangang membentuk
~. Para bakul gawe
paguyuban
hina adj ina, asor, nistha. Mencuri
adalah perbuatan -. Nyolong
iku tumindak kang nistha
menghina v ngina,
ngasorake. Jangan ~ orang
lain. Aja ngasorake liyan
hinaan n pangina
176 — KAMUS INDONESIA-JAWA
hindar
hitung
hindar, menghindar v nyisih,
nyingkir, endha. ~ supaya
tidak kena lemparan endha
supaya ora kena balang
menghindarkan v uwal,
nyingkirake. la dapat ~ diri
dari bahaya. Dheweke bisa
uwal saka bebaya
menghindari v nyingkiri.
Hendaklah kita berupaya ~
perbuatan tercela. Prayogane
kita ngupaya nyingkiri
tumindak ala
terhindar v luput Mudah-
mudahan ~ dari godaan
setan. Muga-muga luput
saka godhane setan
penghindaran n carane
nyingkiri
hingga 1 n wates. tidak ada -
nya ora ana watese, 2 p
nganti, tekan, la menunggu
- beberapa jam. Dheweke
ngenteni nganti pirang-
pirang jam
berhingga v awates, ana
watese. waktu yang tidak ~
wektu sing ora ana watese
menghinggakan,
memperhinggakan v
matesi
terhingga v winates.
waktunya tidak ~ wektune
ora winates
perhinggaan n wates
hinggap v mencok. Burung itu
- di atas genteng. Manuk
iku mencok ing dhuwur
gendheng
menghinggapi v mencoki.
Lalat ~ makanan yg tidak
ditutup. Laler mencoki
panganan sing ora ditutup
hirup v 1 isep, serot, 2 sruput
menghirup v 1 nyedhot,
nyerot, ngisep. ~ udara pagi
nyerot hawa 4suk, 2 nyruput
~ kopi panas nyruput kopi
panas
terhirup v 1 kesedhot,
keserot. Asap rokok ~
olehnya. Keluke rokok
kesedhot dheweke
hisap isap
hitam adj ireng. bajunya - klambine
ireng
-jengat, - legam, hitam
pekat ireng thuntheng,
ireng njanges
- manis ireng manis.
wajahnya ~ praupane ireng
manis
menghitam v dadi ireng.
Kulitnya ~ terkena sinar
matahari Kulite dadi ireng
kena srengenge
menghitamkan v
ngirengake. ~ rambute
kakak, ngirengake rambute
mbakyu
menghitami v ngirengi
kehitam-hitaman adv semu
ireng, rada ireng. Warna
tasnya coklat ~. Tase wema
coklat semu ireng
hitung, berhitung v etung. Anak-
anak belajar Bocah-bocah
sinau etung
menghitung v ngetung.
Pedagang beras itu sedang ~
keuntungannya. Bakul beras
iku lagi ngetung bathine
menghitungi v ngetungi.
Aidi ~uang setoran. Aldi
ngetungi dhuwit setoran
KAMUS INDONESIA-JAWA - 177
hormat
hubung
menghitungkan v
ngetungake. Saya akan
membantu ~ uang iuran
yang sudah terkumpul Aku
arep ngewangi ngetungake
dhuwit urunan sing wis
mlumpuk
memperhitungkan v
metungake, nglelimbang,
nimbang-nimbang.
Kamu harus ~ dulu biaya
pembangunan rumahmu.
Kowe kudu metungake
dhisik wragade anggonmu
gawe omah
terhitung v kepetung.
kenaikan pangkatnya ~
mulai bulan ApriL Anggone
munggah pangkat kepetung
wiwit wulan April
hitungan n etungan.
membuat ~ gawe etungan
perhitungan n etungan,
petungan. ~nya tepat.
Petungane pas
hitung-hitung p etung-
etung, idhep-idhep. Hitung-
hitung sedekah etung-etung
sedhekah
hormat adj 1 urmat, kurma t, 2
sopan, 3 ngajeni
menghormati v ngurmati,
ngajeni. Anak wajib ~ orang
tua. Anak kudu ngajeni wong
tuwa
hormat-menghormati v
kurmat-kinurmatan, ajen-
ingajenan. Antarteman
sebaiknya ~. Antarane kanca
prayogane ajen-ingajenan
terhormat v kajen keringan,
kinurmatan. Para tamu
yang Para rawuh sing
kinurmatan
penghormatan v
pakurmatan
horor n bab kang medeni, bab
kang nggegirisi. la sering
menonton film -. Dheweke
kerep nonton film kang
medeni
hubung vrgandheng, sambung
berhubung v 1 gandheng.
Dapurnya ~ dengan rumah
orang tuanya. Pawone
gandheng karo omahe wong
tuwane,2pjalaran, amarga,
karana, sabab, awit. ~
sudah malam sebaiknya kita
pulang. Jalaran wis wengi
becike kita bali
berhubungan v 1
sesambungan. Mereka
berdua sudah lama
Dheweke kekaro wis suwe
anggone sesambungan, 2
nemoni. Orang tuanya sudah
~ dengan kepala sekolah.
Wong tuwane wis nemoni
kepala sekolah, 3 nyambung
antarane siji lan sijine.
Kawat-kawat itu saling ~
sehingga kuat Kawat-kawat
iku nyambung antarane siji
lan sijine ingga kuwat
menghubungi v ngubungi.
Sekolah ~ orang tua murid
untuk rapat. Sekolah
ngubungi wong tuwane
murid saperlu rapat
menghubungkan v 1
nggathukake, nyambungake.
Bapak ~ kabel yang terlepas
dengan menyolder. Bapak
nggathukake kabel sing ucul
178 — KAMUS INDONESIA-JAWA
hujan
hutan
kanthi nyolder, 2 nemokake,
gawe supaya bisa sapatemon
menghubung-hubungkan
v ngubung-ngubungake,
nyangkut-nyangkutake.
la ~ kejadian itu dengan
peringatan orang tua yang
diabaikannya. Dhewek6
ngubung-ngubungake
kedadean iku karo pepengete
wong tuwa sing dilirwakake
hubungan n sesambungan.
~ mereka berdua sudah
direstui bapaknya.
Sesambungane dheweke
sakloron wis dipengestoni
bapakne
~ antarindividu
sesrawungan, kekancan,
memitran
~ darah saduluran
~ kekerabatan paseduluran
- keluarga paseduluran
~ iuar nikah slingkuh
- seks sanggama
- sosial sesrawungan,
bebrayan
penghubung n 1
pangubung, 2 calo, maklar.
Karena penjualan rumah
itu melalui harganya
jadi lebih mahal. Jalaran
pangedole omah iku liwat
maklar, regane dadi luwih
larang
hujan n udan. - turun sangat deras
Udane deres banget
-abu udan awu
-angin udan angin
-batu udan watu
- gerimis grimis, tlethik
- deras udan deres
- renyai grimis, tlethik
-susulan udan kiriman
berhujan-hujan v udan-
udanan. Adik ~ bersama
teman-temannya. Adhik
udan-udanan karo kanca-
kancane
menghujan-hujankan v
ngudan-udanake. sengaja
~ karung-karung itu supaya
kotorannya hilang sengaja
ngudan-udanake karung-
karung iku supaya regedane
ilang
kehujanan v kodanan.
Karena ~ badannya
kedinginan. Amarga
kodanan, awake kadhemen
hulu n 1 sirah, endhas, 2 desa, 3
garan (tumrap peso, keris)
- hati pulung ati
- hilir bongkot pucuk
- kepala embun-embunan
berhulu v 1 nganggo
garan, mawa garan (tumrap
peso, keris, Isp ) kerisnya ~
ukir. Kerise nganggo garan
ukiran, 2 sumbere, tuke.
Sungai itu ~ di gunung
Semeru. Kali kuwi sumbere
ing Gunung Semeru
humor n lelucon, dhagelan,
banyolan. Adik senang
mendengarkan cerita
- di radio. Adhik seneng
ngrungokake crita lelucon
ing radhio
hutan n alas. Banyak binatang buas
di - ini Akeh kewan galak
ing alas iki
KAMUS INDONES1A-JAWA — 179
ia
idam
I
ia pron dheweke. Apa sebabnya
- menangis? Apa sebabe
dheweke nangis?
mengiakan v ngiyani,
mbenerake. Bu Lidya selalu
- perkataannya. Bu Lidya
mesthi ngiyani omongane
ialah p yaiku, yakuwi. Yg perlu
dilakukan saat ini -
membawa korban ke rumah
sakit. Sing perlu dilakoni
saiki yaiku nggawa korban
menyang rumah sakit
iba adj mesakake. Dia pandangi
anak jalanan itu dgn -.
Dheweke ndelengi bocah
dalanan kuwi kanti mesakake
ibadah n tumindak kanggo
nyatakake bekti marang
Gusti kang murbeng dumadi
adedasar rasa taat ngelakoni
perintahe Gusti lan ngedohi
apa kang dipenging
— badaniah ibadah
kang katon mata kayata
sembayang, lunga kaji
—puasa pasa, ibadah wajib
kang dilakoni setaun sepisan
sajroning wulan Romadon
utawa ing wektu liya, kayata
pasa sunah
— sunah ibadah kang ora
diwajibake, yen dilakoni
entuk ganjaran lan ydn ora
dilakoni ora dosa, kayata
pasa Senin lan Kemis
—wajib ibadah kang
diwajibake, yen dilakoni
entuk ganjaran, lan y&n ora
dilakoni bakal dosa, kayata
sembayang limang wektu
lan pasa sajroning wulan
Romadon
beribadah v ngibadah,
ngelakoni ibadah
peribadahan n cara
ngibadah
ibarat n bebasan. - menanti hujan
di musim kemarau. Bebasan
kaya ngenteni udan ing
mangsa ketiga
ibu n 1 simbok, simak, biyung,
wanita kang nglairakl.
Segeralah datang bila
dipanggil -mu! Ndang mara
yen diceluk mu, 2 aruh-
aruh tumrap wanita kang
wis duwe bojo, 3 wujud
kinormatan tumrap wanita
becik kang duwdni bojo
utawa durung, 4 bagiyan
paling utama.
—kota ibukutha. Semarang
adalah - Provinsi Jawa
Tengah. Semarang kuwi
kutha Jawa Tengah
—jari jempol, la
mengacungkan ~nya ketika
mengetahui anaknya
menang dalam pertandingan
itu. Dh£w6k£ ngacungake
jempole nalika ngerteni
anake menang ing tandingan
kuwi
idam, mengidam n ngidham,
nyidham. Hamil tidak selalu
ditandai dgn ~. Meteng ora
mesthi ditandani ngidham
mengidamkan v ngidham-
ngidhamake. Telah lamaResti
~ seorang anak perempuan.
Wis suwi Resti ngidham-
ngidhamake anak wadon
180 — KAMUS INDONESIA-JAWA
idap
ikat
idap, mengidap v lelaranen. Kita
tak perlu mengucilkan orang
yang ~ AIDS. Awake dhewe
ora perlu ngucilake wong
kang lelaranen AIDS
identitas n ciri, cirenan, tetenger. -
digunakan untuk mengenali
benda atau orang. Tetenger
dikanggokake gawe nyireni
barang utawa wong
identik adj persis, padha plek.
Wajah Rika - dgn wajah nya.
Praupane Rika persis karo
rupa ne
iga n iga. Karena terlalu kurus,
tulang -nya terlihat menonjoi
Amarga gering banget, igane
katon nyelongat
igau, mengigau v nglindur. Anak
biasanya - kalau badannya
panas. Bocah biasane
nglindur yen awake panas
ihwal n bab, prakara, ngenani.
Kepala kantor menjelaskan
- berdirinya kantor ini.
Kepala kantor njelasake bab
ngadeke kantor iki
ijab n ijab, pasrah, dol
tinuku. Pukul berapa -
dilaksanakan? Tabuh pira
ijab dilaksanakake?
mengijabkan v ngijabake.
Pak Karto meminta wali
hakim untuk-anak gadisnya.
Pak Karto nembung wali
hakim saperlu ngijabake
anak wadone
ikan n iwak. Tma makan dgn lauk
-. Tina mangan lawuh iwak
ikat n 1 tali. Di mana - rambut
Tami, Bu? Ning endi tali
rambute Tami, Bu? 2 jiret
(tumrap kahanan kang ala).
Kakinya di— oleh penjahat.
Sikile dijiret dening penjahat,
3 cancang (tumrap kewan).
Sebelum pulang, — dahulu
kerbaumu. Sadurunge mulih,
cancang dhisik kebomu! 4
unting (tumrap janganan).
Sawi tadi berapa — ? Sawi
mau pirang unting?
mengikat v 1 naleni, nali.
Ternyata ia sedang - kayu
yang hendak dijual di
pasar. Jebule dheweke lagi
naleni kayu sing arep didol
menyang pasar, 2 njiret.
Siapa yg kakimu tadi? Sapa
kang njiret sikilmu mau? 3
nyancang [tumrap kewan].
Paman Parwoto - ternaknya
di kandang. Lek Parwoto
nyancang sato iwene ing
kandhang, 4 ngunting.
Siapa yg - sayur lembayung
itu? Sapa kang ngunting
mbayung kuwi?
mengikatkan v 1 nalekake.
Siapa yg - pitamu. Nak?
Sapa kang nalekake pitahmu,
Nduk? 2 njiretake. Penjahat
- kakinya pada tiang.
Penjahat^ njiretaki sikile
ing cagak, 3 nyancangake.
Kamu sudah - kerbaumu
apa belum? Kow6 wis
nyancangake kebomu apa
durung? 4 nguntingi. Mbok
Marto sedang - sayuran.
Mbok Marto lagi nguntingi
janganan
terikat v 1 katali. Sudahkah
- dgn benar? Wis katali
kang pener? 2 kajiret Korban
ditemukan dlm keadaan kaki
KAMUS IN DON ESIA-JAWA — 181
ikhlas
imbang
~ dan mulut tersumpal kain.
Korban ditemokake kanti sikil
kajiret lan tutuk kasumpel
gombal, 3 kacancang. Ternak
Pak Ali telah - di kandang.
Sato iwene Pak Ali wis
kacancang ing kandhang, 4
kaunting. Sayurannya telah
— semua. Janganan£ wis
kaunting kabeh
ikatan n 1 untingan,
bongkokan, jiretan, 2
pakumpulan
ikhlas adj eklas. Kuterima cobaan
ini dgn -. Tak tampa pacoban
iki kanti eklas
iklim n mangsa. - di negara kita
saat ini telah berubah.
Mangsa ing negara kita saiki
wis owah.
— antara pancaroba
— panas ketiga
beifldimtriklime
ikut v melu, ngetut, nurut,
manut. - saja, tidak usah
banyak bertanya. Melu wae,
ora susah kakean takon
mengikuti v ngetutake.
Kemanapun engkau pergi,
aku akan selalu ~. Ing endi
wae kowe lunga, aku bakal
terus ngetutake
ikut-ikutan v melu - melu,
niru-niru Jangan suka-gaya
orang. Aja seneng m&lu-
melu lagak lagune wong
pengikut n penganut
ilmunlelmu, ngelmu. Tuntutlah-
sepanjang hidupmul Goleka
dlmu salawasi uripmu!
2 kapinteran. Orang yg
memiliki — pasti tidak akan
pernah takut. Wong kang
duwe kapinteran mesthi ora
bakal wedi
— agama ngelmu agama
— akhirat ngelmu akirat
— bahasa paramasastra
— fikih ngelmu pekih
— gaib ngelmu gaib
— halimunan,— limunan
ngelmu ampak-ampak,
ngelmu ngilang, ngelmu
panglimunan
— klenik ngelmu klenik
— sihir ngelmu sihir
— kesaktian ngelmu
kasekten
— kebatinan ngelmu batin
berilmu v pinter, wasis,
wegig. Kelak aku ingin jadi
orang - di bidang bahasa.
B£suk mben aku pengin dadi
wong kang wasis basa
keilmuan n kawruh, ngelmu
ilmuwan n winasis, sarjana
ilustrasi n gambaran. Berikan -
tentang kejadian kemarin!
Tulung wenehi gambaran
ngenani kedadean gek wingi
— musik n gendhing
pangiring. Sebelum siaran
dimulai, ada Sadurunge
siyaran diwiwiti, ana
gendhing pangiring
mengilustrasikan v
nerangake, nggambarake.
Para saksi - kejadian yang
sebenarnya. Para seksi
nerangake kadadean kang
sabenerg
imbang I adj padha, imbang,
timbang, bandhing, babag.
tingginya — dhuwure padha
berimbang v, seimbang a
sebandhing, padha, jumbuh,
182 — KAMUS INDONESIA-JAWA
imbang
ingat
setimbang, sebabag. Biaya
yang dikeluarkan ~ dgn hasil
yg didapat. Ragad kang
ditokake sebandhing karo
asile
mengimbangi vngimbangi.
Dia belajar rajin untuk -
kenakalannya. Dheweke
sregep sinau kareben bisa
ngimbangi nakale
mengimbangkan
menyeimbangkan v
ngimbangake
imbangan n imbangan,
bandhingan
pengimbang n
pambandhing
imbang n adj mangu-mangu, ragu-
ragu, gojag-gajeg
mengimbang v nampik
impi, bermimpi v ngimpi. Jangan
takut ~. Aja wedi ngimpi
impian n impen. Hanya jadi
~. Mung dadi impen
mengimpikan v
ngimpekake. Tiap malam
aku ~ dirimu. Saben wengi
aku ngimpekake sliramu
impit, berimpit v rapet, dhesek,
m£p£t, raket
berimpitan v suk-sukan,
pepet-pepetan, dhesek-
dhesekan. Mereka - antre
di depan loket kereta api
itu. Wong-wong kae padha
suk-sukan ing ngarep loket
sepur kae
berimpit-impit v jejel riyei.
Karena bangku di dlm bus
itu sedikit, para penumpang
duduk -. Amarga bangku
sajroning bis kae sithik, para
penumpang njagong jejel
riyei
mengimpit v mepet,
ndhesek, nindhih, ngempit,
ngesuk
terimpit v kecepit, kejepit,
kedhesek. Anak kecil itu
menangis karena tangannya
- pintu. Bocah cilik kae
nangis amarga tanganne
kecepit lawang
indah adj endah, edi, becik, apik.
Bunga di taman kota ini
semuanya tampak — .
Kembang ing taman kutha
iki katon sarwa endah
ingat v eling. Setiap kali aku kembali
bekerja di Jakarta, aku - anak
dan istriku. Saben aku mbalik
makarya ing Jakarta, aku
eling anak bojoku
mengingat v 1 ngeling-
eling. Bantu dia ~ masa
lalunya. Rewangi dheweke
ngeling-eling kauripane
mbiyen, 2 ngelingi. Jika -
budi baiknya, saya jadi tidak
tega. Yen ngelingi atine kang
apik, aku dadi ora tegel
mengingatkan
memperingatkan v
ngelingake. selalu ~ku
untuk selalu berdoa tansah
ngelingake aku terus ndonga
teringat v kelingan. Meski
telah lama tdk bertemu, aku
selalu ~ dirimu. Sanadyan
wis suwe ora kepethuk, aku
tansah k&lingan marang
sliramu
ingatan n 1 pangeling-
eling. Keluargaku selalu dlm
ku. Kaluwargaku tansah ana
KAMUS INDONESIA-JAWA - 183
ingin
iris
ing sajroning pangeling-
elingku, 2 bayangan
peringatan n 1 piweling,
pepeling. Apabila tidak
membayar pajak, kita
akan mendapatkan dari
kantor pajak. Y&n ora
mbayar pajek, kita bakal
entuic piweling saka kantor
pajek, 2 pengetan. - hari
kemerdekaan diramaikan
dengan banyak lomba.
Pengetan dina kamardikan
diramekake dene lomba-
lomba
memperingati v mengeti.
Tiap tahun kita ~ hari
kemerdekaan. Saben taun,
awake dhewe mengeti dina
kamardikan
seingat adv saeling,
sakelingan. ~ku, kamu
belum membayar hutangmu.
Sakelinganku, kowe durung
mbayar utangmu
ingin adv kepengin, karep
ini pron iki
insan n manungsa. Setiap —yang
hidup di dunia pasti akan
binasa. Saben manungsa
kang urip ing alam donya
mesthi bakal nemoni pati
intan n inten
inti n pokok, wos. - permasalahan
ini ialah tanggapan
masyarakat yang kurang
peduli terhadap lingkungan.
Wos saka masalah iki yaiku
tanggepane masyarakat
kang kurang open marang
lingkungan
intim adj raket, kenthel [bab
kekancan]
ipar n ipe. Kakak iparku menjadi
pembawa acara malam ini.
Mbakyu ipeku dadi pranata
cara bengi iki
iri adj meri, drengki, srei. Jangan
suka — dengan kawanmu.
Aja sok meri marang
kancamu
iring, beriringan n iring-iringan
beriring-iringan v iring-
iringan, irid-iridan.
Rombongan pengantar
jamaah haji berjalan ~.
Rombongan wong kang
ngeterak£ jamaah kaji kae
mlaku iring-iringan
mengiringi v ngiringi.
Alunan gamelan dan
campursari - acara seserahan
maskawin. Tabuhan gamelan
lan campursari ngiringi
adicara srah-srahan srikawin
iring-iringan n iring-iringan.
Ada ~ mobil polisi mengawal
rombongan pejabat. Ana
iring-iringan montor polisi
kang ngawal rombongan
panguwasa
pengiring n pangiring. Yang
jadi - pengantin itu anak
kembar. Kang dadi pangiring
temanten kae bocah kembar
iris v iris, rajang. — dahulu
bumbunya sebelum ditumis.
Iris dhisik bumbune
sadurunge digongso
mengiris v ngiris, ngrajang.
Pekerjaan yang pating tidak
aku sukai adalah ~ bawang
merah. Pegawean kang
184 — KAMUS INDONESIA-JAWA
irit
iur
paling ora tak senengi yaiku
ngrajang brambang
irisan n irisan, rajangan. Soto
lebih enak bila dibubuhi~
daun bawang. Soto luwih
enakyen dikepyuri rajangan
godhong bawang
irit adj ngirit. la sangat -
membelanjakan uangnya.
Dh£wdk6 ngirit banget
mbelanjakake duwite
isap v isep, sedhot, serot
mengisap vngisep, nyedhot,
nyerot. Kelihatannya enak
sekali melihat orang yang
sedang ~ rokok. Kayane enak
banget ndelengi wong kang
lagi ngisep udut
isi n 1 isi. Apa — tas kamu? Apa
isi tasmu? 2 wiji. Giginya
rapi bagaikan — mentimun.
Untun£ rajin kaya wiji timun
berisi v 1 ana isine. Kotak
merah yang ada di atas meja
itu ~ kerudung. Kotak warna
abang kang ana ing dhuwur
meja kae ana isine kudung,
2 ana wijine
mengisi v ngisi. Para peserta
ujian sedang - lembarjawab.
Wong-wong kang padha
melu ujian lagi ngisi lembar
jawab
mengisikan v ngisekake.
Jangan coba-coba - lembar
jawab teman Anda! Aja
nyoba ngisekake lembar
jawabe kancamu!
terisi v kisenan. Karena hujan
sangat lebat, sumur kita
penuh ~ air hujan. Amarga
udan deres banget, sumur
kita dadi kebak kisenan
banyu udan
isian n isenan
pengisi n 1 pangisi, kang
ngisi. Siapa yg menjadi -
acara pengantin ini? Sapa
kang ngisi adicara temanten
iki? 2 isen. Apa sajakah ~
kotak itu? Apa wa£ isen
wadhah iku?
istimewa adj utama, kusus, linuwih
mengistimewakan v
ngutamakake, ngususake.
Seorang pemimpin harus
adil, tidak boleh ~ salah
satu golongan. Pamimpin
kuwi kudu adil, ora ol&h
ngutamakake salah
sawijining golongan
teristimewa a paling utama.
Engkau adalah orang - di
sekolah ini Kowe iku wong
kang paling utama sajroning
sekolah iki.
keistimewaan n kaluwihan,
kautaman. manusia yang
memiliki ~ manungsa kang
duwdni kaluwihan
istirahat, beristirahat v ler£n,
ngaso. Kalau kamu capek, —
lah dahulu. Yen kowe sayah,
lerdna dhisik
istri n sisihan, bojo wadon
itik n bebdk. memelihara - ngingu
bebek
itu pron iku, kuwi
iur, iuran n urunan. Setiap
pegawai dimintai —
untuk mengembangkan
koperasi. Saben pegawe
dijaluki urunan kanggo
nggedhekake koprasi
KAMUS INDONESIA-JAWA — 185
izin
izin
izin n idin, idi, paliiah. Jangan
pernah keluar rumah tanpa
- suamimu. Aja pisan-pisan
metu omah tanpa idine
bojomu
mengizinkan v ngolehake,
ngidinake, ngentukake,
nglilakake. Ibu ~ aku pergi
ke rumahmu. Ibu ngolehake
aku dolan menyang omahmu
terizinkan v oleh idin, oleh
paliiah
seizin n kanthi idin. Aku
berani pergi ~ suamiku. Aku
wani lunga kanthi idine
bojoku
186 — KAMUS INDONESIA-JAWA
jabat
jadi
J
jabat, menjabat v 1 nyekel
panguwasa. Kini, Pak Hardi
- lurah di desa ini Saiki Pak
Hardi nyekel panguwasa
lurah ing desa iki, 2 nyekel
gawean. la sudah lama -
kepala bagian di kantor itu.
Dheweke wis suwi nyekel
gawean dadi kepala bagiyan
ing kantor kuwi
jabatan n 1 pangkat,
kalungguhan. Jangan
sampai - membuat kita
lupa pada Tuhan. Aja nganti
pangkat nggawe awake
dhewe lali marang Gusti,
2 penggawean - hanyalah
sementara, jangan sombong
karenanya. Pangkat kuwi
mung saderma, aja anggak
amarga kuwi
jabat tangan, berjabat
tangan v salaman. Tanda
keakraban salah satunya
adalah dgn ~. Tandhane
paseduluran kang raket
yaiku kanti salaman
jadi v 1 sida. Apakah kamu —
berangkat ke Jakarta sore
ini? Apa kowe sida mangkat
menyang Jakarta sore ini? 2
rampung, paripurna. Acara
resepsi pernikahan sudah —
dilaksanakan, hatiku lega.
Adicara ngunduh mantu
wis rampung dilaksanakake,
atiku lega, 3 lair. Selamat hari
—. Selamet dina lair, 4 dadi.
Kebaya yang aku pesan bulan
lalu sudah —. Kebayak kang
takpesen sasi kepungkur wis
dadi, 5 sarujuk, ya, sayuk.
Kalau memang berminat,
berilah tanda —. Y&n pancen
seneng, wenehana tanda
sarujuk
menjadi v 1 dadi. Siapa
yang ~ pembaca acara nanti?
Sapa kang dadi pranata cara
mengko? 2 kanggo. Daun
ini dpt ~ obat Godhong iki
bisa kanggo obat, 3 njalma.
Tiba-tiba gumpalan asap itu
- sesosok perempuan cantik.
Ujug-ujug, abluk kae njalma
wong wadon ayu
- hakim sendiri v'sawenang-
wenang, ambek siya, siya-
siya. Jangan suka - terhadap
orang yang tak punya. Aja
sawenang-wenang marang
wong kang ora duwe
- pikiran dadi pikiran,
dadi ati. Jangan - segala
pembicaraannya. Aja
dadi pikiran apa kang
diomongake dheweke
menjadikan v 1 ndadekake.
Apakah kamu dpt - aku
terkenal? Apa kowe bisa
ndadekake aku kasohor? 2
njalari, marakake, nyebabake.
Sikapnya - sakit hatiku.
Kelakuan^ njalari lara atiku,
3 nggawe. Jangan - hal ini
sebagai atasan. Aja nggawe
perkara iki minangka alesan
menjadi-jadi v ndadra,
ndadi. Sakitnya kian ~.
Larane saya ndadra
terjadi v 1 wis, dumadi,
rampung. Yang akan ~
biarlah ~. Kang wis ya wis, 2
kedaden, prastawa. Jangan
KAMUS INDONESIA-JAWA — 187
jaga
jahit
ada penyesalan, semua telah
~. Aja ana rasa gela, kabeh
wis kedaden
jadi-jadian n dadi-dadian,
seluman, weden. Ternyata
ia perempuan ~. Jebule
dheweke wong wadon dadi-
dadian
kejadian n kedadean.
Beberapa - di kota ini
mengingatkan aku tentang
kebesaran Tuhan. Pirang-
pirang kedadean ing kutha
iki ngelingake aku bab
panguwasane Gusti kang
murbeng dumadi
sejadi-jadinya adv sadadi-
dadine. Mendengar kabar
bahwa keluarganya ada
yang menjadi korban, la
menangis-. Krungu pawarta
yen kaluwargane ana kang
dadi korban, dheweke nangis
sadadi-dadine
jaga v jaga, rumeksa. — adikmu,
Ibu hendak ke pasar sebentar.
Jaga adhimu, Ibu arep
menyang pasar sedelo
beijaga-jaga v 1 jaga-jaga.
Semenjak ada pemberitaan
tentang maraknya pencurian,
warga mulai ~. Saploke ana
pawarta ngenani maling,
warga mulai jaga-jaga, 2
lek-lekan. Para pemuda
kampung biasanya - bila ada
orang yang memiliki hajat
Para nom-noman kampung
biasane lek-lekan yen ana
wong kang duwe kajat
menjaga v 1 njaga. Ratna
disuruh - warung. Ratna
dikongkon njaga warung,
2 ngawal. Tugas utamanya
adalah - presiden. Tugase
kang utama yaiku ngawal
presiden, 3 momong (njaga
bocah cilik). Aku sedang
mencari orang untuk ~
anakku. Aku lagi nggolek
wong gawe momong anakku
penjaga n 1 pangreksa.
Siapa yang jadi-gedung ini?
Sapa kang dadi pangreksa
gedong iki? 2 juru kunci.
Mbah Marijan diangkat
menjadi - Gunung Merapi
oleh Kesultanan Yogyakarta.
Mbah Marijan didad£kak£
juru kunci Gunung Merapi
d£ning Kasultanan
Ngayogyakarta
penjagaan n panjagan,
cara utawa bab njaga. - di
istana negara sangat ketat.
Panjagan ing istana merdika
rapet banget
terjaga v tangi, nglilir.
Setiap malam anakku -
minta datkan susu. Saben
wengi anakku nglilir jaluk
digawekake susu
jagat n jagad, donya. Hidup di
alam - hanya sebentar saja.
Urip ing alam donya mung
sedelo wae
jahit v jait, dondom
menjahit v njait, ndondomi.
~ merupakan hobiku dari
kecil. Njait kuwi wis dadi
senenganku awit cilik
jahitan n dondoman, jaitan.
Untuk mencukupi kebutuhan
keluarga, ia menerima - di
rumahnya. Gaw4 nyukupi
butuhe kaluwargane,
188 — KAMUS INDONESIA-JAWA
jaksa
jangkau
dheweke nampa jaitan ing
omahe
penjahit n tukang jait Aku
biasa membuat baju di -
langgananku. Aku biasa
ndandakake klambi ing
tukang jait langgananku
jaksa n jeksa
jakun n kala menjing. — hanya
dimiliki oleh laki-laki. Kala
menjing mung diduweni
denewong lanang
jalan n 1 dalan, ratan, marga. Hati-
hati di—! Ati-ati ing dalan!
2 laku, cara. Tempuhlah
- yang benar. Lakoni cara
kang pener
berjalan v mlaku. Jangan -
di pinggir tebing itu, bahaya!
Aja mlaku ing perengan
kuwi, bebayani!
berjalan-jalan v mlaku-
mlaku. - di pagi hari bisa
melancarkan peredaran
darah kita. Mlaku-mlaku
esuk bisa ngelancarake
ilenan getih
menjalani v nglakoni.
Manusia hanya sekadar ~
suratan hidupnya. Manungsa
mung saderma nglakoni
lelakon uripe
menjalankan v nglakokake,
ngamalake, nindakake. Hati-
hati ~ mesin motor ini. Ati-ati
nglakokake mesin montor iki
jamban n kakus
jamrud zamrud n jamrut
janda n randha. Ia menikahi -
satu anak. Dheweke ngrabi
randha anak siji
jantan adj 1 lanang. Ada berapa
sapi - yang diekspor tahun
ini? Ana pira sapi lanang
kang diekspor taun iki? 2
kendel. Lelaki yg berani
maju dlm perang berarti
—. Wong lanang kang wani
maju ing sajroning perang
artine kendel
janggal adj 1 wagu. Riasan
wajahnya tampak —.
Pacakane katon wagu, 2
aneh. Cara berpakaianmu -
benar? Cara klambenanmu
kok wagu tenan?
janggut n janggut, jenggot
jangka I n jangka. Guru matematika
di sekolahku mewajibkan
para siswa membawa
—. Guru matematika ing
sekolahanku ngewajibaki
para siswa nggawa jangka
-lengkung jangka lengkung
menjangka, menjangkakan
v njangka
jangka n n wektu. Pembagunan
jembatan akan diselesaikan
dalam — pendek.
Pambangunan kreteg bakal
dirampungake ing wektu
kang cedhak
berjangka v wewates wektu
jangka 111 kl n karep, maksud niyat,
sedya
jangkau, menjangkau v 1
ngranggeh. Irma berusaha -
buku di rak paling atas. Irma
ngupakara ngranggeh buku
ing rak paling dhuwur, 2
nggayuh, njangka. Memang
tidak mudah ~ cita-cita yang
tinggi Pancen ora gampang
KAMUS INDONESIA-JAWA — 189
jangan
jauh
nggayuh impenan kang
luwur
jangan adv aja, ora kena, ora
entuk. — bermain di kebun
itu, banyak ular! Aja dolanan
ing kebon iku, akeh ula!
jangan-jangan adv aja-aja. -
dia marah padaku. Aja-aja
dheweke nesu kara aku
janur n janur, blarak enom. Aku
membutuhkan — untuk
membuat ketupat. Aku
mbutuhak£ janur saperlu
nggawe kupat
jarak I n let, antara, watara. —
antara satu orang dengan
yang lain tidak boleh terlalu
jauh. Let antarane wong
siji kalawan liyane ora kena
adoh-adoh
- dekat cedhak
-jauh adoh
- tempuh adohe, adoh-
cedhake
-waktu 1 wektune, suwene.
- pembuatan jembatan ini
cukup panjang. Wektune
nggawe kreteg iki rada
dawa, 2 antarane wektu. -
sembahyang maghrib dan
isya pendek sekali Antarane
wektu sembayang magrib
kara isak pendek banget
beijarak v antarane, lete
menjaraki v ngantarani,
ngedohi, ngeleti
menjarakkan v misahake,
ngedohake
terjarak v keletan, kapisah
jarak D n wit jarak. Minyak — dpt
dat sebagai sumber bioenergl
Lenga wit jarak bisa digawe
minangka sumber bioenergi
jarang adj arang, langka. Di musim
kemarau, jamur- ditemukan.
Ing mangsa ketiga, jamur
arang ditemokake
jarang-jarang adj arang-
arang. - ada orang yang mau
bekerja serabutan seperti
itu. Arang-arang ana wong
kang gelem kerja srabutan
kaya kuwi
jarum n dom. Seperti mencari —
di dalam tumpukan jerami
Kaya nggoleki dom sajraning
damen
jasmani n raga, badan, awak.
Kalau ingin menjadi prajurit
harus sehat - dan rohani Yen
pengin dadi prajurit kudu
sehat raga lan jiwa
jatuh v tiba, gigal, ceblok. Dompetku
-dijalan. Dompetku tiba ing
ratan
menjatuhi v nibani. Jangan
- aku! Aja nibani aku!
menjatuhkan v 1 nibakake.
Kalau sampai kamu -
adikmu, aku hukum kamu!
Yen nganti kowe nibakake
adhimu, tak ukum kowe, 2
ngedunake. Kernet bus itu ~
barang bawaanku di trotoar.
Kenek bis iku ngedunakg
gawanku ing trotoar, 3
ngalahake. Tidak mudah ~
lawan yang tangguh. Ora
gampang ngalahake lawan
kang kuwat
jauh adj adoh. — benar rumah
kamu! Adohtenanomahmu!
190 — KAMUS INDONESIA-JAWA
jawab
jawab
- di mata adoh banget.
- dekat tapi di hati Adoh
banget nanging cedhak ing
ati
- hari adoh sadurunge.
Dia sudah mempersiapkan
segalanya -. Dheweke
wis nyiapake kabeh adoh
sadurung4
- malam bengi banget,
wengi banget ~ dia baru
pulang. Bengi banget
dheweke lagi mulih
- rezekinya adoh rejekine.
Jangan bangun kesiangan,
nanti ~. Aja tangi kawanan,
mengko adoh rejekine
berjauhan v 1 adoh-
adohan. Jarak satu rumah
dengan rumah yang lain
~. Let antarane omah siji
lan liyane adoh-adohan, 2
adoh (tumrap paseduluran)
Semenjak ada masalah,
dia dan kekasihnya jadi
~. Saploke ana masalah,
dh6w£ke lan yange dadi
adoh
- diri sumingkir, nyingkir.
Kerana merasa bersalah, dia
Amarga rumangsa salah,
dh&weke sumingkir
~ mata pisah. Sejak kejadian
itu, aku - dengannya. Awit
kedadean kuwi, aku pisah
karo dheweke
~ tangan ora cawe-cawe.
Aku ~ pada persoalan yang
kamu hadapi Aku ora cawe-
cawe ing atase masalah kang
mbok adepi
berjauh-jauhan v' adoh-
adohan
menjauh v ngadoh,
sumingkir, nyingkir
menjauhi v 1 ngadohi,
ngedohi. Sulit sekali - hal
yang sudah jadi kebiasaan.
Angel banget ngadohi bab
kang wis dadi kabiasan,
2 nglungani. Karena tidak
suka dengan kehadiran Rika,
dia ~. Amarga ora seneng
karo tekane Rika, dheweke
nglungani
menjauhkan vl ngadohake.
Mertuanya sengaja ~
dia dengan anaknya.
Morotuwane sengaja
ngadohake dheweke karo
anakke, 2 nyingkirake. -
barang-barang berbahaya
seperti gunting dan korek api
dari jangkauan anak-anakku
nyingkirake barang-barang
kang mbebayani kayata
gunting lan korek saka
ranggehane anak-anakku
kejauhan adj kadohan.
Gunung itu terlihat indah
dari ~. Gunung iku katon
endah saka kadohan
sejauh n saadohe. - mata
memandang saadohe mata
ndelengi
jawab n jawab, bales, saur
menjawab vX njawab, nyauri,
mbales. Bila ayah sedang
marah, jangan sekali-kali
kamu ~. Yen bapak lagi duka,
aja pisan-pisan kowe njawab,
2 nanggapi, nuruti. Gubernur
~ sebagian pertanyaan warga
masyarakat melalui media
koran. Gubernur nanggapi
kabdh pitakonane warga
KAMUS INDONESIA-JAWA — 191
jejak
jemput
masyarakat liwat media
koran
terjawab v 1 kajawab,
kabales, k a s a u r.
Pertanyaanku telah -.
Pitakonku wis kajawab, 2
dijawab, dibalesi, disauri
jawaban n balesan, jawaban,
tanggapan, sauran
jejak n tapak, tipak, tilas. - kaki
pencuri masih terlihat di
lantai Tapak sikile maling
isih katon ing jogan
jejal, berjejal v suk-sukan, jejel
riyel. Bila tiba jam kerja, para
penumpang - di dalam bus.
Yen wayah wektu makarya,
para penumpang suk-sukan
sajraning bis
menjejali v njejeli. Para
penjahat-mulutnya dengan
kain. Para penjahat njejeli
tutuke nganggo gombal
menjejalkan v njejelak&
jelaga n langes, angus. - di panci
itu tebal sekali Langes ing
ompreng iku kandhel banget
jelas adj 1 cetha, tetela, terang,
gamblang, nyata. Sudah
- dialah pelakunya.VJis
cetha dheweke kang dadi
palakune, 2 kukuh, teges,
teguh. Kedudukannya
sudah - dlm masyarakat.
Palungguhane wis kukuh ing
masyarakat
menjelaskan v mratelakake,
mbeberake, nerangake,
nyatakake, ngandharaki,
njlentrehake. Pak Guru
sedang - materi pelajaran.
Pak Guru lagi mratelakak£
babagan ngenani
pawulangan
memperjelas v nggenahake,
nyethakake. Aku datang
ke sini ingin - peristiwa
yang sebenarnya. Aku teka
mrene pengin nggenahake
kedadean kang sabenere
terjelaskan v katerangake,
kaandharake, kabeberake,
kacethakake. Permasalahan
itu telah dengan baik.
Masalah iku wis katerangake
kanti becik
penjelasan n katrangan,
pratelan, panerang,
andharan, beberan. Aku
membutuhkan -mu. Aku
mbutuhake katranganmu
kejelasan n kajelasan,
kagamblangan
jelek adj elek, ala. Jangan bertindak
-. Aja tumindak elek
menjelek-jelekkan v
ngala-ngala, ngelek-elek.
Kebiasaan - orang lain
adalah perbuatan yang tidak
baik. Kabiasan ngala-ala
wong liya kuwi tumindak
kang ora becik
kejelekan n kanisthan.
Jangan suka mengumbar -
orang lain. Aja sok ngumbar
kanisthane wong liya
jembatan n kreteg. Satu-satunya
- di kampung ini telah putus
akibat diterjang banjir. Siji-
sijin6 kreteg ing kampung
iki wis pedhot merga diterak
banjir.
jemput, menjemput v methuk,
mapag. Kapan kamu akan
192 — KAMUS INDONESIA-JAWA
jemu
jemih
menjemputku? Kapan kowe
arep methuk aku?
jemu adj bosen, jeleh, juweh. Aku
sudah - melihat tingkahmu.
Aku wis bosen weruh
kelakuanmu
jemur, berjemur v dhedhe.epe,
pe, me, pepe. Setiap pukul
enam hingga pukul tujuh,
kakek ~ di pelataran rumah.
Saben jam enem nganti jam
pitu, simbah dhedhe ing latar
menjemur v mepe, meme.
Bu Ngatijah sedang ~ padi
hasil panennya. Bu Ngatijah
lagi mepe pari asil panenne
teijemur v kepeme, kepepe.
Kerupuk itu sudahkah ~
semuan? Krupuk kuwi wis
kepeme kabeh apa durung?
jemuran, penjemuran n
pemeyan, p^peyan. Karena
banyak baju yang kujemur,
tali ~ku putus. Amarga
kakean klambi kang tak
peme, tali pemeyanku
pedhot
jenguk /tilik, -lah dia sesekali saja.
Tilikana dheweke pisan-
pisan wae
menjenguk / niliki,
ndhayohi, marani. Aku baru
pulang ~ bayi Aku lagi wae
mulih saka niliki bayi
jenis n wema, jinis, macem. Berapa
- baju yang kau tawarkan
kemarin? Pirang werna
klambi kang mboktawakake
wingi?
- kata jinising tembung
- kelamin jinis kelamin
beijenis-jenis num warna-
warna, manekawarna,
macem-macem
menjenis v nggolongi,
njinisi
penjenisan n panggolongan,
panjinisan
sejenis n sawema, sarupa,
sajinis, samacem
jenuh adj e mu, bosen, jeleh. Karena
terlalu lama menunggu, aku
jadi —. Amarga kesuwen
ngenteni aku dadi emu
menjenuhkan / mboseni,
njelehi. Lama-lama, acara
ini ~. Suwe-suwe adicara iki
mboseni
jepit, menjepit / njepit, nyapit'r
menggunakan tang njepit
nganggo tang
terjepit v kejepit, kecepit.
Tanganku - pintu. Tanganku
kejepit lawang
jera adj kapok. Aku sudah - datang
ke tempat ini Aku wis kapok
teka ing papan iki
menjerakan / ngapokake.
Makanan di warung ini tidak
enak, - pembeli Panganan
ing warung iki ora enak,
ngapokake wong kang
padha tuku
jerami n dami, damen, merang.
Kerbaunya diberi makan
-. Kebone diwenehi pakan
dami
jerawat n kukul
berjerawat / kukulen
jemih adj bening, resik, ora buthek.
Air sumur ini - sekali Banyu
sumur iki bening tenan
KAMUS INDONESIA-JAWA — 193
jidat
justru
jidat n bathuk. - lebar. Bathuk
ombo
jika p yen, menawa, nek. - kamu
rajin, pasti kamu berhasil
Yen kowe sregep, mesthi
kowe nemoni asil
jilat v dilat. Sebelum dimakan,
— dahulu. Sadurunge
dipangan, dilat dhisik
menjilat v ndilat Seperti ~
ludah sendiri. Kaya ndilat
idune dhewe
jinak adj lulut, tutut. Ayamku -
sekail Pitikku lulut banget
Jitak v kethak. Kalau bohong, aku -
kepalamu! Yen ngapusi, tak
kethak sirahmu!
menjitak v ngethak; nothok.
Jangan suka ~ kepala anak,
itu tidak baik. Aja sok
ngethak sirahe bocah, kuwi
ora becik
jiwa n roh, nyawa, sukma, -nya
telah tenang di surga. Rohe
wis tenang ing surga
jongkok, berjongkok v ndhodhok.
Jangan ~ di tengah pintu. Aja
ndodhok ing tengah lawang
jorok adj 1 kemproh .Jangan -. Aja
kemproh, 2 saru. Dilarang
bicara - di depan anak kecil
Ora kena ngomong saru ing
ngarepe bocah cilik
jual v adol. Kamu - apa? Kowe
adol apa?
menjual v ngedol. Para
pedagang dari Gujarat
biasanya - baju dan pecah
belah. Para bakul saka
Gujarat biasane ngedol
klambi lan barang beling
jumlah n cacah, gunggung. Berapa
- anak yang telah mendaftar?
Pira cacahe bocah kang wis
ndaptar?
menjumlah v njumlah,
nggunggung
menjumlahkan v
njumlahake, nggunggungake
jumpa, berjumpa v kepethuk,
ketemu. Sudah lama kita
tidak -. Wis suwe awake
dhewe ora kepethuk
menjumpai v nemoni,
methuki. Dia terlihat ceria
ketika - istrinya. Dheweke
katon sumringah nalika
nemoni bojone
perjumpaan n patemon. -
ini begitu menyenangkan.
Patemon iki nyenengake
banget
jungkal v jungkel. -kan saja di sana
jungkelna wae ing kana
menjungkalkan v
njungkelake. Dia ~ sepedanya
di selokan. Dhdwek6
njungkelake pite ing peceren
terjungkal v kejungkel
jurnalis n juru warta
jurnalistik n bab pawartan
justru adv 1 pas, kebeneran,
keleresan, 2 luwih-luwih,
malah, malahan, malaken
194 — KAMUS INDONESIA-JAWA
kabar
kais
K
kabar n kabar, warta, pawarta.
Mendengar-itu, dia langsung
pingsan. Krungu warta kuwi,
dheweke langsung semaput
mengabarkan v ngabarake,
martakake. Aku datang ke sini
hanya ingin - kalau nenekmu
masuk rumah sakit Aku
teka mrene mung pengin
ngabarake yen simbahmu
mlebu rumah sakit
kabul n kabul
mengabulkan v nuruti,
ngijabahi. Terpaksa aku -
permintaannya. Kepeksa aku
nuruti panjaluke
terkabul v keturutan,
kelakon, kasembadan.
Akhirnya, apa yang
dimintanya ~. Akirl, apa
kang dijaluk keturutan
kabur I adj blawur, blabur, ora
cetha (tumrap pandeleng
mripat). Setiap senja tiba,
pandangannya menjadi -.
Saben wayah surup teka,
pandeleng4 dadi blawur
kabur D v minggat, lunga nggeblas.
Sudah sebulan dia - dari
rumah mertuanya. Wis sesasi
dheweke minggat saka
omahe maratuwane
kabut n pedhut, ampak-ampak. -
pagi ini tebal sekali. Pedhut
wayah esuk iki kandhel
banget
kaca n pangilon, kaca, -ku pecah
pangilonku pecah
berkaca v 1 ngaca, ngilo.
Sebelum berangkat kerja,
dia tidak lupa ~ dahulu.
Sadurunge mangkat kerja,
dheweki ora lali ngaca
dhisik, 2 nyonto. - pada
kejadian yang telah lalu
adalah hal yang bijaksana.
Nyonto saka kedaden kang
wis kliwat kuwi bab kang
wicaksana
berkaca-kaca adj kembeng-
kembeng. Matanya -
akan menangis. Mripate
kembeng-kembeng arep
nangis
kagum adj gumun, eram. Para
penonton - datnya. Para
pamiyarsa digawe gumun
kara dh£wek4
mengagumkan
adj nggumunake.
Kepandaiannya - banyak
orang. Kaprigelane
nggumunake wong akeh
kail n pancing
mengail / njupuk iwak
nganggo pancing, mancing.
Jika sedang ~ dia lupa waktu.
Yen lagi mincing, dheweke
lali wayah
kaing, mengaing v mbaung,
njegog. Anjingnya _ karena
dilempar sandal. Asune
mbaung amarga dibalang
sandhal
terkaing-kaing v mbaung-
mbaung, njegog-njegog.
Anjingnya ~ sambil berlari
Asune njegog-njegog karo
mlayu
kais, mengais v 1 nyekeri (tumrap
pitik Isp). Pemulung ~
KAMUS IN DONESIA-JAWA — 195
kaisar
kaji
sampah. Pemulung nyekeri
sampah. 2 nggolek (pangan,
kasil, Isp)
mengais (-ngais) v 1
ngeker-eker. Ayamnya ~
beras. Pitik6 ngeker-eker
beras. 2 golek-golek
mengaisi 1 nyekeri. 2 ceker-
ceker. 3 nggoleki
mengaiskan /1 nyekerake.
2 nggolekake. Orang tuanya
berusaha keras ~ uang untuk
kuliahnya. Wong tuwane
ngupa daya nggol&kak£
dhuwit kanggo kuliahe.
kaisar n raja
kekaisaran n kerajaan
kait I n canthel, canthol, cangkol.
Helmnya di-kan di sini.
Helm6 dicanthelke neng
kene.
mengait v nyanthel,
nyanthol, nyangkol. Penitinya
~ di baju. Penitine nyanthdl
ing klambi.
kaitan, pengait n canthelan,
cantholan, cangkolan. Paku
ini memang untuk ~ sapu.
Paku iki panc&n kanggo
canth&lan sapu,
terkait v kecanthel,
kecanthol, kecangkol. Bajuku
robek ~ paku. Klambiku
suwek kecangkol paku.
kait n v gandheng, sambung,
magepokan
mengait / nggandheng,
nyambung, magepok
berkaitan v gandheng
ceneng, gandheng renteng
mengaitkan /
nggandhengake,
nyambungake. Kamu suka
sekali - dengan hal-hal
mistis. Kowe senengane
nggandhengake karo bab
mistik.
keterkaitan v
gegandhengan,
sesambungan, magepokan
kaitan n gandheng
ceneng, gandheng rdntdng,
sesambungan. Masalahmu
tidak ada ~nya dengan
masalahku. Masalahmu ora
ana gandheng cenenge karo
masalahku.
kajang n welit Gubugnya diberi
atap -. Gubuge dipayoni
welit
mengajangi v meliti,
mayoni, nutupi nganggo
welit
berkajang v welitan,
payonan welit
teikajang v kawelit kepayon
welit
sekajang n sawelit
kaji Ini wulang, pitutur, ajaran 2
nylidhiki, tliti 3 kaji (munggah
kaji). Tahun 1940, kakek
saya sudah _. Taun 1940,
Simbahku wis kaji.
- lama pitutur lawas,
piwulang lawas
mengaji v ngaji, nderes
(tumrap Quran). Sehabis
sembahyang maghrib,
dia tidak lupa ~. Sawise
sembahyang magrib,
dhdweke ora lali ngaji.
mengkaji v 1 sinau, nyinau.
- ilmu itu penting. Sinau
ngelmu kuwi penting. 2 nliti,
nylidhiki, nlusur, mriksa, niti.
Pekerjaan utamanya ialah
196 — KAMUS INDONESIA-JAWA
kaji
kaki
- ilmu tanaman. Gaweane
pokok yaiku nliti ngelmu
tanduran.
mengajikan v ndongakake,
nderesake, ngajekake
terkaji v kapriksa, katliti,
katiti, kasinau
kajian n kajian, panyinaon
pengajian n pangajian,
piwulang (tumrap agama
Islam)
pengkaji n panliti, pamriksa
pengkajian n panaliten
kaji U n kaji (bangsanS iwak segara)
kakak I n kang, kakang, kangmas,
kangmbok, mas, mbakyu
berkakak v duwe kakang,
duwe kangmas, duwe mas,
duw6 kangmbok, duwe
mbakyu
kakak n v kakak, cekekek, cekakak,
lakak ngakak, nyekakak
terkakak-kakak v ngakak,
nyekakak, nyekekek,
lakak-lakak. Dia tertawa ~.
Dheweke ngguyu ngakak.
kakanda n kang, mas, kakang,
kangmas, kakangmas
kakao (D) 1 wit coklat 2 coklat
kakap I 1 iwak kakap, 2 gedhe
(tumrap perusahaan, kantor,
pabrik, Isp), 3 dhuwur
(tumrap tingkatan)
kakap n prau cilik lan ceth£k
kakatua n 1 jeneng manuk 2
jeneng iwak segara
kakawin n kakawin
kakek n simbah kakung
kakek-kakek adj 1 simbah-
simbah 2 wong sing wistuwa
banget
berkakak v duwe simbah
kakung
kaken n 1 kaken 2 nganti tuwa,
nganti kakek-kakek. Semoga
langgeng hingga - ninen.
Muga-muga langgeng
nganti tekan kaken-ninen.
kaki Ini sikil. -mu kotor sekali
Sikilmu reged banget. 2
cakar, c&kdr (tumrap pitik
Isp) - telanjang a nyeker,
tanpa sandhal. Aku berjalan
dengan ~. Aku mlaku
nyeker. - gajah Dok beri-
beri. Orang itu sudah lama
mengidap ~. Wong kuwi wis
suwi lelaranen beri-beri. -
gunung n ngisor gunung.
Desaku terletak di ~ Ungaran.
Desaku ana ing ngisor
gunung Ungaran. - hutan
pinggir alas. Pamanku sering
menggembalakan kerbaunya
di~. Paklikku kerep ngangon
kebone ing pinggir alas. -
lima angkringan, klithikan,
gledhegan (tumrap
panggonan kanggo
bakulan). Aku suka makan
di ~. Aku seneng madhang
ing angkringan. - seribu
luwing. - hidup di bawah
tanah. Luwing urip ing ngisor
lemah. - tangan kawula.
Fredy menjadi ~ penjahat
Fredy dadi kawulane
penjahat
sekaki n sasikif (ukuran)
berkaki v duwe sikil.
Kambing termasuk binatang
~ empat. Wedhus klebu
ke wan sikil papat
KAMUS IN DON ESIA-J AWA — 197
kald
kali
kaki n n mbah kakung, eyang
kakung, aki
kaki-kaki n aki-aki, simbah-
simbah, wong sing wis tuwa
banget Walaupun sudah ~,
Simbah masih mjin ke sawah.
Sanajan wis aki-aki. Simbah
taksih sregep tindak sawah,
kakus n kakus, jumbieng
kala n wayah, mangsa, wektu,
wanci. - matahari terbit,
pemandangannya indah
sekali. Wayah srengenge
mlethek, pemandhangane
apik banget. Ada - nya
adv kadhang-kadhang, ana
wayahe, ana mangsane, ana
wektune, ana wancine
kalah adj 1 kalah 2 teluk 3 asor 4
nistha. Dalam pertandingan
itu aku -. Ing palagan kuwi
aku kalah.
mengalah v ngalah, ngasor.
Daripada babak belur lebih
baik ~. Tinimbang babak
belur luwih becik ngalah.
mengalahkan v ngalahake,
nelukake, ngasorake,
nisthakake. Indonesia
mampu ~ Malaysia dalam
pertandingan persahabatan.
Indonesia bisa ngalahake
Malaysia ing pertandhingan
persahabatan,
terkalahkan v dikalahake,
kateiukake, kasoran,
kanistha. Jawara itu ~ oleh
keangkuhannya sendiri.
Jawara iku kasoran dening
umuke dhewe.
kalahan adj kalahan, ora
menangan, ora tau menang.
Jika main kelereng. Adi ~. Yen
dolanan setin, Adi kalahan,
kalang I n ganjel, bantalan
berkalang v kaganjel,
bantalan, sendheran. Lebih
baik mati ~ tanah daripada
hidup becermin bangkai (pb).
Luwih becik mati sendheran
lemah tinimbang urip dikon
ngilo bathang.
mengalang v ngganjeli,
mbantali, nyendheri. Bapak
~ pintu dengan kayu supaya
tidak membuka sendiri.
Bapak ngganjeli lawang
nganggo kayu supayanl
ora mbuka dhewe.
terkalang v kaganjel,
kabantalan, kasendheran
kalang, kalangan Uni bunderan
2 saundheran 3 sakelompok
kalang m n jeneng iwak 1614
kalajengking n kalajengking,
ketunggeng. Hati-hati, di
dalam gua itu banyak -!
Ngati-ati, ing njero guwa
kuwi akeh ketunggeng!
kalau adv y£n
kalimat n ukara. Betulkan dahulu
-mu! Benerake dhisik
ukaramu!
kali I n kaping, ping, ambal. Berapa
- kamu ke sini? Kaping pira
kowe mrene?
berkali-kali adv bola-bali,
makaping-kaping, kerep,
matikel. Meski jatuh -, dia
tidak jera. Senadyan tiba
bola-bali, dhew6k6 ora
kapok.
mengalikan,
memperkalikan v
198 — KAMUS INDONESIA-JAWA
kali
kambang
ngapingake, nikelake,
nangkarake
kali-kalian, perkalian n
ping-pingan, ambalan,
tangkaran. Anakku sudah
mulai belajar ~. Anakku wis
mulai sinau ping-pingan.
pengali n panangkar
sekali n 1 sepisan. Dia
pernah berkunjung ke
rumahku -. Dheweke tau
menyang omahku sepisan.
2 banget, tenan. Nenekmu
galak -. Simbahmu galak
banget
sesekali adv kala-kala,
tau-tau, kadhang kala,
pisan-pisan. Anaknya ~
menjenguknya. Anake kala-
kala niliki dheweke.
sekali-sekali adv kala-kala,
sepisan-pisan, kadhang-
kadhang, kadhang kala, kala
mangsa
sekalian 1 adv karo, lan,
sisan 2 num kabeh
kali n n kali. Orang-orang sekarang
sudah jarang mandi di _.
Wong-wong saiki wis arang
adus ing kali.
kali DI adv mbok menawa, kira-kira,
kayane, ayake, sajake. Dia
tidak tahu, _/ Dheweke ora
ngerti mbok menawa!
kalis adj 1 kalis 2 ent&k resik Wah,
apemnya bisa _ Wah, apeme
bisa entek resik. 3 ora nyerep
(tumrap banyu). Daun talas
_ jika terkena air. Godhong
tales kalis y£n kena banyu. 4
ora pasah (luput ing lelara)
5 ora kraket. Adonan untuk
membuat donat harus diuleni
sampai _. Adhonan dinggo
gawe dhonat kudu diufeni
nganti ora kraket ing tangan.
kalkulasi n petungan
kalkulator n alat etung, kalkulator
kalong n kalong, lawa, kampretJiko
malam, di kebun belakang
rumah banyak _. Yen bengi,
ing kebonan mburi omah
akeh lawa.
kalung n kalung. Bu Dani membeli
_ emas baru. Bu Dani tuku
kalung emas anyar,
mengalungkan v
ngalungake. Penari Bali itu
~ bunga kepada Presiden.
Penari Bali kuwi ngalungake
kembang kanggo Presidhen.
berkalung v nganggo
kalung
kalut adj 1 bingung 2 omongane
ora karuan
kama n 1 katresnan 2 pepenginan
sanggama 3 winih saka
wong lanang 4 dewa asmara
kamar n kamar, senthong. - depan
kamar ngarep. - tengah
kamar ing tengah omah,
biyasane kanggo nemokake
pengant&n. - baca kamar
kanggo maca. - tunggu
kamar kanggo nunggu. -
kecil pekiwan,jedhing, kolah
mengamar v ngamar, mlebu
kamar
berkamar v duwe kamar,
nganggoni kamar
sekamar n sakamar
kambang v kambang, kampul
mengambang v
kumambang, kumampui,
KAMUS INDONESIA-JAWA — 199
kambing
kancing
kampul-kampul. Korban
ditemukan tewas ~ di
sungai Korban ditemokake
kumambang ing kali.
kambing n wedhus. Pak Rahmat
syukuran menyembelih
seekor _ . Pak Rahmat
syukuran nyembeleh wedhus
siji.
kamboja -♦ kembang kemboja
kambuh adj kumat, angot.
Penyakit jantungnya sering
_. Penyakite jantung kerep
kumat
kambuhan adj kumatan,
angotan. Residivis itu
memang pencuri ~.
Residhivis kuwi pancen
maling kumatan.
kambuh-kambuhan adj
kumat-kumatan, angot-
angotan
kami n aku kabeh, awake dhewe
kamil adj 1 sempurna 2 ora ana
cacadi
Kamis n Kemis (jeneng dina)
kamitua n kamituwa, pengarep,
pinituwa, sesepuh, lurah
dhukuh
kamp n tendha, kemah
kamper n kamper, kapur barus
kampiun n jawara
kampuh n dodot
berkampuh v dodotan,
nganggo dodot
kampung n kampung, desa,
dhusun, dhukuh. - halaman
kampung asal. ~ku
Temanggung. Kampung
asalku Temanggung. - seni
dhusun seni
berkampung v ngumpul
mengampungkan v 1
ngomahake 2 ngumpulake
perkampungan n pomahan,
padhusunan, padhukuhan
sekampung n sakampung,
sadhusun, sadhukuh
kampungan n kampungan,
udhik, ndesa, kurang
pengalaman
kamu pro kowe, sampeyan. Kapan _
akan menyerahkan tugasmu?
Kapan kow6 arep menehake
tugasmu?
kanan n tengen. Jika makan,
pakailah tangan -. Yen
madhang, nganggo tangan
tengen.
menganan v nengen,
menggok tengen. Kalau
tidak ~ mungkin saja mengiri
Yen ora nengen, ya ngiwa.
terkanan adj paling tengen
kancing n benik, kancing. _ bajuku
lepas. Benik klambiku copot
berkancing v 1 duwe
kancing, ana kancinge.
Kakak perempuanku suka
baju ~. Mbakyuku seneng
klambi sing ana benike.
2 kumancing, kemunci.
Pintunya ~. Lawange
kumancing.
mengancing v ngancing,
ngunci
mengancingkan v
mbenikake, ngancingake,
nguncekake
mengancingi v mbeniki,
ngancingi. Beberapa
karyawan sedang ~ baju
200 — KAMUS INDONESIA-JAWA
kandang
kangkang
yang sudah dijahit Pegawe-
pegawene lagi padha
mbeniki klambi sing wis
dijait
kandang n kandhang, omah
kewan.—merpati pagupon.
— ayam/bebek kombong.
— kuda/tstal gedhogan. —
macan krangkeng
berkandang v duwe
kandhang
mengandang /ngandhang.
Kambing-kambing Pak Tono
bisa ~ sendiri. Wedhus-
wedhuse Pak Tono bisa
ngandhang dhewe.
mengandangi v
ngandhangi. Adikku ~
jangkriknya agar tidak
lepas. Adhiku ngandhangi
jangkrike supaya ora ucul.
mengandangkan /
ngandhangake, nglebokake
ing kandhang. Setiap senja
tugas adikku ~ ayam.
Saben surup tugase adhiku
ngandhangake pitik.
sekandang n sakandhang.
Ayam kalkunku - dengan
bebek. Pitik kalkunku
sakandhang karo b£bek.
kandidat n calon, bakal
kandung n pranakan, guwa garba.
- air mata kanthong eluh. -
jantung kanthong jantung,
- kencing p£h, kandhung
kemih
mengandung v 1 meteng,
isi, ngandhut, mbobot.
Karena bekerja, terpaksa dia
meninggalkan istrinya yang
sedang ~. Amarga nyambut
gaw6, kepeksa dhdweke
ninggalake bojone sing lagi
meteng. 2 nduweni. Pesannya
- maksud yang baik. Pesene
nduweni maksud kang
becik. 3 nggembol. Nenek-
uang di stagennya. Simbah
nggembol dhuwit sajroning
kendhite. - hati mangkel,
anyel, jengkel, sebel. Aku -
padanya. Aku mangkel karo
dheweke.
berkandung v 1 momot 2
meteng, mbobot
terkandung v kemot, isine.
Apa yang ~ di dalamnya?
Apa kang kemot ing jerone?
kandungan n 1 kandhutan,
pranakan. Sudah berapa
bulan - istrimu? Wis
pirang sasi kandhutane
bojomu? 2 uneg-uneg,
krenteg. Keluarkan saja
apa yang menjadi - pikiran
dan hatimu selama ini!
wetokna kabeh apa kang
dadi uneg-uneg pikiran lan
atimu sasuwene iki! 3 isen.
Buah ini ~ vitaminnya baik
untuk kesehatan. Woh iki
isen£ pitamin apik kanggo
kawarasane awak,
sekandung n sakandhung,
tunggal welat
kangkang v kangkang, mbegagah
mengangkang v
mekangkang, mbegagah,
methothok. Anak gadis kok
tidurnya ~. Bocah w£dok kok
turuni mekangkang.
mengangkangkan
v m e ka n g k a n g a k£,
mbegagahake,
methothokake
KAMUS IN DON ESIA-JAWA — 201
kantong
karunia
kantong n 1 kanthong. Belanjaan
ibu banyak sekali sampai _
plastiknya penuh. Blanjane
ibu akeh banget nganti
kanthong plastike kebak. 2
sak. Uangnya dimasukkan _
Dhuwite dilebokake sak.
mengantong v 1 nganthong
2 ngesak
mengantongi v 1
nganthongi 2 ngesaki
berkantong v duwe
kanthong, ana kanthonge
kantuk, mengantuk v ngantuk.
Anak kecil itu rewel karena _
. Bocah cilik iku rewel amarga
ngantuk.
terkantuk-kantuk v
kengantuken.A/ru menunggu
kedatanganmu hingga
Aku ngenteni tekamu nganti
kengantuken.
kapal I n kapal, prau.-api kapal api-
barang penumpang kapal
momotan-penumpang. -
feri kapal panyabrangan. -
induk kapal indhuk. - kargo
kapal kargo, kapal barang,
kapal momotan. - kelotok
kapal keluthuk.-ketuk kapal
keruk. - layar kapal layar.
- motor kapal montor. -
pamer kapal pamer. - patroli
kapal patroli. - penumpang
kapal penumpang. - perang
kapal perang. - pesiar kapal
plesir. - samudra kapal
laut. - selam kapal silem. -
tangki kapal tengki. -udara
montor mabur
berkapal v numpak kapal,
nggunakakg kapal. Zaman
dulu berangkat naik haji ~.
Zaman mbiyen mangkat
munggah kaji numpak kapal.
kapal n n kapal, kaanan kulit kang
kaku lan kandel.
kapalan v kapalen. Telapak
tangannya ~. Dlamakane
kapalen.
karyawan n pegawe. _ di kantor
ini ramah semua. Pegaw4
ing kantor iki sumeh kabeh.
karakter n watak, watek, sipat.
Memang sudah menjadi _
nya seperti itu. Pancen wis
dadi watake kaya ngono.
berkarakter adj 1 nduwe
watak. Kakaknya memang
~ keras. KakangnS pancen
nduwe watak atos.
karam v kerem, kelem, keleb. Kapal
Titanic - karena menabrak
bongkahan es. Kapal Titanic
kerem amarga nabrak karang
es.
karat n teyeng. Besinya sudah ada -
nya. Wesine wis ana t^ydnge.
berkarat, mengarat v
ngarat, niyeng. Baru saja beli,
pisaunya sudah ~. Lagi wae
tuku pesone kok wis neyeng.
karatan adj tdydngen.
Sendoknya sudah jangan
dipakai! Sendhoke wis
teyengen, aja dienggo!
karena p amarga, karana, awit,
sabab, jalaran, jer, lantaran,
sarana. Dia menangis - sedih.
Dheweke nangis amarga
sedhih. - Allah eklas, karana
Allah. Aku melakukan ibadah
~. Aku ngibadah kanthi eklas.
karunia n ganjaran. Ini semua
adalah - Tuhan alam
202 — KAMUS INDONESIA-JAWA
kata
kawan
semesta. Iki kabeh ganjaran
saka Gusti kang murbeng
dumadi.
kata n 1 tembung. 2 gunem, celathu,
kandha, omong, rembug,
ujar. - adat paribasan. - asli
tembung asli, tembung asal
(tumrap ilmu linguistik). -
benda tembung aran. -
berimbuhan, - turunan
tembung andhahan. -
bilangan tembung wilangan,
tembung cacah. - bersusun
tembung susun (tumrap ilmu
linguistik), - dasar tembung
lingga. - depan tembung
pangarep, ancer-ancer. -
ganti tembung ganti,
tembung sesulih. - ganti
orang tembung ganti aran.
- ganti taktentu tembung
ganti ora temtu. - keadaan,
- sifat tembung sipat,
tembung kaanan. - kerja
tembung kriya.-kerja bantu
tembung kriya pambiyantu.
- keterangan tembung
katrangan. - majemuk
tembung camboran. -
pendahuluan, - pengantar
purwaka, tembung
pambuka. - penggolong,
- bantu bilangan tembung
panggolong, tembung
pambantu wilangan. -
pinjaman tembung silihan.
- sapaan tembung panyapa.
- sepakat tembung sarujuk.
- tugas,- seru tembung
undangan, tembung prentah,
tembung tugas. - tanya
tembung pitakon. - ulang
tembung rangkep, tembung
ambalan. - wantahan
tembung manca
berkata v guneman, celathu,
kandha, ngomong, rembug,
nembung. - dua menda-
mende
berkata-kata v guneman,
celathu, kandha, ngomong,
nyatur, nembung
mengatai, mengata-ngatai
vl ngunek-unekake, nyeneni
2 ngandha, ngrasani 3
misuhi, misuh-misuh
mengatakan v 1
ngomongake, ngandhakake,
nuturake 2 nyritakake
terkatakan v kaomongake,
critakna, kacritakake
perkataan n 1 omongan,
guneman 2 tembung 3 crita
memperkatakan v
ngrundhingake
kawan n kanca, rewang, mitra, batur.
Kita selalu membutuhkan
- dalam hidup . Awake
dhewe mesthi mbutuhake
kanca sajroning urip. -
bicara kanca tutur, kanca
ngomong (tumrap ilmu
linguistik). Siapa - kemarin?
Sapa kanca tuturmu wingi?
- hidup bojo. Dia sedang
mencari seorang gadis yang
akan dijadikannya sebagai
Dheweke lagi nggolek kenya
kang arep didadekake bojo.
-sirih kinang. Nenek sedang
mencari ~nya. Simbah
lagi nggoleki kinange. -
tebusan abdi, budhak.
Sekarang bukan zamannya
lagi memiliki Saiki wis ora
KAMUS INDONESIA-JAWA — 203
kawasan
kecil
mangsan6 maneh nduwe
abdi.
berkawan v, perkawanan
n 1 kekancan, bebrayan,
memitran 2 sekuthu
mengawani v ngancani,
ndhampingi, mbaturi,
ngumpuli. Aku ~ dia ke
Jakarta. Aku ngancani
dheweke menyang Jakarta,
kawanan n kumpulan,
grombolan. Polisi berhasil
meringkus ~ perampok yang
suka membuat onar. Polisi
kasil ngringkus grombolan
rampok sing senenge gawe
onar.
kawasan n tlatah, dhaerah, laladan,
wewengkon, wilayah. Desa
ini akan dibuat - industri
Desa iki arep digawe dhaerah
industri.
kaya adj sugih. Sebaiknya, orang
- membantu orang miskin.
Becike, wong sugih mbiyantu
wong k4r6.
kekayaan n 1 kasugihan.
- yang dimilikinya tidak
membuatnya lupa untuk
beribadah. Kasugihan kang
diduweni ora ndadekake
dheweke lali ngibadah. 2
bandha. Tunjukkan semua
-mu! Ketokake kabeh
bandhamu!
ke p menyang, neng. Bapak pergi
- Jakarta. Bapak tindak
menyang Jakarta.
kebun n kebon. Mencangkul di -.
Macul ing kebon.-binatang
kebon kewan, kebon raja. -
percobaan kebon pacoban.
- raya kebon raya
berkebun v tetandur
(tumrap kebon)
memperkebuni,
memperkebunkan vnandur
(tumrap kebon)
perkebunan n 1 kebon. 2
pakebonan. 3 lemah kebon
kecewa adj cuwa, kuciwa, gela.
Hatiku - karena janjimu.
Atiku cuwa amarga janjima
mengecewakan adj
nyuwani, nguciwani,
nggelani. Jangan sampai ~
ibumu! Aja nganti nyuwani
ibumu!
kecil adj 1 cilik. 2 anom, enom. 3
sathithik. 4 ciyut 5 sepele,
remeh
berkecil-kecil v baka
sethithik, saka sethithik.
berkecil-kecilan v, kedi-
kedian adj cilik-cilikan
mengedl vnyilik, mungkred,
njengkerut
mengecilkan, memperkecil
v, pengecilan n 1 nyilikake. 2
nyepelekake, ngremehake
kedl-mengedl adj cilik-cilik,
sepele, remeh
kecil-mengecilkan v
nyepelekake, ngremehake,
nyek-nyekan, ece-ecenan,
ngiwi-iwi
kedlan adj cak luwih cilik. -
hati 1 nesu, cilik aten. 2 wedi,
jirih, sumelang
kekecilan n 1 keciliken. a
2 keciliken. Santi membeli
baju ~. Santi tuku klambi
keciliken.
sekedi adj 1 padha cilike. 2
saenom, sacilik
204 — KAMUS INDONESIA-JAWA
kelompok
kedai n warung, dodolan, dhasaran.
Kamu menjaga -sementara
Ibu ke pasar. Kowe njaga
warung nalika Ibu menyang
pasar.
berkedai v marung, dhasar,
dodol. Tukang bubur ayam
keliling itu sekarang ~ di
depan pasar. Tukang bubur
ayam kliling kae saiki marung
ing ngarep pasar.
kedap adj kedhap, rapet, rengked.
- air kedhap banyu. - cahaya
kedhap cahya. - cuaca
kedhap hawa. - nyamuk
kedhap lemut, kedhap
lamuk, kedhap jingklong. -
suara kedhap swara, - udara
kedhap hawa
kejam adj kejem, angkara. Penguasa
yg - tidak disukai rakyatnya.
Panguwasa kang kejem ora
disenengi rakyate.
kejar v oyak, buru, bledig. - orang
itu! Oyak wong kuwi!
berkejar-kejaran v oyak-
oyakan. Adikku - dengan
temannya. Adhiku oyak-
oyakan karo kancane.
mengejar v mburu, ngoyak,
mbledig. Polisi - buronan
yang kabur dari penjara.
Polisi mbledig buronan kang
uwai saka kunjara.
keji adj nistha, kejem. Perbuatan
- akan mendapatkan
balasan nantinya. Kelakuan
nistha bakal entuk piwales
mengkone.
kelapa n klapa, krambil. Minyak
- murni sangat baik untuk
menggoreng. Lenga klapa
asli apik tenan kanggo
nggoreng.
kelar adj rampung. Sudah - belum
pekerjaanmu? Wis rampung
apa durung gaweanmu?
kelereng n 1 neker, keneker, dhir.
Bermain -. Dolanan neker. 2
isi klerak
keliru adj kleru. Jangan -
menafsirkan. Aja kleru
ngartekake.
kelit, berkelit v endha. Setiap
ditanya dia -. Saben ditakoni
dheweke endha.
kelola, mengelola v ngurusi. Siapa
yang - sekolah ini? Sapa
kang ngurusi sekolahan iki?
terkelola v kaurus. Sekolah
ini ~ dengan baik. Sekolahan
iki kaurus kanthi apik,
pengelola n pangurus.
Sudah lama Pak Asim jadi
-yayasan ini. Wis suwe Pak
Asim dadi pangurus yayasan
iki. - proyek pangurus
proyek
pengelolaan n pangurusan.
- makam ini diserahkan
kepada pemerintah desa.
Pangurusan pasar£yan
iki diwenehake marang
pamrentah desa. - kebun
pangurusan kebon, - tanah
pangurusan lemah
kelompok n klumpuk, klompok,
klumpukan, kumpulan,
golongan, grombolan,
krompolan. - bibit klompok
winih. - kekerabatan Antr
klompok paseduluran. -
pemirsa Kom klompok
pamirsa. - pendengar Kom
KAMUS INDONESIA-JAWA — 205
keluar
kena
klompok pamiyarsa. - umur
klompok umur
berkelompok v nggrombol,
rtgumpul, nglumpuk. Hidup~
menjadi kebiasaan manusia
purba. Urip nggrombol dadi
kabiasan manungsa jaman
biyen.
berkelompok-kelompok v
nggrombol-nggrombol,
nglumpuk-nglumpuk,
ngumpul-ngumpul
mengelompokkan v
nggolongake, ngumpulake,
nglumpukak^ mantha-mantha
keluar v metu. Karena sudah tidak
betah, dia - dari kantornya.
Amarga wis ora krasan,
dheweke metu saka kantore.
mengeluarkan v ngetokak£
keluarga n sanak sedulur. Tidak
memiliki -. Ora duw4 sanak
sedulur.
kelupas, mengelupas v nglothok,
nglocop, mlicet, mlecet.
Kulitnya -. Kulite nglothok.
kembali v 1 bali, mbalik, mulih.
Kapan kamu -? Kapan kowe
bali? 2 balen. Dia - dengan
istrinya. Dheweke balen karo
bojone. 3 maneh. Datang -
setelah sekian lama pergi
Teka man&h sawise lunga
suwe. - ke rahmatullah mati
pengembalian n pamulihan
kembalian n susuk, jujul. ~
belanja tadi berapa? Susuke
blonjo mau pira?
kemari v mrene. Aku datang -
karena ada keperluan. Aku
teka mr£n£ sabab ana perlu.
kemarin n wingi, dhek wingi. - dia
datang ke resepsi pernikahan
adiknya. Wingi dheweke teka
menyang resepsi nikahane
adhin£.
kemas adj kukut, benah. Pedagang
di pasar itu sudah -. Bakul-
bakul ing pasar kuwi wis
padha kukut
berkemas v tata-tata,
bebenah, kukut Setelah azan
subuh, dia sudah mulai ~. Bar
adan subuh, dh£w&ke wis
wiwit tata-tata.
dikemas v diwungkus,
dibuntel. Permen jahe ini
- menggunakan kertas.
Permen jae iki diwungkus
nganggo kertas,
mengemas! v ngukuti,
bebenah. Setiap pukul
empat sore, dia sudah ~
dagangannya. Saben jam
papat sore dheweke wis
ngukuti dagangane.
kemasan n wungkus, buntel
kemudian n 1 keri, tembe mburi. 2
sesuk. 3 terus, nuli, sabanjure,
sawise. - hari sesuk, emben
mengemudiankan v
1 ngerekake. 2 ngundur,
nangguhake
kena v 1 kena, gupak. Bajumu
- apa? Klambimu kena
apa? 2 trep, pas. Pesannya
- benar di hati. Pesen6
trep tenan ing jero ati. 3
kaserang. Dia - penyakit
cacar. Dh£wek6 kaserang
lara cacar. - andika kuwalat
- dakwa, - hukum kadakwa,
kaaran, diterka, dinyana,
dikira, disengguh, dianggep.
206 - KAMUS INDONESIA-JAWA
kenal
kendur
- emas dibesel, disogok.
- hama kena penyakit,
infeksi. - hati 1 kedanan,
kasmaran, kesengsem.
Aku ~ pada dirimu. Aku
kasmaran marang sliramu.
2 sebel, mangkel. Aku ~
pada sikapmu. Aku sebel
karo kalakuanmu. - lotre
1 entuk lotre. 2 untung,
begja. - sembur 1 kesembur.
2 disrengeni, dinesoni,
disentak, diuring-uring
berkenaan v 1 awit saka.
2 gegayutan, ubungan. 3
jumbuh, sarujuk, cocog. 4
ngenani
berkena-kenaan v padha
ngenani
mengena v 1 pas, trep. 2
kasil
kena-mengena v 1 padha
ngenani. 2 ubungan, sangkut
paut 3 mreduleni, nggatekake
mengenai n 1 ngenani. 2
v nyenggol. 3 p babagan,
ubungan, perkara, bab,
ngenani
mengenakan v 1 nganggo.
2 nggunakake
kenal vl kenal, tepung, wanuh. Aku
- dengannya ketika masih
di perantauan. Aku tepung
dheweke nalika isih ing
paran. 2 mangerteni. Apakah
kamu - dengan orang itu?
Apa kowe mangerteni wong
kuwi? 3 kelingan. Kamu
masih - aku tidak? Kowe
isih kelingan marang aku
apa ora?
berkenalan v 1 kenalan,
tepungan. 2 srawung
berkenal-kenalan v padha
kenalan, tetepungan, kenal-
kenalan
mengenal / ngerti, kenal
mengenali v ngenali,
mangerteni
memperkenalkan /
ngenalake
terkenal / dikenal,
dimangerteni, kondhang,
misuwur, kawentar
kenalan nkanca, kenalan
perkenalan n kenalan
pengenal n pangenal
kencang adj 1 kenceng. Anginnya
- sekali. Angine kenceng
banget. 2 banter. Dia selalu
- menjalankan motornya.
Dheweke mesthi banter
nglakokak£ motore. 3
pantheng. Pegang yang -
talinya! Panthenga taline!
mengencangkan / 1
ngencengake. 2 mbanterake.
3 mantheng
kekencangan a 1
kekencengen. 2 kebanteren
kendala n alangan, reribed,
pepalang. Semoga semua
lancar tanpa ada -. Muga-
muga kabeh lancar tanpa
ana alangan.
mengendalakan v malangi,
nyegati, mepeti, ngadhang,
nyumpet, nyumpel,
menggak, nyandhet
kendur adj kendho .Sepertinya tali
jemuran itu -. Kayane tali
pemean kae kendho.
mengendurkan /
ngendhoni, ngendhokake. -
tali Ngendhokake tali.
KAMUS INDONESIA-JAWA — 207
kenyang
kipas
kenyang adj wareg. Sudah - belum?
Wis wareg apa durung?
keras adj 1 atos. Kue ini - sekali.
Jadah iki atos banget. 2
banter, seru. Jangan bicara
- padanya! Aja ngomong
banter marang dheweke!
keringat n kringet Mandi Adus
kringet
keriput adj kisut Kulitnya sudah -.
Kulite wis kisut.
kering adj asat, aking, garing,
kering. Di musim kemarau
air sungai -. Ing mangsa
ketiga banyu kali asat. -
kerontang garing banget
(tumrap kali, sawah, Isp).
- mersik garing banget
(tumrap kayu). - ringkai
garing banget (tumrap
barang kang dipepe)
mengering v nggaring
mengeringkan v
nggaringake, ngasatake
kekeringan n 1 garing,
kering. 2 asat
kerja n 1 gawe. 2 kerja. 3 pista.
- antara kerja sawetara. -
bakti gugur gunung, gotong
noyong. - bendang, - ladang,
- sawah tetanen, magawe. -
borongan kerja borongan. -
kasar keija kasar. - lapangan,
- medan kerja lapangan. -
lembur kega lembur. - paksa,
- rodi kerja peksa. - sama
gotong royong, kamitran.
- samben, - sambilan, -
sampingan kerja samb&n. -
tangan pakarya.-tulis klerek
bekeija v 1 nyambut gawe,
makarya, kerja. 2 duwe gawe
mengerjakan v nggawe,
nindakake, nggarap. - mayat
ngurus mayit
mempekerjakan v
mburuhake, magawekake
pekerja n 1 pagawe. 2 buruh.
- ahli Adm ahli (tumrap
pagawean). - harian buruh
padinan, - kasar buruh,
kuli. - mingguan buruh
minggon. - musiman buruh
musiman. - pabrik buruh
pabrik
pekerjaan n pagawean,
pakaryan. - beresiko
pagawean pituna. -
sambilan samb&n. - tangan
pakaryan
pengerjaan n panggawean
sekerja, sepekerjaan n
sapagawean
keruh adj butheg. Air sumur ini
- sekali Banyu sumur iki
butheg banget
ketika n wektu, kala, nalika, rikala.
Komar berangkat ke sawah
- aku sedang mandi Komar
budhal menyang sawah
nalika aku lagi adus.
seketika adv sanalika.
Berubah Owah sanalika.
khawatir adj sumelang, kuwatir,
samar, wedi, uwas. Jangan
- aku bisa menjaga diri! Aja
sumelang, aku bisa njaga
awakkul
khilaf adj kleru, luput. Maafkan
jika aku Sepurane yen
aku kleru.
Idpas n 1 kipas, kepet, kebut tepas.
2 kitiran (tumrap kapal,
montor Isp)
208 — KAMUS INDONESIA-JAWA
kiri
kotak
berkipas v 1 nepas, ngipas.
2 kipitan, kebutan, tepasan,
kipasan
mengipas v kipitan, tepasan,
kipasan
mengipas-ngipas v 1
kipasan, kepetan, tepasan,
ngebuti. 2 ngipas
mengipasi vngipasi, nepasi,
ngepeti
mengipaskan v ngabitake
(tumrap buntut, kuping)
kipasan n kipasan, kepetan.
Cuaca panas begini paling
enak ~ dan minum es. Hawa
panas ngene penake kipasan
karo ngombe es.
kiri 1 n kiwa. Jangan makan
menggunakan tangan -!
Aja madhang nggunakake
tangan kiwa!
mengiri v ngiwa. Kalau tidak
menganan mungkin -. Yen
ora nengen, ya ngiwa
kolom I n lajur, kolom
kolom D n cagak, pilar
- rangkaian ula-ula
kolot adj kuna. Jangan berpikiran
-! Aja nduweni pikiran kuna!
kondisi n 1 wewaton, sarat. 2
kaanan- ekonomi kaanan
ekonomi, - kesehatan
kaanan kesehatan,- sosial
kaanan sosial
mengondisikan / nyarati,
ngragadi
konsisten adj 1 ajeg, lestari, tetep.
Dari dulu dia tetap - dengan
gaya bicaranya. Awit biyen
dheweke tetep ajeg karo
carane ngomong. 2 cocog,
jumbuh
kontakn, berkontak vsasambungap,
gegayutan. - dagang
sasambungan dagang. -
senjata bebedhilan, tembak-
tembakan
mengontak v nggegayuti,
nyambung silaturahmi
kopi I n kopi. - arabika kopi arabika.
- beras kopi beras, kopi las-
lasan. - bubuk kopi bubuk. -
dadak, - instan kopi dadak,
kopi tubruk. - gelondong
kopi glondhongan. - keras
- pahit kopi paitan. - luwak
kopi luwak. - pekat sari kopi
mengopi v ngopi, ngombe
kopi. Dingin-dingin begini
paling enak ~. Adhem-adhem
kaya ngene iki penake ngopi.
kopi Uni turunan, tindhesan
(tumrap layang Isp). 2 jilidan
(tumrap buku), lembar
(tumrap layang kabar)
mengopi v nurun, nindhes
(tumrap layang Isp). Aditya
~ pekerjaan Ratna. Aditya
nurun gaweane Ratna.
kotak n kothak, pethi, pethen. -
perkakas pethi bekakas.
- saran kothak pratikei. -
suara kothak swara. - surat
pethi layang
berkotak-kotak v 1 kothak-
kothak, kakothakan. 2
kapetak-petak. 3 kapisah-
pisah
mengotak v ngothak
mengotak-ngotakan v
misahake, ngothak-ngothakake
terkotak-kotak v kapisah-
pisah, kakothak-kothak
pengotak-ngotakan n
ngothak-ngothak
KAMUS IN DON ESIA-J AWA — 209
kuah
kutu
kuah n duduh. Aku ingin makan
sayur dengan -. Aku
kepengin mangan jangan
nganggo duduh.
kudapan n panganan, jajan. Panitia
menyuguhkan - di sela-sela
seminar. Panitia nyuguhake
panganan ing sela-selane
wayah seminar.
kupas, mengupas v ngonceki. -
buah mangga. Ngonc&ki
peiem.
kurang adv 1 suda, kurang. Kalau
kebanyakan, - sithik! Yen
kakehan suda sithik! 2
sathithik .Jatahnya -. Jatahe
sathithik. - adab dohok
(tumrap guneman), clolo
(tumrap tumindak). - adat,
- ajar - bahasa dinthis. -
air kurang banyu. - akal,
- beres, - waras. - ingatan
edan. - darah kurang
getih (tumrap lelara kang
disebabake getihe kurang).
- hati - tenaga loyo. - iman
kurang iman. - ingat kelalen.
-jantan weden, jirih. - lebih
kira-kira.-perhatian kurang
kawigatdn, - periksa embuh,
kurang ngerti. - pikir grusa-
grusu, kesusu. - pikiran
bodho. - terima kurang
trima
kurang-kurang adv
sathithike. Rezekinya banyak
tidak ~. Rejekine akeh ora
kurang-kurang,
berkurang, mengurang v
susut, suda, kurang. Berat
badannya sudah agak ~.
Bobote wis rada susut
berkekurangan v mlarat,
ker4. Masih banyak orang
yang ~. Isih akeh wong kang
mlarat
mengurangi v nyuda,
ngurangi, nyusut. Dia -
jatah uang saku anaknya.
Dhdw&ke nyuda jatah sangu
anake.
mengurangkan v
ngurangake, nyusutake.
Jangan suka ~ timbangan. Aja
sok ngurangak£ timbangan,
pengurang n pangurang,
panyuda
kekurangan n kekurangan
sekurang-kurangnya adv
paling ora, saora-orane,
sathithike
kutu n tuma. Rambutnya banyak -.
Rambute akeh tumane.
210 — KAMUS INDONESIA-JAWA
laal
laga
L
laal n inten abang, mutiara
laba n bathi, bathen, untung.
Bapak mendapat banyak -
dari bisnisnya kali ini. Bapak
entuk bathi akeh saka bisnise
sing saiki.
berlaba adj oleh bathi.
Jika mau berusaha paling
tidak kita akan Yen gelem
makarya, paling ora awake
dhewe bakal oleh bathi.
melabakan v nguntungake,
mbatheni
laba-laba n temangga,
kemlandhingan. Hati-hati
jika masuk ke dalam rumah
kosong itu, banyak -. Ati-ati
yen mlebu omah suwung
kuwi, akeh temangga.
labil adj gampang owah, ora kuwat,
obah-obah. Anak itu -sekali.
Bocah kuwi gampang owah.
labrak, melabrak v nglabrag,
nglurug kanti nesu
labuh I v melabuhkan v 1
ngudhunake (tumrap
jangkar, kere, Isp). Kapal yg
hendak sandar - jangkarnya.
Kapal kang arep sandhar
ngudhunake jangkar^. 2
nglabuhak£ (kapal, prau,
Isp). Kapan syahbandar akan
memberi izin untuk - kapal
ini? Kapan kepala plabuhan
arep menehi idtn nglabuhake
kapal iki?
labuh II, labuhan n tabuhan
(upacara)
lacak I, melacak v ngembrah
lacak D, melacak v nglacak
terlacak kalacak
pelacakan n bab nglacak
pelacak n wong/kewan kang
nglacak
lacak m melacak i'ora nyangkut
(tumrap jangkar, Isp)
lada n mrica
ladang n tegai, tegalan. — padi
n sawah
berladang v negal, duwe
tegalan
memperladangkan v
nggawe tegalan
perladangan n pategalan,
bab nandur ing tegalan
peladang n tani tegalan
laga I, berlaga v tarung. Ayamku
sdh siap ~. Pitikku wis siap
tarung
melaga, melagakan vngadu
(tumrap pitik, wedhus, Isp)
memperlagakan v 1
narungake. Warga di sini
gemar sekali - ayam.
Wong kene seneng banget
narungak£ pitik. 2 nubmkake.
- ayam atau kambing itu
tidak diperkenankan di
dalam ajaran agama kita.
Nubrukake pitik utawa
wedhus kuwi ora kena ing
ajaran agamane dhewe.
perlagaan n bab tarung
pelaga 1 jago adon (tumrap
kewan). Ayam paman
dijadikan ~. Pitike paklik
didadekake jago adon. 2
tukang tarung. Profesinya
menjadi ~. Gaweane dadi
tukang tarung.
KAMUS INDONESIA-JAWA — 211
laga
laku
laga □, berlagak a anggak, pongah.
Jadi orang jangan suka ~.
Dadi wong aja sok anggak.
lain adj 1 seje. Tulisanku - dengan
tuiisanmu. Tulisanku seje karo
tulisanmu. 2 liya, beda. Dia
berhubungan dengan lelaki
-. Dheweke sesambungan
karo wong lanang liya. 3
geseh. Hasil yang dicapai -
dari tujuan awai Asil kang
digayuh geseh saka tujuan
awali. — dari itu p kajaba
kuwi, saliyane kuwi. - ia juga
bertindak sebagai anggota.
Kajaba kuwi, dhewike
tumindak dadi kawula,
berlainan v beda-beda.
Meski kembar, kesukaan
mereka ~. Sanadyan kembar,
kang disenengi beda-beda,
melainkan p nanging,
mung, namung. Bukan ini
yg kumaksudkan, ~ itu. Dudu
iki sing takkarepake, nanging
kuwi.
memperlainkan v
mbedakaki. Jangan suka ~
anak! Aja sok mbedakaki
bocah!
kelainan adj 1 nyleneh. Anak
itu memang agak ~. Bocah
kuwi pancen rada nyleneh.
2 cacad. Apakah anak itu
memiliki ~? Apa bocah iku
duwe cacad?
berkelainan v duwe cacad
laku adj 1 solah tingkah, laku,
tindak, patrap. Tingkah -nya
membuatku bingung. Solah
tingkahe gawe aku bingung.
2 adj payu. Kacangnya sdh
- apa belum? Kacangi wis
payu apa durung? 3 v tirakat
Kakek melakukan - agar
hajatnya terkabul Simbah
nglakoni tirakat kareben
kajate kabul.
berlaku v 1 lumaku.
Aturan ini - dari awal.
Aturan iki lumaku saka
kawitan. 2 tumindak. Hesti
~ sebagai wakil keluarga.
Hesti tumindak dadi wakile
kulawarga. 3 sah. Setelah
ditetapkan, aturan itu ~.
Sarampunge ditetepake,
aturan iku banjur sah. 4
kanggo. Uang itu sudah tidak
~ lagi sekarang. Dhuwit kuwi
wis ora - maneh saiki.
pemberlakuan v
pangetrapan. - aturan
itu menunggu putusan
pemerintah. Pangetrapan
aturan kuwi ngenteni
putusane pamrentah.
memberlakukan v
ngetrapake. Untuk
menghindari kemacetan,
polisi ~ sistem buka tutup
di jalan raya. Kareben uwal
saka kamacetan, polisi
ngetrapak4 sistem bukak
tutup ing dalan gedhe.
melakukan v 1 nindakake.
Siapa yang ~ semua ini?
Sapa kang nindakake kabeh
iki? 2 nganakak£. Warga
di sini akan - kerja bakti
bersih desa. Wong ken4 arep
nganakake gugur gunung
resik-resik desa. 3 nglakoni.
Seharusnya kamu bertanya
dahulu sebelum ~ hal ini.
Kudune kowe takon dhisik
sadurunge nglakoni bab iki.
212 - KAMUS INDONESIA-JAWA
lalat
lama
memperlakukan / 1
nganggep. Jangan
- perkara ini sepele. Aja
nganggep perkara iki sepele.
2 ndadekake. Bagaimana
kamu - anak kamu? Piye
anggonmu ndadekake
anakmu?
pelaku n 1 wong kang
nglakoni. Ternyata -
pencurian itu adiknya sendiri.
Jebule wong kang nglakoni
maling kuwi adhine dhewe.
2 lakon. Sebagai ~ utama
dlm sandiwara itu, ia sangat
memukau. Merga dadi lakon
utama sajroning sandhiwara
iku, dheweke katon luwes
banget
kelakuan n kelakuan
selaku p kang dadi. Pak
Murdi, ~ lurah memberikan
sambutannya. Pak Murdi,
kang dadi lurah menehi
sambutane.
lalat n laler
lalu 1 p banjur, terus. apa
pendapatmu mengenai
hal ini? Banjur, apa
panyangkamu ngenani bab
iki? 2 v sageleme, sakarepe.
la berjalan sambil -.
Dheweke mlaku sageleme. 3
v kapungkur, biyen. Ayahnya
telah meninggal dunia enam
tahun yang -. Bapa ke wis
mati nem taun kapungkur.
berlalu v 1 lunga. Setelah
melalui penantian panjang,
ia pun ~. Sawise ngenteni
suwe, dheweke lunga. 2 ilang,
ora ana, mati. Riwayatnya
telah ~. Riwayate wis ilang.
3 v rampung, puma, entek
melalui v 1 ngliwati. Apa
kamu berani - jalan itu?
Apa kowe wani ngliwati
dalan kae? 2 nrajang.nerak.
Cahaya bulan - pucuk pohon
cemara. Cahyaning rembulan
nrajang pucuking cemara. 3
nglangkahi, njangkahi. Bila
kamu ingin sukses, kamu
harus ~ banyak rintangan.
Yen kowe kepengin sukses,
kowe mesthi nglangkahi
ak6h pepalang.
terlalu adv banget, kaliwat-
liwat. Rumahnya ~ bagus
bagiku. Omahe apik banget
kanggoku.
keterlaluan adj kebangeten,
kelewatan. ~ jika kamu tidak
mau datang menjenguknya.
Kebangeten yen kowe ora
gelem teka niliki dheweke.
laluan n dalan, marga
lama adj 1 suwe. Sudah - kamu
menantiku? Wis suwe
anggonmu ngenteni aku?
2 lawas, amoh. Roti ini sdh
- Roti iki wis lawas. 3 kawak,
tuwa. Orang yang sudah
- jadi pemain pasti sudah
paham. Wong kang wis
kawak dadi paraga mesthi
wis paham.
lama-lama adj suwe-suwe,
saya suw6. - saya bosan
dengan acara ini Suwe-suwe
aku jeteh marang adicara iki.
berlama-lama v disuwe-
suwe. Kalau melakukan
pekerjaan, jangan ~. Yen
KAMUS INDONESIA-JAWA — 213
langsung
layang
nyambut gawe, aja disuwe-
suw&
memperlamakan v
nyuwekake, nyenyuwe
selamanya adj sajege,
salawase. ~ ia akan seperti
itu. Sajeg£ dheweke bakal
tetep kaya kuwi.
selama-lamanya adj
salawase, sasuwe-suwene.
la dikutuk jadi batu ~.
Dheweke disepatani dadi
watu salawase.
kelamaan adj 1 kesuwen.
Jangan - memberi jawabanl
Aja kesuwen anggonmu
menehi jawaban! 2
kadaluwarsa, kelawasen.
Makanan yang telah - harus
segera dibuang. Panganan
kang wis kadaluwarsa kudu
ndang diguwak.
langsung 1 adv langsung. 2 v
banjur, terus, nyambung. 3 v
bablas. 4 vsida
berlangsung v kaleksana,
kasambung
keberlangsungan v
kaleksanan, kadaden
melangsungkan v 1
ngleksanakake, nindakake. la
bermaksud ~ akad nikah
esok hari Dheweke nduwdni
maksud ngleksanakak4
akad nikah sesuk-esuk.
2 mbanjurake, nerusak4,
nglangsungake. Kapan dirimu
hendak-usulkukepada Bapak?
Kapan kow4 arep nerusake
usulku marang Bapak?
kelangsungan 1
kalangsungan. 2 prasaja,
blaka suta
lapis, berlapis v rangkep, lapis,
sungsun, susun, tundha,
sap. Kain yg dipakainya ~.
Jarik kang dienggo rangkep-
rangkep.
berlapis - lapis v sap-sap,
susun-susun, lapis-lapis,
tundha-tundha, rangkep-
rangkep
melapis v nglapis, nyusun,
nundha, ngesap, ngrangkep
melapisi irnglapisi, nundhani,
ngesapi, ngrangkepi
melapiskan v nglapisake,
nyusunake, nundhakake,
ngesapake, ngrangkepake
lapisan n lapisan, rangkepan,
sap-sapan
layang I v 1 mabur. 2 n surat -ku
kemarin sudahkah kau baca?
Layangku wingi wis kowaca
durung?
melayang v mblayang,
mabur, mider. Bangun tidur
tadi badanku seperti ~.
Tangi turu mau awakku kaya
mblayang.
layang-layang n layangan.
Rony ikut lomba ~ di pantai.
Rony melu lomba layangan
ing pesisir.
melayang-layang / mabur-
mabur, mider-mider. Burung
pipit itu - di atas pohon
jambu. Manuk emprit iku
mabur-mabur ing ndhuwur
wit jambu.
melayangkan trl ngeburake,
nglayangak&, miderakg.
Antok berlari kencang ke
arah lapangan - layang-
layang ny a. Antok mlayu
banter menyang lapangan
214 — KAMUS INDONESIA-JAWA
layang
lebih
ngeburake layangane. 2
ngirimake. Kapan dirimu
~ suratmu? Kapan kowe
ngirimake layangmu?
tertayang v keturon, merem
teriayang-layang /sumebar
selayang v kumlebat, —
pandang a saklebatan
layang II, melayang v ngiris
(tumrap pelem Isp)
layar 1 layar, motha. Kapal -.
Kapal layar. 2 gombal
kang dijemreng kanggo
nutupi dodolan Isp Sebelum
berjualan, Tmem memasang
-. Sadurunge dodol, Tinem
masang layar.— lebar pilem,
- tancap layar tancep
berlayar v lalayaran.
Suamiku akan berangakat
~ bulan ini. Bojoku arep
mangkat lalayaran sasi iki.
melayarkan v 1 nglayarake.
Kapten ~ kapal mengikuti
arah mata angin. Kapten
nglayarake kapal nuruti
arahe angin. 2 ngangkut
(tumrap prau). Perahu layar
- barang dan penumpang
menyeberangi sungai. Prau
layar ngangkut barang lan
wong kang arep nyabrang
kali.
pelayar n palayar
pelayaran n palayaran ,
- Nusantara n palayaran
Nuswantara
lebih adj 1 luwih (tumrap ukuran
lan cacah). Hitunganmu
- satu. Pitunganmu luwih
siji. 2 turah. Kue yang akan
diberikan padanya ternyata
Jajanan kang arep
diwenehake dheweke jebule
turah. — dahulu 1 dhisik.
Sebelum dimakan, dicuci
~. Sadurunge dipangan
dikumbah dhisik. 2 pisanan,
wiwitane. la lahir -. Dheweke
lair pisanan. — kurang
kurang luwih, kira-kira,
panyana, duga prayoga. -
begitulah sifatnya. Kira-kira
kaya mengkono sipate.
berlebih v luwih, turah
berlebih-lebih adj,
beriebih-lebihan adirturah-
turah
berlebihan adj 1 kakehan.
Ia mengambil makanan ~.
Dheweke njupuk panganan
kakghan. 2 mbangeti.
Perbuatannya sudah ~.
Kelakuane wis mbangeti. 3
mirunggan, aneh, nyleneh.
Jangan suka ~ dalam
bertindak! Aja sok mirunggan
sajroning nindakake lelakon!
melebih-lebihi v ngluwih-
ngluwihi, muwuh-muwuhi,
nambah-nambahi
melebihi v ngluwihi, nurahi,
muwuhi, nambahi
melebihkan v ngluwihake,
nambahake, muwuhake
melebih-lebihkan v
n g luwih -ngluwihake,
nambah-nambahak4,
muwuh-muwuhake
terlebih, lebih-lebih adv
luwih-luwih, mligi. Dia
sangat santun, ~ pd orang
tua. Dhdweke sopan banget
luwih-luwih marang wong
tuwa.
kelebihan 1 kaluwihan,
turahane. - hartanya
KAMUS INDONESIA-JAWA — 215
lebur
lepas
diberikan pd orang miskin.
Kaluwihan bandhane
diwenehake marang wong
kang ora duwe. 2 kautaman,
kakususan. Dirinya memang
memiliki-. Dheweke pancen
nduweni kautaman.
berkelebihan adv 1 kakehan,
turah-turah. Hartanya sdh
Bandhane wis kakehan. 2
kliwatan
selebihnya saluwihe, luwihe,
turahe
lebur adj lebur, luluh, leleh
melebur y nglebur, ngluluh,
nglel£h. Kata maaf dpt
~ semua kesalahan kita.
Pangapura bisa nglebur
kabeh salahe awake dhewe.
meleburkan v 1 ngleburake,
ngluluhake, nglelehake. Pak
Jani hendak ke tukang pandai
besi utk - besi miliknya. Pak
Jani arep menyang pandhe
wesi saperlu ngleburake
wesi duweke. 2 nyimakake.
Siapa yg - senjata ini? Sapa
kang nyimakak6 gaman iki?
— diri nyawiji, manjing. -
dgn Tuhan. Nyawiji kalawan
Gusti.
terlebur adv kalebur,
kaluluh, kaleteh
leburan n leburan
peleburan v paleburan
lempar / sawat, balang, sambit
melempar v mbalang,
nyawat, nyambit
lengkap adj pepak, ganep.
Dagangan Surti — benari
Dagangan^ Surti pepak
banget!
melengkapi y njangkepi,
ngganepi. Sebelum masuk
sekolah, kamu harus -
tugas-tugasmu! Sadurunge
mlebu sekolah, kowe kudu
nglengkapi gaweanmu!
perlengkapan n perkakas
pelengkap n geganep.
Tempe goreng dan perkedel
menjadi ~ makan soto.
Tempe goreng lan perkedel
dadi geganep mangan soto.
lengket adj kel&t, lengket, kraket
Lem ini sangat -. Lem iki
keldt banget
lentera n ting
lepas v 1 umbar (tumrap kewan). 2
ucul, pedhot, pisah. Ikatan di
kakinya sudah -. Talenan ing
sikil6 wis ucul. 3 oncat, mlayu,
luwar, minggat. Pegang yg
erat, jangan biarkan -. Cekeli
kang kenceng, aja dijarke
oncat. 4 mardika, uwal,
bebas. Bangsa Indonesia
telah - dari penjajahan
Belanda. Bangsa Indonesia
wis mardika saka jajahan
bangsa Landa. 5 ilang.
Harta bendanya telah - dari
tangannya. Bandhan6 wis
ilang saka tangane. 6 sawis6
- maghrib, dia berangkat.
Sawis6 magrib, dh&w&k£
budhal.— angin muspra, —
cakap saru,— kendali ilang
kendhali, — kira-kira lega,
— malu wis tetak, — pantai
segara,— tangan ngejarak£,
karebdn, luwdh, ngetogak4,
ora preduli man&h, — hati
marem, katog,— lelah leren,
ngaso
216 — KAMUS INDONESIA-JAWA
lestari
liang
melepaskan vl ngumbarake
(tumrap kewan). Pak Marjan
~ kerbaunya di ladang. Pak
Marjan ngumbarake kebone
ing tegalan. 2 nguculi,
medhotake, misahake,
nguwalake, nyopotake,
motholake. Bapak sedang
~ tali yg tertambat di
tiang? Bapak lagi nguculi
tali kang nggubet ing
cagak. 3 ngetokake, mecat,
nglerenake, nglerehake.
Pimpinan perusahaan
terpaksa - sebagian
karyawan krn mengalami
kebangkrutan. Pimpinan
pabrik kapeksa ngetokake
sap&rangan karyawan
amarga bangkrut. —
angan-angan nglamun,
— keinginan nadaran,
— kasam males, — diri
lolos, — hati birahi, —
isri talak, megat, — jiwa,
— napas terakhir mati,
— mata nonton-nonton,
— pemandangan plesir,
mlancong, klintong-ldintong,
mlaku-mlaku, — uang
ngriba
terlepas v 1 ucul, mrucut,
pedhot, oncat, luwar, uwal,
copot, pothol (tumrap waja).
Saya sangat lega ia dapat
~ dari bahaya itu. Aku lega
dhewdke bisa ucul saka
bebaya iku. 2 bebas (tumrap
kuwajiban)
lepasan n 1 umbaran
(tumrap kewan). Telur ayam
~ memiliki rasa enakyg lebih
enak. Endhog pitik umbaran
nduw&ni rasa kang luwih
enak. 2 lulusan (tumrap
sekolah). Kamu ~ dari mana?
Kowe lulusan saka ngendi? 3
tipak (tumrap tilasing sikil)
tilas, tabet. Ini ~ siapa? Iki
tipake sapa?
selepas p sawise, sarampunge
lestari adj lestari, langgeng, tetep
ora owah
melestarikan v nglestarekake,
ngukuhake, ngajegake,
manggahake, muguhake,
nglanggengake. Kewajiban
kita ialah ~ budaya bangsa.
Kuwajiban4 dh6we yaiku
nglestarelsdce budaya bangsa,
pelestari n pangayom,
wong kang nglestarekake.
Para ~ budaya Jawa
menghendaki adanya
perkumpulan seniman Jawa.
Para pangayom budaya
Jawa kepengin nganakake
pakumpulan seniman Jawa,
pelestarian v bab nglestarekake,
ngayomi supaya ora rusak
kelestarian n kaanan kang tetep
kayasakawit
letih adj kesel, sayah. Ayah terlihat
sangat - setelah bekerja
seharian. Bapak katon kesel
banget sawise makarya
sadina muput
meletihkan v ngeselake.
Pekerjaan ini sangat ~.
Pagawean iki ngeselake
banget.
liang n 1 luwangan. Orang-
orang menggali - untuk
pembuangan sampah. Wong-
wong padha ndhudhuk
luwangan gawe guwakan
larahan. 2 Idng (tumrap
KAMUS IN DON ESIA-J AWA — 217
libur
limbah
kewan) Jangan dekat-dekat -
ular, berbahaya! Aja cedhak-
cedhak lertg ula, mbebayani!
libur adj prei. Para karyawan hanya
mendapat - satu hari setiap
seminggunya. Para karyawan
mung entuk prei sedina
saben seminggune.
licin adj lunyu. Hati-hati kalau
melewati jalanan yang - !
Ati-ati yen ngliwati dalanan
sing lunyu!
lidah n ilat Memang - tak bertulang.
Pancen ilat ora duwe balung.
lidi n sada. Kamu taruh di mana
sapu - tadi? Mbok selehake
ing ngendi sapu sada mau?
lihai adj pinter, prigel. Negara kita
membutuhkan orang-orang
yang — mengatur strategi.
Negarane dhewe mbutuhake
wong-wong kang pinter
ngatur strategi.
lihat v deleng, tonton, delok,
sawang
melihat v 1 ndelok, nonton,
ndeleng, nyawang. Ibu
melarangku ~ televisi sampai
larut malam. Ibu nglarang
aku ndelok tipi nganti wengi.
2 weruh, ngerti, mbuktdkake.
Aku benar-benar - dia yang
melakukan pencurian itu.
Aku weruh tenan dhew6ke
kang maling. 3 ngramal.
Kakek dapat - hidupmu.
Simbah bisa ngramal uripmu.
4 tilik (tumrap wong lara).
Kapan kita - Bu Anwar di
puskesmas? Kapan awake
dhewe tilik Bu Anwar ing
puskesmas?
penglihatan n 1 pandeleng,
apa sing didelok. Dalam
- saya, tampak bayangan
berkelebat. Sajroning
pandelengku, katon
bayangan kumlebat. 2 mata,
mripat. -nya kabur bila senja
tiba. Mripate blawur yen wis
surup.
melihat-lihat v ndelok-
ndelok. Dia pergi - buku-
buku edisi baru di pameran
buku. Dhew&ke lunga
ndelok-ndelok buku-buku
wetonan anyar ing pameran
buku.
terlihat v katon, ketok.
Kecerdasan seorang cendekia
- dari sorot matanya.
Kapinterane wong kang
linuwih katon saka sorot
mripate.
memperlihatkan v
ngetokake, ngatonake,
mamerake, nuduhi.
Bicaranya - jati dirinya.
Obahing lathine ngetokake
ajining dhirine.
kelihatan v ketok, katon.
Dari jauh - bagus. Saka adoh
katon apik.
kelihatannya adv ketoke.
Dari raut wajahmu, - engkau
sakit. Saka praupanmu,
ketoke kowe lara.
limbah n ampas. - tahu dapat
dibuat menjadi tempe
gembus. Ampas tahu bisa
digawe dadi t£mpe gembus;
pelimbahan n peceren. Sisa
air cucian buanglah di —.
Turahan banyu kumbahan
guwako ing pecerdn
218 - KAMUS INDONESIA-JAWA
limbak
limpah
limbak n numpuk-numpuk
limbang I v limbang; ngumbah
(emas, lentan, beras, Isp)
kanthi ngayak ning tampah:
Banyak orang ~ intan di
pinggir sungai. Wong-wong
padha ngumbah inten ning
pinggir kali;
melimbang v nglimbang:
~ mata ~ mata dengan air.
Nglimbang mata nganggo
banyu
limbang 0 . v klayab;
melimbang v nglayab,
klayaban
limbat n iwak sajenis lele sing kulite
lunyu lan duwe racun, clarias
nieuhofi
limbing peranganing jaba kuping
pithik utawa manuk, Isp
limbung I, papan kang dipageri
ing pinggir segara kanggo
delehake prau utawa kanggo
adus
limbung D, adj 1 ora mantep, owah
(ngadeging, lungguhing,
panggonaning); 2 ki ora teteg
karebe (pikire, tujuwane, Isp)
limbur I, melimbur v, angrob,
banjiri
: Pantai ini rusak karena air
laut ~ terus. Pinggir segara
iki rusak amarga banyu
segara banjiri terus;
dilimbur v dibanjiri: Kalau
takut ~ air laut pasang,
jangan membuat rumah di
pantai. Nek wedi dibanjiri
banyu segara pasang, ojo
gawe omah neng pinggir
segara, pb nek wedi karo
akibate, ojo nglakoni gawean
1 ku
limbur II, adj katon remeng-
remeng lamat-lamat
limpa peranganing jeroan sing
tumempel ing wadhuk.
limpah ki n welas asih atine
berlimpah adj akeh banget;
luwih seko cukup: Orang
yang melihat pameran itu
Wong kang delok pameran
kuwi akeh banget;'
berlimpahan v bludhng;
berlimpah-limpah a sarwo
akeh; sarwo turah-turah;
melimpah v 1 wutah utawa
luber amarga kebak banget:
Musim hujan air sungai
Mongso udan banyu kali
luber ngebaki dalan-dalan;
2 luwih-luwih; turah-turah:
Makanan enak-enak ~ di
pesta itu. Panganan enak-
enak turah-turah ning pista
kuwi;
melimpahi v 1 ngluberi:
Gelas itu diisi penuh
menyebabkan ~ taplak meja.
Gelas kuwi diisi kebak banget
marai ngluberi taplak meja;
2 maringi ganjaran: Allah
~ manusia. Allah maringi
ganjaran kanggo manungso;
melimpahkan v ngucurake
luh; 2 maringi ganjaran:
Mudah-mudahan Allah ~
keluarga kita. Muga-muga
Gusti Allah maringi ganjaran
kanggo keluarga kita;
melimpah-limpah v sarwo
akeh; luwih-luwih;
KAMUS INDONESIA-JAWA — 219
limpau
lindas
limpahan n barang
kang diwenehake utawa
dikucurake Isp;
pelimpahan bab ngalihake
hak, wewenang, Isp: ~
wewenang Pengadilan
Negeri Jakarta Timur ke
Pengadilan Negeri Jakarta
Barat berjalan lancar. Bab
wewenang Pengadilan
Negeri Jakarta Timur neng
Pengadilan Negeri Jakarta
Barat lumaku kanthi apik.
limpau, melimpaui v nyimpang;
sumingkir: Anakku - jalan
itu karena takut kepleset.
Anakku ~ dalan kuwi amarga
wedi kepleset
limpung 1 tumbak cendhak
landhepe loro kiwa tengen;
2 suthange ing buri wis
pruthul tmr. jangkrik Isp; 3
pisang goreng.
limun I, 1 omben-omben seko
sarine who-wohan; 2 pedhut;
limun, limunan D ilang ora ketok;
aji sing marakake bisa
ngilang
lin I, n garis
lin n, n pita
lin m, n lakuning sepur
linau n deloging wit palem sing ana
erine lan pucuking wit kuwi
enak dipangan, Oncosperma
fUamentosum
lincah adj trengginas: Para gadis
di sanggar Ananda terkenal
~ .Para kenya ing sanggar
Ananda kondhang ~ lan
prigel
melincah-lincah v ora
maton, mencla-mende; ora
tetep, molah-malih omahe
utawa pagaweane
kelincahan n sipat-sipat
lincah
lindak , berlindak-lindak adj
numpuk-numpuk, akeh
banget (bandha Isp);
lindang adj entek; ilang;
melindangkan v
ngentekake; ngilangake:
~ harta benda orang tua
karena berjudi. ~ bandha
wong tuwane kanggo
ngabotohan
lindap adj 1 timbreng; peteng
remeng-remeng ; (wiwit)
blawur, lamat-lamat (cahya,
panas) tumraping pandeleng:
Cahaya lilin itu agak ~.
Padhangd lilin kuwi rada 2
(wiwit) mati tumraping geni:
genine wis 3 mendhung:
Langit lama-lama ~. Langit
suwe-suwe 4 kurang
jelas; kurang iso dingerteni
artine: Teriakannya ~
kalah suara keramaian itu.
Bengak-bengoke ~ kalah
suwara marang karamean
kuwi; 5 adem; ayem: Orang
itu mencari tempat yang
~. Wong kuwi goleki
panggonan kang ~;
melindap v entek; ilang
lindas v tindhes, giles, plenet
melindas v mlindhes
nggiles, nlindhes, nindhes.
Roda mobil itu - bangkai
tikus yang tergeletak di jalan.
Roda mobil kuwi mlindhes
220 — KAMUS INDONESIA-JAWA
lindu
lingga
bathang tikus sing gumletak
ing dalan
pelindas n panggilesan
lindu n genjoting bumi marga
dayane gunung geni/
longsoring lapisan bumi
lindung, berlindung v 1 ngaub,
ngayom ampingan,
ngeyub; ndelik:Prajurit itu
~ di belakang pohon besar.
Prajurit kuwi ~ neng buri wit
gedhe; 2 jaluk tulung kang
Maha Kuasa supaya slamet
utawa ora kena bebaya;
melindungi v 1 nutupi
supaya ora kena (panas,
angin, Isp): Anak itu ~
badannya menggunakan
payung biar tidak kehujanan.
Bocah kuwi ~ awake nganggo
payung ben ora kudanarv 2
ngayomi; ngrawat; ngopeni:
Pemerintah ~ binatang yang
hampir punah. Pamarentah
~ kewan sing meh sima; 3
nylametake supaya bebas
saka bebaya: Induk ayam itu
~ anak ayam dari serangan
burung elang. Babon kuwi ~
kuthuk-kthuke saka serangan
manuk elang;
melindungkan v 1 sengaja
delik saka: Ular itu ~ di
rerumputan. Ulo iku ~ neng
suket-suket; 2 migunakake
barang kanggo delik:
Setelah bertelur, hewan
itu mengumpulkan daun-
daunan dan ~ diri di lubang
itu. Sawise ngendhog,
kewan kuwi ngumpulake
godhong-godhong lan ~
neng bolongan; 3 delehake
barang ing papan kang aman:
Kangguru itu ~ anaknya di
perutnya. Kangguru kuwi ~
anake neng wetenge;
memperlindungi v ngayomi;
terlindung v 1 katutup
barang kang marai ora ketok
(panas, angin, Isp); 2 delik;
3 dislametake (saka bebaya
Isp);
lindungan n diayomi: Tidak
ada yang lebih tenang selain
~ Allah. Ora ana kang luwih
ayem tinimbang ~ Allah;
perlindungan n 1 papan
kanggo delik; 2 ngayomi;
pelindung n 1 wong kang
ngayomi: Pak Lurah diminta
menjadi ~ yayasan itu.
Pak lurah disuwun dadi ~
yayasan iku; 2 piranti kanggo
ngayomi;
pelindungan ark n jamban
kakus
lindung O n welut
linen n gombal putih digawe saka
rami kang alus, kuat, lan
adem nek dianggo: Baju ~
itu enak dipakai. Klambi saka
~ kuwi penak dianggo
lingar, melingar v 1 julalatan;
pendirangan; 2 mengo
lingat adj 1 trampil; prigel;
trengginas: Orang itu ~
mencari uang. Wong kuwi ~
golek duwit; 2 mubeng cepet
banget (roda, gangsingan,
Isp)
lingga n watu kang awujud tiyang
kanggo tugu p£ngetan Isp;
—alam tlatah (alas, pulo), Isp)
kang sengaja dilestar&kake
KAMUS INDONESIA-JAWA — 221
linggam
lipat
(kanggo nglestarekake wit-
witan lan kewan-kewan
supaya tetep lan ora sirna);
—api sebutan w'rt, Dysoxylum
dumosun
linggam ki n cet wama abang
linggayuran ark adj duwur lencir
linggi n Lay kayu mlengkung ana
ngarep lan buri tumraping
prau
linggis I, n wujud wesi kanggo
piranti dhudhuk-dhuduk;
melinggis v nglinggis;
linggis, linggisan D, ark n kayu
dawa ing pinggir prau
lingkis ark v, melingkis v nglinthing
(lengen klambi)
lingkung v, melingkung v
menehi wates (pager) neng
sakubenge;
melingkungi v ngubengi:
Hutan Roban - tempat itu.
Alas roban ~ panggonan
kuwi;
terlingkung v klebu ing
kalangan (tlatah, laladan, Isp)
lingkungan v 1 wewengkon
(laladan Isp); 2 golongan;
kalangan: Orang itu dari ~
darah biru. Wong kuwi saka
~ priyayai luhur; bab kang
marai tuwuhe manungs:
kang marai rusak ~;
-- budaya wewengkon ing
kalangan manungso kayata
wujud omah, tetunggangan
utawa seni, ilmu kang
sakabehe asil ciptaan
manungso; — kerja kabeh
bab kang ana hubungane
karo
— sosial
lintas traydk. Aku naik bus ~ kota.
Aku nunggang bis trayek
kutha
- akal ketemu ing nalar;
melintas v 1 kumlebat
(tumrap liwat). 2 nyabrang
(tumrap dalan Isp), 3
kelingan;
melintasi v 1 ngambah,
ngliwati (tumrap tegalan
Isp). 2 nyabrangi (tumrap
dalan Isp);
pelintas wong kang liwat;
pelintasan sabrangan;
lintasan n dalan;
terlintas v 1 kliwatan. 2
kelingan, tom-tomen;
perlintasan 1 liwatan. ~
kereta api. liwatan sepur, 2
plangkah, menyerahkan
menehake plangkah;
selintas sedh£la - lalu
saklebatan, satleraman;
kelintasan v kadhisikan,
kalancangan
linting , melinting v nggulung,
nglinthing (udud, Isp)
nganggo tapak tangan
linu a krasa lara (untu, balung);
ngilu
linyak a gepeng (amarga kepidhak)
berlinyak v tukaran, padon;
melinyak v ngidhak nganti
gepeng;
lio n papan panggonane ngobong
gendheng
liontin n rerenggan, pacakan
lipan n klabang; babak salu
lipas n coro
lipat o 1 iso dilempit utawa
dirangkep: pisau ~. Ladhing
222 — KAMUS INDONESIA-JAWA
lipur
lisah
2 rangkep: ~ dua (tiga,
empat);
berlipat v 1 dilempit dadi
rangkep: kain yang ~ pada
tepinya. Gombal kang~
nggon pinggire; 2 tikel; tikel
tekuk;dadi akeh banget:
keuntungannya ~ . Bathine
berlipat-lipat / 1 tikel
tekuk: Keuntungannya ~ .
Bathine 2 akeh lempitan£:
Bagian bawah gaunnya ~;
melipat v 1 nglempit dadi
rangkep: ia ~ celana yang
telah disetrika. Wong kuwi
~ kathok sing wis disetrika;
2 ki ngringkus; nangkep
(wong njarah, Isp): polisi
telah berhasil ~ komplotan
perampok itu. Polisi wis kasil
~ wong njarah kuwi;
ganda dadi ak&h;
melipatkan v 1 dadi
rangkep: ~ koran yang
telah dibaca. ~ koran sing
wis diwaca; 2 ngrangkep
dadi akfeh: orang itu ~
dagangannya, wong kuwi ~
dagangane;
lipatan v barang kang
dilempit; perlipatan v
cara nglempit;
kelipatan v Mat angka asil
saka nikelake angka liyane:
27 ialah ~ 9. 27 yaiku ~ 9;
lipat ganda v, melipat¬
gandakan v ndadekake tikel
tekuk: bapak ~ usahanya.
bapak ~ dagangane
lipit n lempitan cilik
melipit / nglempit ing
pinggirane kain utawa
gombal
lipur v 1 ilang: lama-kelamaan
nama itu ~ dari ingatannya.
Suwe-suwe jeneng kuwi ~
saka pikire; 2 ilang sedhihe;
kelipur atine;
pelipur wong kang nglipur
liput v; meliput v nggawe wartos
bab kadadeyane: orang itu ~
perang Irak-lran: wong kuwi
~ perang Irak-lran;
meliputi v 1 nutupi: salju
tebal ~ puncak Gunung
Jayawijaya. Salju kandel
~ pucuking Gunung
Jayawijaya; 2 ngebaki: banjir
~ tanah persawahan, banjir
~ sawah-sawah kuwi;
terliputi v katutup ( oleh
kabut, salju, Isp);
lira n jeneng duwit negara Itali
lirih adv alon-alon; alus: ibu itu
berkata ~ kepada anaknya.
Ibu kuwi ngendika ~ marang
putrane;
lirik v, melirik v nglirik:
pemuda itu ~ gadis yang
berdiri di sebelahnya.
Pemuda kuwi ~ kenya kang
ana neng jejere;
lirikan nglirik ndng sisih
(kiwa utawa tengen): ~ mata
ibu kepadaku menandakan
ketidaksetujuan. - mripate
ibu marang aku tandha
ora setuj umenandakan
ketidaksetujuan. ~ mripat
ibu marang aku tandha ora
setuju
liris n jeneng corak batik
lisah n jeneng iwak laut,
Pesiophtaimus
scoelrenten
KAMUS INDONESIA-JAWA — 223
lisensi
loka
lisensi n lisensi; layang idin kanggo
ngangkut barang dagangan
liur n idu kang netes; menjilat air ~
pb nyeled gunem/kasaguhan
kang wis kawetu
berliur v netes idune
liwet v masak sego nganggo cara
digodhog
lo p tembung kang ngungkapake
rasa kaget, gumun, Isp
loak n kranjang kanggo buwang
sampah, barang rosok, Isp
meloak v dagang barang-
barang lawas;
loakan n arane barang-
barang
lawas kang didol maneh:
orang itu
lebih suka membeli barang ~
karena harganya murah.
Wong
kuwi luwih seneng tuku
barang ~
amarga murah regane
loba a tamah
kelobaan n bab murka;
tamah
lobann iwak laut Mugii dussumierii
lobi n papan kang panggonan4
ana ngarep kanggo nampa
tamu panginepan, komplit
nganggo meja lan kursi;
sambil menunggu tamu
di ~ hotel, orang itu
memesan minuman. Ngiras
karo nunggu tamu neng
~ panginapan, wong kuwi
pesen wedang
lobi-lobi n buah kang gedh£n6 sak
neker, abang wemane, legi
kecut rasane, wijine akeh.
enak digawe rujak, asinan,
utawa selai: Flacourtia
lenermis; roti yang diolesi
selai ~ merupakan makanan
yang sangat disukai anak itu.
Roti kang dikei selai - yaiku
panganan kang disenengi
bocah kuwi.
lobster n udhang laut, wemane
biru enom, sikile cacahe 8,
duwe sapasang capit kang
gedhe; udhang karang,
Homarus
lodeh n jeneng sayur kang diwenehi
santen, lombok, Isp
lodoh a dadi empuk banget amarga
bosok utawa mateng banget
(buwah, Isp); bonyok
lodong n wadhah seka kaca kanggo
nyimpen panganan
logika n pikiran, nalar,
panggagas. jawabannya
tidak dapat diterima dengan
~. jawabane ora nalar
logis adj mlebu nalar. Usulannya ~.
usule mlebu ing nalar
lohn watu tulis
lohok ark a bosok banget
lohor n isi wektu tengah dina:
Orang itu sembahyang ~
kira-kira pukul 12.15. Wong
kuwi sembahyang ~ kira-kira
jam 12.15.
loji n 1 omah gedhong; 2 ark kantor
utawa b6nt£ng kompeni
(zaman penjajahan Belanda)
lok n kp lokomotif
loka ki n donya; papan
loka n padhepokan; papan,
sanggar; indera ~
224 — KAMUS INDONESIA-JAWA
lokakarya
luka
lokakarya n kempalan para saijana
ingkang angkahipun bahas
perkawis ing bidange dewe-
dewe
lolos v 1 lolos, 2 ucul, mrucut,
uwal. ikan yang telah terkena
mata pancing itu akhirnya -
masuk ke sungai, iwak sing
kecanthol ing pancing kuwi
akire bisa ucul nyemplung
ing kali
-seleksi lulus
meloloskan v 1 nglolos 2
nguculake
loncat v lumpat, mencolot anak-
anak perempuan bermain
~ tali di halaman, bocah-
bocah wedhok dolanan ~
tali ing latar
meloncat v mlumpat,
maiumpat, mencolot
meloncat-loncat v
lelumpatan, pencolotan
meloncati v nglumpati,
mencolot
meloncatkan v
nglumpatake, mencolotake
longgar adj 1 longgar, kobet,
lega, omber. tempatnya ~
. panggonane longgar, 2
logro, lobok. bajunya ~.
klambine logro, 3 lega, ora
sesak 4 kendho
melonggari v nglonggari,
ngendhoni
melonggarkan v 1
nglonggarake 2 nglegakake
kelonggaran n 1
kalonggaran, 2 kalodhangan
loyal adj setya, tuhu. kita wajib ~
pada negara, kita kudu setya
marang negara
luap, meluap v bludag, luber,
mbuwal. airnya banyune
bludag
luas adj 1 jembar, wiyar. Sawah Pak
Marto sangat ~ terhampar
dari utara desa sampai ke
selatan desa. Sawah Pak
Marto jembar ngalar-alar
saka lor desa nganti kidul
desa. 2 umum (tumrap
masyarakat), umrah, mratah.
sudah -. wis umum, 3 wrata,
rampak, tersebar-. kasebar
wrata, 4 banar (tumrap
sesawangan). pandangannya
-. sawangane banar, 5
akeh (tumrap gawe yan).
wawasannya -. wawasane
akeh
meluas v saya amba, saya
jembar, ngobet
meluaskan, memperluas v
njembarake, ngobetake
peluasan n cara njembarake
luasann jembare
perluasan n bab njembarake
keluasan n 1 jembare,
ambane, kobete 2kalonggaraa
kamayaran, inah
ludah n idu. buang-, mbuwang idu.
meludah v ngidu. jangan ~
sembarangan. ojo ngidu
sembarangan
meludahi v ngidoni
meludahkan v ngidokake
peludahan n paidon
berludah v ngidu
luka n tatu. kakinya - terkena paku.
Sikiletatu kena paku
melukai v natoni
terluka v ketaton
berluka v bab tatu
perlukaan n cara natonake
KAMUS IN DON ESIA-J AWA — 225
lumur
lumpur
lumur, berlumur (an) v blonyo
(tumrap awak). ~ bedak.
Blonyo wedhak
melumuri v mblonyo
melumurkan y mblonyoni
pelumuran n blonyon
lumuran n blonyoan
lunak adj empuk, gembuk. Bandeng
presto disebut juga bandeng
duri. Bandeng presto uga
diarani bandeng ri empuk
- hati manut
melunak y dadi empuk, dadi
gembuk
melunaki y ngempuki,
mbujuk
melunakkan v ngempukake
memperlunak y
nggampangake
kelunakan n kaempukan
lurus adj lurus, lempeng, lenceng.
Kalau berjalan - ke utara
dari rumah ini, Anda
akan menemukan rumah
Pak Camat. Y6n mlaku
lurus ngalor saka omah
iki, Panjenengan bakal
nemokake daleme Pak
Camat
- akal jujur, - tabung
lurus ati
melurus v nglurus,
nglempeng, nglenceng
meluruskan v nglurusake,
nglempengake,
nglencengake
berselurus y jujur
selurusan n madhep, marep
selurusnya adv sebenere
lukis, melukis v nggambar.
Adi sedang Adi nembe
nggambar
melukiskan y 1 nggambarake
2 nyritakake
pelukis n juru gambar
pelukisan n panggambaran
lukisan n gambar
terlukiskan y 1 kagambarake
2 kacritakake
lutut n dhengkul. - kanannya
cedera karena berbenturan
dengan kaki lawan. Dhengkul
tengene erem amarga
gabrusan karo sikile musuhe
melutut, ber lutut v
dhengkul
lumpur n lendhut, endhut, blethok,
waled
pelumpuran n lendhutan,
endhutan, blethokan,
waledan
berlumpur y nglendhut,
mblethok
226 — KAMUS INDONESIA-JAWA
maaf
malam
M
maaf n apura. - kan aku karena
ingkar janji padamu.
apuranen aku kang wis
mblenjani janji marang
sliramu
memaafi vawdh pangapura
memaafkan v ngapura
maaf-memaafkan,
bermaaf-maafan v apura-
ing apura
pemaaf n wong kang sugih
pangapura
pemaafan n pangapura
termaafkan v diapura
permaafan v bab apura-ing
apura
mabuk, dimabuk v mabuk,
mendem. - karena minum
minuman keras dalam agama
Islam hukumnya haram.
mendem marga omben-
omben kuwi ukumekaram
ing agama Islam
memabukkan adj mendemi
pemabuk n tukang mabuk
mabuk-mabukan,
bermabuk-mabukan v
mabuk-mabukan
mahal adj larang. - sakali harga
buah duku ini ? larang temen
regane duku iki?
memahal v tambah larang
memahalkan v 1
nglarangake, ngundhakake
rega 2 ngajeni
termahal adj paling larang
semahal adj padha larange
kemahalan adj kelarangen
mahar n mahar, maskawin.
peralatan ibadah biasanya
dipakai sebagai -. piranti
ibadah biasane minangka
maskawin
mahir adj ahli, limpad. dia memang
- pidato, dheweke pancen
ahli ing babagan pidato
memahiri v nyinaoni
memahirkan v ngegulang
supaya ahli, minterake
kemahiran n kalimpadan
main v 1 dolan, 2 main, anak
-anak perempuan - petak
umpet, bocah-bocah wadon
dolan dhelikan
main-main, bermain v 1
dedolanan, 2 ora tenanan
memainkan v' nglakokake
dolanan
pemain n wong kang
dolanan
mainan n dolanan
makam n kuburan, pepohonan
besar masih banyak dijumpai
di -. wit-wit gedhe isih akih
ing kuburan
memakamkan v ngubur
pemakaman n kuburan
permakaman n bab ngubur
malam I n wengi. - ini hujan turun
dengan lebatnya, wengi iki
udan deres banget
malam-malam n bengi-
bengi
memalami v njagani
memalamkan, memper-
malamkan v nginepake
pemalaman, permalaman
n panginepan
bermalam v nginep
kemalaman v kewengen
semalam n sewengi
semalaman n sewengi nutug
KAMUS INDONESIA-JAWA — 227
malam
manja
malam II n lilin, anak-anak
membuat mainan dari - .
bocah-bocah padha gawe
dolanan saka lilin
malas adj males, kesed, aras-arasen.
kalau badan kurang sehat,
rasanya - untuk melakukan
aktivitas, yen badan ora
sehat, rasane aras-arasen
arep ngapa-apa
memalaskan adj gawe
males, gawe kesed, gawe
aras-arasen
pemalas n wong kesed
malas-malasan, bermalas-
malas v rasa-rasa
kemalasan n bab kesed
malu adj isin, wirang, rikuh, jangan
suka membuat - orang lain.
aja seneng gawe isin liyan
malu-malu a isin-isin
memalui v rumangsa isin
memalukan v ngisin-isini
pemalu n wong sing isinan,
clingus
bermalu v duwe isin
mempermalukan v
ngisinake, mirangake
semalu adj pada isine
kemaluan n 1 kisinan,
kewirangan 2 planangan,
wadonan
mandi v adus. setelah - badan
menjadi segar, bubar adus
badan dadi seger
- besar jinabat
memandikan v 1 ngedusi 2
nyuceni (tumrap mayit)
pemandian n 1 padusan 2
cara adus
bermandi v gobyos
bermandikan v rata dening
mempermandikan v
mbabtis
permandian n padusan
mangga n pelem. -harumanis
sesuai namanya memiliki
aroma harum dan rasanya
manis, pelem arumanis
pancen jumbuh karo jenenge
gandane wangi lan rasane
manis
manis adj 1 legi, manis 2 elok, gula
selalu berasa -. gula mesthi
legi rasane
memanis v dadi legi, dadi
manis
memanis- manis v mantes,
matut
memanisi, memaniskan v
nggawe legi
pemanis n pamanis,
samubarang sing nambahi
legi
manisan n 1 kembang gula
2 manisan
manis-manisan n manisan
bermanis, bermanis-manis
v guneman apik-apik
mempermanis v nambahi
legi
semanis adj padha legine
karo
kemanisan n legi banget,
manis banget
semanis-manis p sak legi-
legine
semanis-manisnya adv
nganti legi temenan
manja adj ugungan, aleman. dia
tumbuh sebagai gadis
apapun yang diminta
inginnya dituruti dheweke
dadi bocah wedhok aleman,
228 — KAMUS INDONESIA-JAWA
manjur
masa
apa wae panjaluke njaluk
dituruti
memanjakan,
mempermanjakan v
ngugung, mbombong
termanja-manja /ugungan
banget, aleman banget
kemanjaan n bab ugungan,
bab aleman
manjur adj ampuh, mandi,
mujarab, obatnya sangat -
karena baru diminum sakali
sakit langsung hilang, obate
mandi tenan nembediombe
sepisan larane langsung
ilang
kemanjuran n bab ampuh,
bab mandi, bab mujarab
mantap adj mantep. hati harus
mantap agar semuanya
lancar, ati kudu mantep
kareben lancar samubarange
memantapkan v lnetepake
ati, 2 tetep
pemantapan n cara
netepake
kemantapan n bab mantep
mantra n mantra, donga. setiap
malam hari dia selalu
melafalkan -. saben wengi
dheweke ngrapal mantra
memantral v namakak e
mantra, namakakejapa
memantrakan v mantrani,
njapani
masam adj 1 kecut terlalu banyak
cuka, kuahnya jadi -.
kakehan cukak, dudoh edadi
kecut 2 mrengut, njegadul,
mbesengut. wajahnya -
ketika ditanya, ulat e njegadul
nalika ditakoni
memasam /dadi kecut
kemasam-masaman adj
rada kecut
matang I adj mateng. masakan
sudah -, waktunya makan.
masakan wis mateng,
wayahe mangan
matang n adj 1 mateng, tuwo
(tumrap woh-wohan)
mangga itu sudah pelem
iku wis mateng, 2 tanak,
empuk (tumrap panganan)
nasinya sudah - segane wis
tanek, 3 balig, diwasa tanda-
tanda - biasanya terjadi
ketika anak mencapai usia
10-15 tahun, tandane bocah
wis balig umum6 nalika
bocah wis umur 10-15 taun
mematangkan /matengake^
nanakake, mantepake
pematangan n cara gawe
mateng, ngimbu (tumrap
woh-wohan)
kematangan adj 1 dalu,
kematengen 2 n balig,
diwasa, - jiwa, - sosial
diwasa, - seksual akil balig
marah adj nesu, nepsu. jangan
marah, nanti lekas tua. ojo
nesu, mundhak gelis tuwa
marah-marah v nesu-nesu,
muring-muring
memarahi v nyengeni
memarahkan v gawe nesu
pemarah adj neson, tukang
muring
kemarahan n kanepson
kemarah-marahan adj nesu
banget
masa Ini mangsa, wektu, wayah.
sakarang - penghujan, saiki
mangsa rendheng, 2 zaman.
-modem semua serba mesin.
KAMUS IN DON ESIA-J AWA — 229
masa
minyak
zaman modern kab&h sarwa
mesin
semasa n sawektu, nalika
semasa-masa n samangsa-
mangsa, sawektu-sawektu,
sawayah-wayah
masa n apa iya, tenane,-kamu tidak
tertarik? Apa iya kowe ora
kepencut?
merah adj abang, warnanya -
darah, wernane abang getih
- darah getih, - lembayung
ungu
- padam mbrabak (tumrap
rai)
memerah vdadi abang
memerahi v ngabangi
memerahkan vngabangake
pemerah n gincu (tumrap
lambe)
kemerahan n kabangan
kemerah-merahan adv
semu-semu abang
mertua n mara tuwa . orang tua
suamiku adalah -yang baik.
wong tuwane bojoku kuwi
mara tuwa kang apik
milik n duwe, darbe, hak, -nya.
duweke
memiliki v ndarbeni,
nduweni
pemilik n sing darbe, sing
nduwe
pemilikan n cara nduweni
kepemilikan n bab cara
nduweni
termilik v diduweni,
didarbeni
kemilikan n bab duw4
minat n krenteg, karep. Aku - akan
tawarannya. Aku karep karo
tawanane
meminati v pepingin
peminat / sing duwe karep
berminat v karep
minta /jaluk. - doanya, ya? jaluk
dongane, ya?
- aman njaluk pangayom,
-ampun njaluk pangapura,
- berhenti njaluk leren, -
diri pamit, - izin njaluk idin,
- kasih njaluk pangapura,
- sedeka ngemis, - selamat
ndonga, - tangan njaluk
ajar
minta-minta v ngemis
meminta v njaluk
meminta-minta, berminta-
minta v njalukan
memintai z njaluki
memintakan v njalukake
peminta n 1 sing njaluk 2
panjaluk
berminta /jejaluk
peminta-minta n wong
ngemis
permintaan n panjaluk
minum, meminum / ngombe. -
terus, bisa kembung perutmu.
ngombe terus wetengmu bisa
blendingen
meminumi / ngombeni
meminumkan /
ngombekake
terminum v kaombe
minuman n omben-omben
peminum n tukang mabok
minyak n lenga. kenaikan harga
- . undhak-undhakan rega
lenga
berminyak / ngemu lenga
meminyaki / nglengani
berminyak-minyak v
glemot lenga, gupak lenga
230 — KAMUS IN DON ESIA-J AWA
misal
muka
perminyakan n sing
gegayutan kara lenga
misal n upama. - kamu tahu isi
hatiku. Upama kowe ngerti
isen-isene atiku
permisalan n contoh
memisalkan v
ngumpamakake
semisal n saupama
mitra n kanca, mitra, sudah lama
kita menjalin hubungan
sebagai -. wis sawetara suwe
awake dhewe sesambungan
minangka kanca
bermitra /kancane
kemitraan n kekancan
mini adj cilik, ukurannya super -.
ukurane cilik banget
meminikan v nyilikake
mistar n garisan, panggaris.
panjang buku itu diukurnya
dengan- dawanebukukuwi
diukur nganggo garisan
mohon v jaluk. aku - maaf
kepadamu, aku jaluk
pangapuramu
memohon v njaluk
permohonan n panjaluk
molor adj mulur, janjinya - seperti
karet, janjine mulur kaya
karet
moncong n cangkem, congor,
moncong. - sapi biasanya
berwarna hitam, congor sapi
biasane wema ireng
muara n sungapan. semua berakhir
di -. kabeh pungkase ing
sungapan
muak adj jeleh
memuakkan / njelehi
muat v amot kerangjang kecil ini
ternyata-banyak, keranjang
cilik iki jebul amot akeh
bermuatan adj ana
momotane
memuat / ngemot
muatan n 1 momotan, 2 isi
muda adj nom, enom. anak -
harus sigap, bocah nom
kudu trengginas
- belia kencur, kemencur, -
mudi nom-noman
memudakan,
mempermuda /ngenomake
termuda / paling nom
pemuda n kawula muda
mudah I adj gampang, semua soal
tes ini terlalu - untuknya.
kabeh soal tes iki gampang
banget kanggo dheweke
bermudah-mudah
/ nggegampang,
ngenthengake, ngremehake
mudah-mudahan adv
muga-muga
mempermudah
nggampangake
mudah D, mudah-mudahan adv
muga-muga. ~ dia selamat.
muga-muga dheweke
selamet
muka n rai, rupa. - bisa memerah
karena menahan malu, rai
bisa dadi mbranang merga
isin
bermuka / raine, rupane
bermuka-muka / adhep-
adhepan
mengemukakan /
ngejokake, nyampekake
terkemuka / kawentar,
misuwur
KAMUS IN DON ESIA-J AWA — 231
mukim
musuh
mukim n 1 padunung, 2
padunungan, panggonan,
prenah
bermukim v manggon,
mapan, dedunung. dia -
di pegunungan, dhew&ke
manggon ing pegunungan
memukimkan v
ndunungake, mapanake
permukiman n padunungan,
panggonan, prenah
pemukim n padunung
mulai, memulai v wiwit, miwiti,
lekas, nglekasi, ngawiti.
Tanaman di kebun itu -
berbunga. Tetanduran ing
kebon kuwi wiwit ngembang
pemulai v cikal-bakal
mulut adj cangkem, tutuk.
Sebaiknya setiap naik motor
- diberi penutup khusus
agar debu tidak masuk
ke paru-paru. Prayogane
saben nunggang pit motor
cangkem ditutupi supaya
lebu ora mlebu ing patu-
paru
bermulut v cangkeme,
tutuke
muncul v 1 nyembul, methungul,
mecungul, muncul, njedhul
2 mletik
bermunculan v pating
methungul. perusahaan-
perusahaan bus malam
semakin -. perusahaan -
perusahaan bis malem
pating methungul
memunculkan /1 marahi, 2
ngetokake, ndadekake
itu ia akan ~ kreasi barunya
pemunculan n jumedhul
muntah v mutah. Mergo
mabuk, dia -. merga
mendem, dheweke mutah
- berak mutah ngising, -
darah mutah getih
memuntahi v ngutahi
memuntahkan vngutahake
muntahan n utah-utahan
mur n sekrup, pasangan - namanya
baut, pasangan sekrup
jenenge baut
muram adj 1 surem, mbruwet.
gambarnya -tidak jelas
dilihat gambari mbruwet ora
cetha. 2 mrengut. wajahnya
- takpernah tersenyum,
praupane mrengut ora nate
mesem
bermuram v susah, nglokro
- duija sedih
memuramkan v nyuremake
kemuraman n kasureman
musibah adj alangan. baru ke luar
rumah tiga langkah sudah
mendapat- lagi metu omah
telung jangkah wis entuk
alangan
musim n 1 mangsa. -hujan banyak
tanaman tumbuh, mangsa
rendeng akeh tetanduran
padha thukul. 2 usum. -
durian, usum duren
- gugur ketiga
pramusim n durung wayahe
muslman n usuman
musuh n 1 mungsuh, satru. -
mendekati tapal batas
kerajaan. mungsuh nyedhaki
tapel wates kraton. 2
tandhingan. dia menjadi - .
dheweke dadi tandhingan
- bebuyutan musuh lama
232 — KAMUS INDONESIA-JAWA
mutiara
mutlak
(yg menyimpan dendam
kesumat),
bermusuhan v
memungsuhan
memusuhi v mungsuhi
permusuhann sesatron
mutiara n mutiyara. kalungnya -.
kalunge saka mutiyara
musnah adj musna, ilang. tanda-
tanda bekas kerajaan telah
-. tanda-tanda tilas kraton
wis musna
memusnahkan v nyimakaka
- hama, nyirnakake ama
kemusnahan n (kaanan)
musna, kabinasaan
pemusnahan n bab sirna
mustahil adj mokal, ora nalar. - dia
tidak tahu ukuran bajunya.
mokal dheweke ora ngerti
ukuran klambine
memustahilkan y nganggep
mokal
kemustahilan n bab mokal
pemustahilan n proses,
cara, tindakan mokal
mutlak adj 1 kabeh, mutlak,
nyrambahi, umum. Hal itu
- berlaku tanpa kecuali.
Bab kuwi nyrambahi tanpa
pilih kasih, hartanya - tidak
pernah berkurang, bandane
wutuh ora tau kalong. 3
kudu, mesthi, wajib, makan
adalah hal - yang harus
dipenuhi, mangan kuwi
babagan kang kudu dicukupi
kemutlakan n bab kudu
KAMUS IN DON ESIA-JAWA — 233
nabati
naik
N
nabati adj tetuwuhan. obat herbal
berbahan dasar sari-sari -.
obat herbal digawesaka sari-
sari tetuwuhan
nabi n nabi.-adalah utusan Tuhan.
Nabi kuwi utusanane Gusti
nada n laras, titi -. titi laras
- sumbang blero
nadi n nadhi. urat - akan pecah
apabila tertusuk atau
tertekan. Urat nadhi pecah
yen kecoblos utawa keplened
nafkah n 1 blanja. setiap hari kerja
mencari -. saben dina kerja
kanggo nggolek blanja. 2
rejeki. Berapapun - yang
kamu terima, harus disyukuri.
Pira wae rejeki sing katrima,
kudu disyukuri
menafkahi v mblanjani,
menafkahkan vmblanjakake
(duit)
penafkah n wong sing
menehi blanja
penafkahan n proses, cara,
tumindhak mbalanjani
nafsu n napsu. janganlah terburu
-. aja keburu napsu
- amarah neson
bernafsu v kemudu kudu.
aku tidak - lagi pada
makanan itu. aku wis ora
kemudu kudu marang
panganan kuwi
naga n naga. ular-, ula naga
- hari kl naga dina (tumrap
petungan Jawa), - tahun
kl naga tahun (tumrap
petungan Jawa)
nagasari I n wit nagasari. Anak itu
duduk di bawah - membaca
buku. Bocah kuwi lungguh
ning ngisor wit nagasari
maca buku
nagasari n n nagasari. - adalah
makanan tradisional terbuat
dari tepung bersantan
yang di tengahnya ada
potongan pisang. Nagasari
kuwi jajanan saka glepung
disanteni kang ing tengahe
ana irisan gedhang
nahas adj naas, apes, cilaka. selalu
berdoa agar tidak mengalami
-. tansah ndedonga supaya
ora cilaka
nahu n paramasastra, ilmu -. ilmu
paramasastra
naib n naib. - sudah datang untuk
menikahkan mereka. Naibs
wis teka perlu ngrabekake
saklorone
naif adj 1 sakmadya, prasaja. hidup
-tidak akan menjadikkan kita
menjadi hina. Urip samadya
ora bakal ndad4kak4 kita
asor. 2 cilaka, (rada) bodo,
ora nalar. - benar, begitu
saja tidak bisa, cilaka banget
ngono wae ora bisa
naik v, menaiki v 1 munggah. -
gunung, munggah gunung,
2 menek (tumrap wit-witan).
- sampai pucuk, menek
tekan pucuk, 3 nanjak.
jalannya -. dalane nanjak, 4
nunggang, numpak - kuda,
nunggangjaran, 5 mundhak,
wuwuh, tambah (tumrap
rega Isp) setelah menikah,
berat badannya - 5kg. Sawis
234 - KAMUS INDONESIA-JAWA
najis
nanah
e rabi, bobot e mundhak
5kg. - darah, - geram, -
pitam ngamuk, nesu.
berita itu menyebabkan dia
Kabar kuwi ndadekake
wonge ngamuk, - haji
munggah kaji, hati bungah,
-mempelai kawin, ningkah,
- tangan beja
menaikkan v 1 ngunggahake,
ningkat, ngundhakake,
nguwuhake. - harga.
ngundhakake rega, 2
ngiberake (tumrap gendera).
kenaikan n 1 undhakan. -
harga beras, undhakan rega
beras
penaikan n proses, cara,
tumindak ngunggahake
najis adj najis, bersuci dari -. sesuci
saka najis,
menajiskan v 1 kotor 2
nganggep najis
kenajisan n kotoran
nakal adj nakal, anak- tidak punya
teman, bocah nakal ora
duwe kanca
menakali v nakali
nakal-nakalan v ento-ento
nakal
kenakalan n sipat nakal,
tumindak nakal
nakhoda n nakoda. cita-citanya
menjadi - kapal, cita-citane
dadi nakoda kapal
nalar n nalar, akal, pikiran, hanya -
sehat yang dapat digunakan
untuk memecahkan masalah.
mung nalar sehat kang bisa
kanggo mecahake masalah
bernalar v nalare
penalaran n proses, cara,
tumindak kanthi nalar
naluri n naluri. - orang tua. naluri
wong tuwa
nama n 1 jeneng. aran. anaknya
diberi - Sakar. anake
diwenehi jeneng Sakar, 2
sesebutan. jejuluk. - putri.
jejulukputre-baik kormatan,-
daging jeneng, diri aran -
ejekan padanan, -samaran
samaran,
-panggilan paraban, jejuluk
bernama v jenenge, arane.
laki-laki yangmemakai topi
biru itu ~ DedL Wong lanang
sing nganggo topi biru kuwi
arane Dedi
menamai v njenengi,
ngarani, marabi, njuluki. Ita ~
kucingnya MolL Ita njenengi
kucing4 Moli
ternama, kenamaan v
misuwur, kondhang, kalok.
Dokter -. dokter kang
misuwur
menamakan v njenengi,
ngarani, marabi
ternama v misuwur
penamaan n proses, cara,
njenengi
nampan n nampan, baki, tembor.
minuman ditata di atas -.
wedange ditata ing nduwur
nampan
namun p nanging. - bagaimana
lagi ? nanging kepriyg
maneh?
nan p sing, kang, tarian - indah.
beksan kang endah
nanah n nanah, lukanya
mengeluarkan -. boroke
metu nanah
bernanah v nanahen
KAMUS INDONESIA-JAWA — 235
nanar
nasionalisasi
menanah v dadi nanah
pemanahan n bab nanahen
nanar adj 1 kuwur. pandangannya
-. panyawange kuwur, 2
bingung. - menyebabkan
bidikan menyasar, bingung
ndadekake nyasar
nanas n nanas, buah - cocok untuk
rujak, buah nanas cocok
kanggo rujak
nangka n nangka, pohon -. wit
nangka
nanti I n mengko. - dulu, jangan
sakarang. mengko dhsik,
aja saiki
nantinya n mengkone,
tembe
nanti II v tunggu, saya -
kamu tidak datang juga.
taktunggu kowe ora teka
bernanti-nanti / 1 tansah
nunggu, cengklungen, 2
semaya .jangan suka - kalau
disuruh oleh ibumu! aja
seneng semaya yen diutus
ibumu
bernantian v 1 nunggu-
nunggu, jaga-jaga, 2 enten-
entenan
menanti v nunggu: telah
lama aku ~ temanku di sini
menanti-nanti v nunggu-
nunggu
menantikan v ngenteni
penanti n among tamu
penantian n proses, cara,
tumindak nunggu
napas n ambegan. menghela -.
unjal ambegan
bernapas v ambegan
pemapasan n bab napas
narapidana n pasakitan. sudah lama
- itu menunggu dibebaskan.
wis suwe pasakitan kuwi
ngenteni dibebask£
narasi n narasi, andharan saka
kedaden. membuat karangan
-. gawe karangan narasi
nasabah n nasabah, langganan
bank, penabung adalah -
bank. Wong nabung kuwi
nasabah bank
nasal adj hanuswara. awalan -.
ater-ater hanuswara
nasar n manuk wulung. burung
- mencari bangkai, manuk
wulung nggolek bathang
nasi n sega. - adalah makanan
pokok kita, sega dadi pangan
pokok awake dhewe
- aking gaking, aking,
- goreng sega goreng, -
gurih sega gurih
- kuning sega kuning,
- lengat, tim sega tim, -
tumpeng sega tumpeng
nasihat n nasihat, pitutur. patuhi -
orang tua. ngguguwa piture
wong tuwa
menasihati v nasihati,
mituturi
penasihat/) penasihat
nasional n nasional, kabangsaan.
bersifat- asipat nasional
nasionalis n nasionalis, berpaham
-. pahame nasionalis
nasionalisasi n nasionalisasi.
- diperlukan untuk
memupuk rasa kebangsaan.
nasionalisasi perlu kanggo
mupuk rasa kabangsan
236 — KAMUS INDONESIA-JAWA
nasionalisme
negara
nasionalisme n nasionalisme.
rasa - dibutuhkan untuk
menumbuhkan rasa cinta
kepada negara, rasa
nasionalisme dibutuhkS
kanggo nuwuhake rasa
tresna tumrap negara
nasib n nasib, pepesthen. -
seseorang akan berubah
kalau mau berusaha, uwong
bakal owah nasibe angger
gelem mbudi daya
bernasib v nasibe
nasib-nasiban n gumantung
nasib, untung-untungan
senasib n saknasib
naskah n naskah, karangan. -
yang sudah selesai kemudian
dikirim, naskah kang wis
rampung banjur dikirim
nasrani n nasrani. Kristen, umat -
berkumpul di gereja, umat
nasrani kumpul ing gereja
natal n natal. Perayaan -
dilaksanakan setiap 25
Desember, prayaan natal
kalaksanake saben 25
Des&mber
natural adj 1 alamiyah, asipat alam
2 asli, prosis pematangan
secara -. anggone
ngatengake kanthi alamiyah
naung, bernaung v ngiyub,
ngedhum, ngayom, ngaub.
- di bawah pohon beringin.
ngiyup ning ngisor wit ringin
menaungi v ngiyubi,
ngedhumi, ngayomi, ngaubi
naungan , penaungan n
pangeyuban, pangayom
navigasi n leiayaran, ngelmu
katrampilan bab leiayaran.
sudah satu tahun
dipelajarinya ilmu -. wis
setaun lawase anggone sinau
bab ilmu lelayan
navigator n wong sing ngatur bab
leiayaran. sakarang sudah
menjadi -. saiki wis dadi
wong sing ngatur leiayaran
nazar n nadar, kaol. menyembelih
sapi merupakan - apabila
anakanya Mus ujian, mbelih
sapi kuwi minangka kaol
anggere anake lulus ujian
bernazar v ngucap nadar,
ngucap kaol
menazarkan v nadarake,
ngaolak£
necis adj necis, resik, dandanannya
necis, dandanane necis
negara n negara, kita hidup di
- Indonesia. Kita urip ing
negara Indonesia. - bagian
negara bagian, - hukum
negara hokum - industri
negara industry - kapitalis
negara kapitalis, - kesatuan
negara kesatuan, - Islam
negara Islam, - serikat
negara serikat
bernegara v negarane,
nglaksanakake pamrintahan
negara
menegara v nglakokake
negara, dadi warga negara
kenegaraan n bab negara
bernegara v duwe negara,
negarane
menegara v nata, warga
negara
kenegaraan n magepokan
karo negara
KAMUS INDONESIA-JAWA — 237
negatif
ngilu
negatif adj 1 kelis film, afdruk
foto menggunakan -. afdrek
foto nganggo kelis film, 2
kabel men. kabel - biasanya
berwarna biru. Kabel men
biyasane werna biru, 3 ora
mesti, hasilnya -. Asile
ora mesti, 4 nyimpang.
perilakunya cenderung -
dan merugikan orang lain.
tumindhake
nyimpang lan ngrugikake
liyan
kenegatifan n kahanan
negatif
negro n negro, orang-, wong negro
kenegroan n kahanan utawa
sipat negro
nekat adj nekad. perbuatan -
melupakan akal sehat.
Tumindak nekad nglal&kake
nalar wening
nekat-nekatan adj n£kad-
n£kadan: remaja sakarang
banyak yg ~,
penekat n wong nekad
kenekatan n kanekadan
nelayan n miyang. seorang -
pekerjaannya mencari ikan.
wong miyang pagaweyane
golek iwak
nenek n simbah, eyang putri . -
sangat cantik, eyang putri
ayu banget
senenek n tunggal simbah
nenek-nenek n wong tuwa
neon n neon, lampu - dipasang di
sepanjang jalan, lampu neon
dipasang sapiturute dalan
peneonan n masangi neon
neraca n traju, timbangan, supaya
adil gunakan -. Kareben adil
gunakna timbangan
neraka n neraka, balasan untuk
orang jahat adalah -.
piwalese wong ala yaiku
neraka
menerakakan v
nyengsarakake, nyilakani
Neptunus n Neptunus. planet -.
planet neptunus
nestapa adj susah, sedhih. hidup
-jauh dari harta, urip susah
adoh saka bandha
neto adj resik, ini penghasilan -
setelah dipotong pajak, iki
kaya resik sakwise dipotong
pajek
nganga adj v mangap, menga.
mulutnya - setiap nasi
didekatkan, cangkem il
gunakna timbangan
menganga v mangap
mengangakan v mbukak,
mengak
ternganga v mlongo
ngarai n ngare. menuruni -.
medhuni ngare
ngengat n renget. tanamannya
rusak dimakan -. tandurane
rusak dipangan renget
ngeri adj miris, giris. sungguh -
mendengar jeritannya, miris
banget krungu panjerite
mengerikan v nggeg irisi
kengerian n bab miris
ngilu adj linu, ngeres. kaki - bisa
jadi radang sendi sikil linu
bisa uga amarga radang
sendi
238 — KAMUS INDONESIA-JAWA
niaga
nilam
niaga n dagang, terkenal sebagai
ahli -. Kawentar minangka
tukang dagang
berniaga v ndagang,
dedagangan, bebakulan
perniagaan n dedagangan
nian adv banget, temenan. lama
- datangmu, suwe banget
tekamu
niat n niyat sedya, karep, maksud.
sudah - jadi guru, wis niyat
dadi guru
berniat v sumedya, duwe
karep
bemiat-niat v ngarep
meniatkan vX niyat 2 nazar,
kaul, 3 ndedonga, pangarep
temiat v diniati
nifas n nipas. - adalah masa bagi
wanita setelah melahirkan.
Nipas kuwi mangsa
sakbubare wanita babaran
nikah n ningkah, nikah, akhirnya -
juga, akhiri nikah uga
menikah v ningkah, rabi
menikahi vningkahi, ngrabi
menikahkan v ngrabekake
pernikahan n 1 prekara
ningkah, 2 upacara ningkah
nikel n nekel. gelangnya dari -.
gelange saka nekel
nikotin n nikotin, klelet. rokok
mengandung-, rokok ngemu
nikotin
nilai n 1 rega. intan memiliki
- tinggi di pasaran, inten
nduweni rega duwur ing
pasaran, 2 aji. barang yang
mempunyai - disimpan di
brankas, barang kang duw£
aji disimpen ing kotak, 3
biji, menantunya mendapat
nilai plus, mantune. entuk
biji linuwih
bemilai v ana regane, ana
ajine, mbejaji
menilai v 1 ngregani, 2 mbiji,
3 nganggep
ternilai v kinira
nilon n nilon, benang -. benang
nilon
nipis n jeruk pecel. - untuk
menghilangkan bau
amis, jeruk pecel kanggo
ngilangake amis
nira n legen, menyadap pohon -.
nyadap wit legen
nisan n maejan, pathok, tenger.
hanya - yang tersisa di
kuburnya, mung pathok
kang isih ana ing kubure
nikmat adj 1 mikat, enak, kepenak.
- benar masakanmu, enak
tenan masakanmu, 2
nugraha. kita mendapat -
tiada tam. kita antuk nugraha
kang linuwih
menikmati v ngrasakake,
necep
penikmat n sing necep
penikmatan n proses, cara
ngrasakake; necep
kenikmatan n kanikmatan
nilam I n manuk tilang, sangkar -
tersangkut di ranting, susuh
manuk tilang njanggrok ing
pang
nilam D n inten biru, cincinnya
bermata -. ali-aline mata
inten biru
nilam m n dilem. kain panjangnya
dicuci dengan daun -. jarike
dikumbah nganggo dilem
KAMUS INDONESIA-JAWA — 239
ningrat
nyata
ningrat n ningrat, bangsawan,
keturunan keturunan
ningrat
keningrat-ningratan v
kaningrat-ningratan
nirwana n 1 nirwana. 2 swarga.
- balasan bagi orang baik.
swarga balasan bagi orang
baik.
niscaya adv kudu, mesthi.
berusahalah - berhasil.
mbudidayaa mesthi kasil
nista a nistha, ina, asor. mencuri
adalah perbuatan- nyolong
kuwi tumindhak nistha.
nobat, menobatkan n misuda. hari
ini Ratu - Putrinya sebagai
penggantinya, dina iki Ratu
misuda Putri minangka
sesulihe
penobatan n wisudan
noda n kotoran, bajunya terkena
-. klambine gupak kotoran
menodai v 1 ngotori 2
ngrudhapeksa
nomor n 1 nomer. anak - satu, anak
mbarep. 2 angka, dapat -
satu, entuk angka siji.
November n November. - nanti
aku naik kelas. November
mengko aku munggah kelas
nol num 1 nol, endhol. nilainya -.
bijine nol, 2 kosong, hasinya
-. asile kosong
norma n aturan, berdasarkan
- yang berlaku, adedasar
aturan kang lumaku
normalisasi n mulihake. - sungai
memperlancar aliran air.
mulihak6 kali nglancarake
iline banyu
normal adj lumrah, biasa, harganya
-. regane lumrah
nujum n ramal, tukang -. tukang
ramal
nyala n umb. api obor-membara.
geni obor urub makantar-
kantar
bernyala v murub
menyala v ngurupake
nyaman adj ayem. hidup - di
pedesaan, urip ayem ing
padesan
nyamuk n lemut banyak- apabila
lampu padam, akih lemut
yen lampu mati
nyanyi, menyanyi v nembang.
- saja biar engkau tenang.
nembang wae kareben
atimu lega
menyanyikan vnembangake
nyanyian n tembang
penyanyi n sindhen
nyaring adj nglingking, swara
bening seru, suaranya
swarane nglingking
nyaris adv meh, kurang, sethithik
bae. - saja kena, meh wae
kena
nyaru, menyaru v nyamar. -
sebagai pemebeli. nyamar
dadi wong tuku
nyata adj ketara, nyata, cetha,
gamblang, terang (tumrap
pandeleng) kelihatan -.
katon cetha
menyatakan v 1 nyatakake,
nyethakake, nggamblangake
nerangake, 2 mbuktekake,
nandhakake 3 ngandhakake,
nglairake (tumrap rasa ati),
nyata adj nyata, temen
240 — KAMUS INDONESIA-JAWA
nyawa
nyonya
ternyata v jebul, wis nyata
kenyataan n kasunyatan
nyawa n nyawa. - kucing itu hampir
hilang karena tertabrak
motor. Nyawa kucing kuwi
meh wae ilang amarga
ketabrak pit motor
nyenyak adj angler. tidurnya -.
turune angler
nyeri n nyeri, linu, ngilu, kaki jadi
- akibat jatuh, sikil dadi linu
amarga tiba
nyiru n tampah, kalo. menjemur
kerupuk di atas -. mepe
krupukning nduwur tampah
nyiur n klapa. - tanaman serba
guna, klapa tanduran
migunani
nyonya n nyonyah. jadi - dadi
nyonyah
KAMUS INDONESIA-JAWA — 241
obat
optimal
O
obat n obat, tamba, jamu. - kuat.
jamu kuwat
berobat vtetamba
mengobati v nambakake
obat-obatan n sawernane
obat
pengobatan n bab ngobati
obeng n obeng. - untuk membuka
kawat, obeng kanggo
ngudari kawat
oblong n kaos oblong, dia hanya
memakai -. dheweke mung
nganggo kaos oblong
obor n oncor. berjalan dengan
penerangan - . mlaku
dipadhangi oncor
obral v obral, - janji, obral janji
mengobral v ngobral
obras n obras, sebelum dijahit
sebaiknya - dahulu.
sakdurungedijait apike obras
dhisik
ogah o emoh, gemang. aku-kalau
berjalan terlalu jauh, aku
emoh yen malku kadohan
ojek n ojek. naik-, nunggang ojek
olah I 1 solah, tingkah, patrap,
cara (tumrap pratingkah),
nalar (tumrap reka daya),
tumindak . - tidak terpuji.
solah ora becik, 2 guyon,
gojeg. aja - wae. aja guyon
wae
- napas ulah napas
berolah, mengolah v 1
ngaksi, geguyon, gojegan,
sembranan, 2 pratikel
memperolahkan v 1
ngguyoni, nggojegi, 2
nggorohi, ndorahi, ngapusi,
ngakali
olahan adj biyayakan,
pethakthakan, petingkah,
pecicilan, pethakilan,
begijikan,
seolah-olah n memper,
kaya-kayane
olah D, mengolah v ulah, ngulah,
nggarap, nindakake. -sawah.
nggarap sawah
- pikir ulah pikir, - rasa ulah
rasa, -tanah nggarap lemah,
pengolah n panggarap,
pangulah, panindak,
pengolahan n nggarap,
ngulah,
- data ngulah data, -
tanaman ngulah tanduran,
seolah-olah adv memper,
kaya-kayan£
olahraga n olahraga. - baik untuk
menjaga kesehatan, olahraga
apik kanggo njaga kesehatan
oleh p 1 marga, amarga, jalaran,
sabab, karana, jer. terpeleset
oleh kulit pisang, kepleset
dening kulit gedhang, 2
akire, pungkasane, akibate,
wusanane, temahane,
tundhone. - sakitnya, dia
dibawa berobat, marga
larane, dheweke diobate, 3
marang, kanggo, tumrap,
4 karo, lan, Icalawan,
bebarengan, nganggo,
kambi, sambi, sarta, kanthi
beroleh, memperoleh v
entuk, oleh, angsal, nrima
perolehan n kasil, pametu,
oleh-olehan, entuk-entukan
optimal adj prayoga. hasilnya -.
asile prayoga
242 - KAMUS INDONESIA-JAWA
oleh-oleh
oyong
mengoptimalkan v,
pengoptimalan n
mrayogakake,
oleh-oleh n oleh-oleh, mendapat
entuk oleh-oleh
oleng adj oling. perahunya - terlalu
banyak muatan, praune oling
amarga kakehan amotan
oles, mengoles v blonyo, boreh.
- dengan minyak, blonyo
ngangggo lenga
mengoleskan v mblonyohi,
mborehi
oli n oli. terpeleset oleh tumpahan -.
kepleset marga wutahan oli
ombak n ombak. - besar
menggulung sampan itu ke
tengah samudra. Ombak
gedhe nggulung prau tekan
tengah samudra
ombang-ambing, terombang-
ambing v montang-
manting. pikirannya -.
pikirane montang-manting
ompol n ompol, -bayi ompol bayi,
mengompol v ngompol
ompong adj ompong, giginya -.
untung ompong
onar n geger, kisruh, ribut pembuat
- ditangkap petugas, tukang
gawe geger dicekel petugas
ongkos n ongkos, ragad, opah. -
pendaftaran mahal, ragad
daptaran larang
onggok adj tumpuk.
onggokan n tumpukan. -
sampah setinggi gunung.
tumpukan larahan dhuwure
sagunung
oper v oper, elih. - ke kiri, oper
ngiwa
mengoper v ngoper, ngelih
opor n opor. - ayam, opor pitik
orang n uwong. - asing, uwong
neka
orang-aring n orang-aring. minyak
lenga orang-aring
oranye n oranye, warna -. wema
oranye
orok n bayi, masih -. isih bayi.
otak n utek, polo, memutar -
mencari jalan keluar, muter
utek golek dalan
otot n otot - kaku, otot kaku
oval adj lonjong, wajahnya -.
praupane lonjong
oyong n gambas. membuat sayur
-. kela gambas
KAMUS INDONESIA-JAWA — 243
pabrik
pahala
P
pabrik n pabrik. - kerupuk, pabrik
krupuk
paceklik adj paceklik, musim
- ketika musim kemarau
panjang datang, wayah
paceklik nalika ketiga nerak
pacet n lintah, didigit ditampel
lintah
pacul n pacul, memanggul -.
mang-gul pacul
memacul v macul
padam adj 1 mati (tumrap lampu
utawa geni). apinya - tertiup
angin, genine mati kasebul
angin. 2 lerem, sareh, adhem.
kemarahannya sudah -.
nesune wis lerem
memadamkan v 1 nyirep
(geni Isp), 2 nyarehake, 3
ngleremake
padang n ara-ara, lapangan.
berburu di -. beburu ing
ara-ara
padi n pari, menanam -. nandhur
pari
pagar n pager. - duri pager ri
pagar n pager. — hidup saka
tanduran kang urip; — duri
pager kawat mawa eri
berpagar v nganggo pager;
dipageri;
memagar v mageri; — diri
njaga awak;
memagari v 1 mageri. 2
njagani;
memagarkan magerak6
pagas, memagas V magas
pagelaran n 1 pagelaran
pagi kt esuk. 2 cepet-cepet;
kesusu — buta (hitam) esuk
umun-umun
pagi-pagi umun-umun; 6suk
banget;
kepagian kesuken;
sepagian sekesuk; sak
suwene esuk
pagi n esuk. udara di - hari
sangat sejuk, hawa ing wayah
esuk adem banget
pagina n kaca (buku Isp)
pagoda n pagodha; menara
ing tingkat-tingkat; saben
tingkat ana payone
pagu n 1 paga. 2 loteng 3
pyan. 4 biyaya; wragat (sing
paling akeh)
pagun adj kukuh; kuwat
pagut I, memagut v nothol
(prtik); nyathek (ula Isp)
pagut n v sikep
berpagut v sikepan; — lulut
nganggur
memagut nyikep
sepemagutan sesikepan
paguyuban n paguyuban
paha n pupu. - ayam, pupu pitik
pahat n tatah, ukir, ahli -. tukang
tatah
memahat v natah, ngukir
pahit adj pait teh -. teh pait
paha 1 n pupu. - ayam pupu pitik.
sepaha 1 seprapat. 2 sak
pupu (dhuwur£/jerone)
paha n n n burung - kelati manuk
srigunting, Dicrurus aenus
malayensis
pahala n (Skr) ganjaran. - amal
kebaikan ganjaran tumrap
amal becik
244 — KAMUS INDONESIA-JAWA
paham
pajar
berpahala oleh ganjaran,
ana ganjarane
paham n (4) 1 mudheng, dhong
-> FAHAM. Pengetahuan
banyak, -nya kurang ngerti
akeh, mudhenge cumpen. 2
panemu, pertikel, wawasan.
menurut - saya miturut
wawasanku. 3 wasis. Dia -
dalam bahasa Indonesia.
Dheweke wasis basa
Sunda. 4 piwulang, paham
-isme. - komunisme paham
komunisme
berpaham v duwe paham
Kesalahpahaman n seling
surup.
sepaham adj sarujuk,
sapaham.
memahami /1 mangerteni.
Saya tidak ~ percakapan
orang Belanda itu karena
mereka bercakap dalam
bahasa Jepang. Aku ora
mangerteni caturane wong
Walanda kuwi amarga
kalorone caturan mawa basa
Jepun
pahang n ganda ora enak kaya
gandan£ woh mulwa
pahar n bangsane lengser (baki)
mawa sikilan
pahat n tatah, sungging (tumrap
wayang)
memahat v natah,
nyungging
berpahat v ditatah, diukir
terpahat v katatah
pahatan tatahan. ~ batu
tatahan watu, lithography.
pah6 [paket hemat] paket ngirit,
murah
Pahing (Jw) paing (dina Jawa)
pahit 1 adj pait Jamu itu rasanya
sedikit -. Jamu iku rasane
rada pait 2 v nglarani (atine
sapadha-padha). Semua
perkataannya -. Omongane
nglarani ati. 4 susah, Betapa
-nya kehidupan orang
kampung. Saiba susahe uripe
wong ndesa
berpahit-pahit v 1 prihatin.
2 blak-blakan, biaka, walaka
memahitkan v maitake
pahlawan n pahlawan. Hari - dina
Pahlawan
pailit (Wld) adj bangkrut jatuh -
dadi bangkrut
pajak I pajek. kena - kena pajek
memajaki 1 vmajeki, mbayar
pajek. Para petani itu belum
~ sawahnya. Kadang tani
kuwi during majeki sawahe.
perpajakan n bab pajeg,
pemajakan n cara olehe
majegi
pajan (M(y) v pepe
memajankan v mepe
terpajan / kapepe
pajang, memajang v majang
memajangkan v majangake
pajangan n pajangan
pemajangan n bab carane
majang
pajuh adj gas-gasan lan akeh (bab
memangan), ndemenakake
memajuh v ludhuk lan gas-
gasan anggon6 mangan,
murka
pajar (Ar) -> FAJAR
KAMUS INDONESIA-JAWA — 245
pak
paket
pak I (ringkesan saka tb bapak)
tembung sesulih tumrap
wong kang luwih tuwa
pak II (W/d) n pak, wungkusan.
Rokoknya berapa se~?
Rokoke sakpak piro regane?
mengepak v ngepak
mengepakkan vngepakake
pak-pakan num pirang-
pirang pak, pirang-pirang
wungkus
pak m (W/d) pakta, -» PAKTA,
pakai iranggo
memakai / nganggo
la - baju safari Dh4weke
nganggo klambi safari
memakaikan v nganggoake
Maria ~ celana adiknya
Maria nganggoake kathok
adhine
terpakai/kanggo
berpakaian /1 nyandhang. 2
macak, dandan, ~ seenaknya
nyandhang saksenenge
pakaian n sandhangan,
panganggo
pakaian sandhangan
pemakai sing nganggo
pemakaian bab ol£h£
nganggo
pakal n pakal
memakai makal
pemakai 1 piranti kanggo
makal. 2 wong sing makal
pakan I n pakan(an), lawe
sing dilebokakg utawa
dipakanake nugel law&
lungsin
(nalika nenun kain)
berpakan nganggo pakan
tumrap tenunan
memakankan makanakg;
pa kanan pakanan
pakan I (/w) n pakan - burung
pakan manuk
pakan n n lawe sing dilebokake
utawa dipakanake nugel
lawe lungsin (nalika nenun
kain)
berpakan v nganggo pakan
tumrap tenunan sarung ~
emas sarung mawa pakan
emas
pakan m n arane wit, kayune
ora apik yen dinggo bahan
bangunan, Koton argykatus,
Kibara coriacea
Pakaniran pakanira, panjenengan
pakansi n (D) prei
berpakansi v preinan
pakar n pakar; wong ahli; wong
pinter
pakat I (A) adj rujuk
sepakat adj sarujuk,mupakat
memakati v nyarujuki
pakau I n arane mainan (kertu) Cina
pakau H n bingung
pakau m n 1 blengker (penjalin Isp)
kanggo nguwatak£ tenggok
Isp 2 palang ember
pakcik n paklik (ringkesan sk tb
bapak kecik)
pakd6 n bapak gedhe, siwo, pakdhe
pak6 -> PAKAI
pakem I adj makan, mandi. Rem
mobil itu sangat -. R£m
mobil kuwi makan banget
pakem H (/w) n pakem, paugeran
lakon ing kitab wayang
paket n (D) 1 kiriman. 2 paket,
piranti program kanggo
tujuan tinamtu
memaketkan ngirim (paket)
246 — KAMUS INDONESIA-JAWA
pakis
palak
pakis n (Jw ) pakis ( Cyras revolute )
pakma n arane tuwuhan, kembange
semu abang, bisa kanggo
tamba
pawadonan; Reffleksia patina
pakpui Ini ramalan nasib ing
klentheng. 2 tukang tenung
ing
Cina
pakpung n 1 sigaret kang
ngandhut morfin. 2 adus
(tumrap bocah cilik)
paksa I (Ski) v peksa
memaksa v meksa, Jangan
~ orang lain untuk ikut
pendapatmu Aja meksa
wong liya kareben melu
pratelamu.
memaksakan v meksa
paksa ED n (Ski) swiwi, lar, parte.
Swa Bhuana - (semboyane
TNI Angkatan Udara)
pemaksaan bab meksa
paksa II n wektu
paksa m n sisih (kiwa Isp)
Paksebali -»GALUNGAN.
paksi (Ski) manuk .-dewata manuk
surga
paksi D n poros (ing mesin bubut
Isp)
paksina (Skr) lor
pakta (D) /pakta, prajanjen
Internasional - militer pakta
militer
pakter I (D) sewa
mempakterkan nyiwakake
pakter n (D) warung, kios. - tuak
warung tuwak
paktir (D mil) tukang wara-wara
paktur (D) -► FAKTUR
paksi n peksi, manuk - dewata
manuk suwarga
paku I n paku -kaso paku usuk
berpaku 1 ana pakune,
nganggo paku 2 teguh
memaku v maku - kaso
paku usuk
memakukan v makokake
terpaku y 1 kepaku. 2
kamitenggengen. 3 kraket.
4 tumuju
paku II n pakis (tuwuhan)
pakuak (ing Padang) (M) v beleh.
tukang - jagal
Pakuan n pusere praja Pajajaran ing
Jawa tlatah Kulon perangan
abad ka-16
pakuh n bangsane manuk wulung
cucuke semu abang
Rhinoplax vigil
pai n pai, tandha saka watu pinggir
dalan
berpal-pal pirang-pirang pai
pala I v pala Myristica fragrans
pala H, sepala-pala adv wis
kadhung kebanjur, kebacut
palagan n palagan
palai n p&pes iwak cilik-cilik
memalai mepes iwak cilik-
cilik
palak a 1 sumuk. 2 mangkel. 3
nekad
memalak nyusahake,
ngganggu
pemalak 1 wong sing
gampang nesu. 2 wong
sing dhemen nindakake
pagawean sing mbebayani,
nekad
KAMUS INDONESIA-JAWA — 247
palung
panca
pd bahu anaknya Dheweke
nyikepake tangane ing bau
anake
palung n 1 kedhung. 2 bak,
panggonan kanggo makani
kewan. 3 bangsane kedhung
ing segara
palut n buntel, blebed
berpalut v buntelan,
samakan
memalut v mbebed,
mbungkus, mblebed orang
itu ~ giginya dengan emas
Wong kuwi mblebed untune
mawa emas.
terpalut v kebuntel,
keblebed mayat ~ kain
kafan. Mayit kabuntel mori
pemalut n buntel, bungkus,
buntel
padmah n lemah (palemahan) kang
endhek, rata
paman n paman
pamer v pamer, tukang -. tukang
pamer
memamerkan v mamerake
pameran n pameran
pamflet n layang slebaran sing
sumebar/tumempel ing
ngendi-endi papan
pamit v pamit -pulang, pamit bali
berpamitan v pamitan
pamong n pamong, guru. -
desa wong sing ngurusi
peprentahan desa - praja
pamong praja
pamor n 1 pamor. 2 kamulyan,
kaluhuran
berpamor 1 nganggo
pamor. 2 mulya
pampan v bobongan ing haluan
kapal kanggo ngrante
jangkar
pampang, memampangkan v
majang
terpampang v kapajang
pampas n dhendha, ganti rugi
memampas v mbayar
dhendha,
ngganti rugi
pemampasan n cara mbayar
dhendha, cara ngganti rugi
pampasan n dhendhan
~perang
dhendhan perang, dhenda
marga
kalah perang
pampat adj 1 madhet, teteb. 2
mampet
memampat v netel
memampatkan v 1
netebake. 2 mampetake;
pemampat n samubarang
sing mampeti
pamrih n pamrih
pan n pan, panggorengan kuwih
panah n panah -kelodan 1 arane
panah. 2 bintang alihan. 3
thathit, kibat,
memanah v manah,
memanahi v manahi
memanahkan v manahake
panahan n panahan
pemanah n wong sing
manah
sepemanah sapemanah
(adoh)
panai n dhulang (baki) saka kayu
panakawan n punakawan,
pamomong
panca (Skr) num lima, panca
KAMUS IN DON ESIA-JAWA — 249
Pancasila
panjat
Pancasila n pancasila
panci n panci, manci. -sayur, panci
ketan
pancing n pancing. - ikan, pancing
iwak
mancing v mancing
terpancing v kepancing
pancingan n pancingan
pemancing n wong sing
mancing
kepancingan n pancingen
pandai I adj pinter, wasis. -
berbicara, pinter ngomong
memandai-mandai adj
kuminter
memandaikan v minterake
kepandaian n kapinteran
sepandai-pandai adj
sapinter-pintere
pandai n n pandhe (tukang). - besi.
pandh6 wesi
memandaikan v
mandhekake
pandang v pandeng, delok. -
lukaku, pandeng tatuku
berpandangan v pandeng-
pandengan
memandang v 1 mandeng,
2 nganggep. 3 ndeleng. 4
ngajeni
pandang-memandang v
1 pandeng-pandengan. 2
sawang-sinawang
memandangi v mandengi
terpandang v 1 kepandeng,
ketara, ketok. 2 kajen,
diurmati. 3 disawang
pandangan n 1 pandengan,
kawruh, 2 pinemu, wawasan
pemandang n 1 wong sing
mandeng.2 bab mandeng
pemandangan n 1
pandelenge.2 sesawangan
sapemandangan n
sapendeleng
panen n panen. - ikan, panen iwak
memanen v manen
panenan n panenan
pangan n pangan
pangkas v cukur, papras. - kumis.
cukur brengos
memangkas v nyukur,
mapras
pemangkas v 1 tukang
cukur, tukang mapras. 2
piranti kanggo nyukur,
piranti kanggo mapras
panik adj gugup, bingung
kepanikan n bab ol&he
gugup, bingung
panjang adj dawa. ekornya -.
buntute dawa
berpanjang-panjang
1 kanthi sagamblang-
gamblange. 2 ngandhar-
andhar
berkepanjangan n nglantur
memanjangkan, memper-
panjangkan v ndawakake,
nyambung
perpanjangan n bab
ndawakake
kepanjangan n 1 cekakan
saka. 2 kedawan
sepanjang n 1 sadohe,
sadawane. 2 sasowene. 3
miturut
panjat v penek. lomba - pinang.
lomba mendk jambe
memanjat v menek
memanjatkan v menekake
pemanjat n tukang mdn^k
250 — KAMUS INDONESIA-JAWA
pantas
paragog
pemanjatan n bab carane
menek
pantas Ini pantes, patut, layak.
pakaiannya -. sandangane
pantes. 2 trep, cocok.
pilihannya -. pilihane cocog.
3 ora nggumunake - juara
karena memang pintar, ora
nggumunake juwara wong
pancen pinter. 4 apik, wah,
terlihat - mengenakan baju
ini. wah, katon apik nganggo
klambi iki
pemantas n rerenggan
kang njalari pantes
sepantasnya n sak pantese
pantas II adj cetakan,
tangkas, trengginas, cukat
gerakannya -. gerake
trengginas
pantat n bokong. - panci.
bokong manci
memantati vl mledhingi. 2
nyepelekake
pantau v 1 tilik, ungak. - jalannya
pertandingan, ungak lakune
lomban. 2 cek. mesin-harga.
mesin cek rega
memantau v 1 niliki,
ngungak. 2 ngawasi, ngecek
pantul, memantul v mendat
papas, berpapasan v papasan,
pethukan, sliringan. kami - di
jalan, awakedhewe sliringan
ing dalan
mapas v methug, mapag,
nyambut
para I p para
para n n karet, tlutuh, pulut
para m, para-para n paga, rigen,
rege, rak, rajut, planggrangan
parabel n parabel crita cekak tiksi
kang nggambarake kaF anan
moral lan agama kanthi
migunakake perlambang
parade n parade, arak-arakan
tentara (upacara tsp);
berparade pawe
paradigma n paradigma 1 daftar
owah-owahan tembung
kang wujud lan tegese ana
sesambungane. 2 modhel
teori sawijine ngelmu. 3
ngengrengan carane
sawijinine bab
paradoks n paradoks panemu
kang katone cengkah karo
panemu umum flanging
nyatane ana benere
paradoksal a paradoksal, katone
congkah karo, pnemu umum
utawa congkah karo bebener,
flanging nyatane bener
paraf n cekakan tandha tangan;
teken; pemaraf neken
parafin n parafin, jat tanpa warna,
ora mambu, lan ora ana
rasane; him
parafrase n parafrase proses olehe
ngandhakake saka sawijinine
tuturan menyang tuturan liya
tanpa ngowahi tegese;
memparafrasekan v
njarwakake sawijine tuturan
tanpa ngowahi tegese
paragaster n paragaster, ruangan
tengah ing sepon (alat
kanggo adus)
paragog n paragog tambahan
aksara ing pungkasane teml
bung
KAMUS INDONESIA-JAWA — 251
paragraf
paras
paragraf n lparagraf, perangane
bab sawijine karangan. 2
tandha
parah adj 1 banget (tatu). 2
nemen (lara). 3 sengsara
(panguripan). 4 angel diatasi
(nakale bocah)
paralel adj jajar
memparalelisasi n
nyejajarake; padha arahe
paralelisme n 1 bab searah; sejajar.
2 memper. 3 panganggone
wujud ukara kang meb
padha
paralisis n paralisis dayane ilang
amarga cacat utawa lelara
sarap, lumpuh
param n parem
paramedis n wong kang nyambut
gawe ing lingkungan
kesehatan rninangka
pembantu dhokter
paramen n paramen, sandhangan
upacara greja
parameter n paramter, ukuran
sakab&h£ populasi ing
panaliten kang kudu
dipretungae adhedhasar
contone
paramiliter adj paramiliter asipat
tentara
parang I n peso gedhe; golok;
kiewang;
memarang 1 ngethok
nganggo golok. 2 nyoret
(tulisan salah);
memarangkan mbabatak£
parang, parangan n lelara kuhit Ing
githok utawa irung parang-
parang n arane iwak segara
kang wujudi kaya
golok, cherocentrus dorab
paranoia n paranoia, lelara
ngalamunan
paranormal n paranormal, ahli
kebatinan; dhukun n juru
nuturi; paranpara; juru
rembug
parap, berparap v gelut klewang-
klewangan;
memarap 1 ngiewang. 2
ngantem; nempiling;
parapati n manuk dara
paraplegia n paraplegia, lumpuhe
perangane awak kalebu
tangan Ian sikil
parapsikolog n parapsikolog, ahli
kajiwan kang ngutamakake
bab-bab kang ora kasat mata
parapsikologi n parapsikologi,
perangane ngelmu mligi
bab - bab kang gaib
paras I n 1 rai. 2 p raupan
paras D adj peres; rata; papak
memaras 1 ngratakake.
2 mapral; ngethok
(tanduran). 3 motong;
nyukur; mapal (rambut);
separas 1 padha dhuwure. 2
imbang, babag; 3 paras, —
balu n wadhas
parasit n parasit 1
tetuwuhan kang mangane
kanthi nyedot pangane
tetuwuhan liya; kemladhean.
2 wong kang uripe dadi
tanggungane wong liya
parasitisme n parasitisme
1 penyedhotan pangan
kang ditindakake dening
barang ngaurip marang
barang ngaurip liyan£.
2 sesambungan rong
252 — KAMUS INDONESIA-JAWA
parasut
paro
barang ngaurip kang urip
bebarengan, flanging mung
nguntungake salah siji
parasitologi n
ngelmu bab parasit
parasitopolisn parasitopolis
kutha kang padunungane
dipengaruhi sikeping urip
kemladheyan kang ora
makarya
parasut n parasit, payung kanggo
mudhun saka montor mabur
parasutis n 1 wong kang mudhun
saka montor mabur nganggo
parasit 2 pasukan payung
parataksis n parataksis, ukara,
susunan subjek pr£dhikat,
klompok tembung kang
ora mawa tembung
penyambung
pare n pare
parewa n bangsat; bajingan
parfum n parfum, jat kang marahi
wangi, lenga wangi
pari 1 ikan - iwakpari
pari I bintang - lintang pari gubug
penceng
paria n gohongan kasta
kang cendhek dhewe
ing masyarakat
agama Hindu
paripurna adj ganep; pepak;
lengkap
paris n kain alus kaya sutra;
-goyang kain paris kang
gilap
parit n kalen; lank; got; 2 growongan
pandhelikan (nalika perang).
3 kalen gedhe ngubengi
bdteng.4 trowongan
(tanibang). 5 lekukan dawa
(ing kayu). 6 ranjo dharat 7
kanal; memanit gawe kalen.
panitas n 1 padha regane; imbang
pengajine; inip-irip; memper.
2 kaanan imbang; 3 cacahe
bayi kang unip kang
dilahirake sawijine wanita
pariwisata n pariwisata, plesiran;
plancongan
berpariwisata v plesir;
miancong
parji n pawadonan; gawuk;
turuk;
tempik
paiji n pawadonan, gawuk, turuk,
tempik
parketn 1 palungguhane hakim lan
pengacara ing pengadilan. 2
perangan kang jogane
didhuwurake ing pendhapa.
3 kang katutup kanggo
umum
parkir, memarkir v markir.
ngendhegake tetumpakan
(mobil, montor) sawetara
waktu ana papan kang wis
disedhiyakake;
perparkiran n babagan
parkir;
terparkir v diparkir
parkit n parkit (arane manuk)
parlemen n dhewan perwakilan
rakyat
parlementarisme n paham
menawa proses paprentahan
lan ukum kudu dikendhaleni
dening parlemen
parlementer a magepokan
laro parlemen
paro n paro; tengah
KAMUS INDONESIA-JAWA — 253
parodi
partner
memaro maro
paroan paron
pemaro sing maro
separo separo; setengah
parodi n karya sastra utawa seni
kang
sengaja niru modhele panuiis
utawa pangripta liya kanthi
maksud nggojeki perangan
kang lucu
paroki n paroki; wilayah umat
Katolik
kang dadi tanggung jawabe
sawijine pastur
paroklal adj 1 asipat paroki.
2 cupet (nalar Isp)
parolfaktori n parolfaktori alat
kanggo ngambu
paron n paron; landhesan
nggembleng wesi (pandhe)
parsi n arane suket kang semene
bisa dipangan minangka
sayuran
partai n 1 parte, golongane wong
kang
padha pahame/politike 2
gegolonganing pemain ing
badminton. 3 saklompok
barang dagangan; — massa
parte politik kang
ngegungake
anggotane kang akeh; —
oposisi
parti politik kang pikiran^
sabrangan karo parte
pamarentah (PDIP); —
pamarentah parte politik
kang
nyokong pamerentah kang
lagi
kuwasa; — politik
pakumpulan
kang didegake
kanggo mujudak£ idiologi
partene; — revolosioner
parte
kang arep ngrubuhake
politik kang uwis ana;
berpartai v dadi pangikut
parte;
kepartaian n bab parte
partial adj minangka bagian saka
sakabehe
partikel n 1 partikel, perangane
barang kang cilik banget.
2 tembung kang lumrahe
ora bisa diwuwuhi imbuhan,
kang lagi nduw&ni teges
manawa wis rinonce karo
tembung liyane
partikelir a partikelir; swasta
partikuralisme n sistem kang
nengenak£ kepentingan
pribadi tinimbang
kepentingan umum
partisan n wargane parte
partisi n sekat; tembok kang
misahake
partisipan n wong kang melu ing
kegiatan (rapat, seminar)
partisipasi n bab melune ing
sawijine kegiatan;
berpartisipasi melu ing
sawijine kegiatan
partner n 1 partner uwong utawa
amarga padha dene
mbutuhake. 2 pasangan
main;
partner n partner, uwong utawa
bebadan siji lan sijine kang
beda
usahane, padha
254 — KAMUS INDONESIA-JAWA
partus
parun
nyambut gawe bareng
amarga
padha dene mbutuhake
berpartner 1 usaha bareng.
2
duwe pasangan
partus n partus, bab babaran utawa
nglairake
paruh n cucuk (pitik, manuk);,
parun, memarun v ngobong
barang-barang kang uwis
ora migunani;
paman barang bekas kang
diobong;
pemarun wong kang
ngobong
barang bekas;
pemaruan 1 papan
pangobongan barang bekas.
2 tumindak olehe ngobong
parut n 1 parut. 2 tilas tatu jiaritan
(ing
kulit); berparut 1 duwe parut
2 pating jlarit;
memarut marut;
pemarut 1 parut. 2 wong
kang marut parutan 1 parut
2 parutan
parvenu n 1 parvenu, wong kang
cepet
duwe kalungguhan penting
tanpa
usaha. 2 wong kang
digedhekake Ian didhidhik
ing lingkungan sosial kelas
dhuwur tanpa usaha
parwa n parwa; perangan
(kasusastran ing basa Kawi)
ipas fi layang idin kanggo
mlebu wilayah larangan
pariwisata n pariwisata, plesiran,
plancongan obyek - papan
plesiran
berpariwisata v plesir,
mlancong
partus n partus, bab babaran utawa
nglairake
paru, paru-paru n paru-paru,
tebuk, maras
paruh I n cucuk (pitik, manuk)
memaruh v mencotok
(mematuk)dngparuh
paruh n tb wilangan. pro
loro, sabageyan
-waktu sabageyan waktu:
untuk
membiayai kuliah , aku
bekerja - waktu di perusahaan
garmen.
Kanggo mbayar kuliah, aku
kerja sabageyan wektu ing
pabrik garmen
memarah v ngedum loro
paruhan n setengah
bageyan
pemarah n 1 sing ngedum
loro. 2 buruh garap lemah
kang entuk asil setengah
separuh num setengah,
seperdua
parun, memarun v ngobong
barang-
barang kang uwis ora
migunani
paraan barang bekas kang
diobong
pemarun wong kang
ngobong barang bekas
pemaruan 1 papan
pangobongan barang bekas.
2 tumindak olehe ngobong
KAMUS INDONESIA-JAWA — 255
parut
pasak
parut n 1 parut 2 tilas tatu jiaritan
(ing kulit)
berparut 1 duwe parut. 2
pating jlarit
memarut marut,
pemarut 1 parut. 2 wong
kang marut
parutan 1 parut 2 parutan
parvenu n parvenu, 1 wong kang
cepet duwe kalungguhan
saka kaluwargane. 2 wong
kang digedhekake lan
didhidhik ing lingkungan
sosial kelas dhuwur tanpa
usaha
parwa n ( Skr ) parwa, perangan
(kasusastran ing basa Kawi)
pas I n layang idin kanggo mlebu
wilayah larangan, ngangkut
kayu tumrap kendharaan
pas II adj 1 pas. 2 ora luwih
ora kurang (jumbuh). 3
sedhengan,
pas-pasan pas-pasan,
mengepas nyoba kanggo
ngerteni pas lan orane
pasah I pasah, piranti kanggo
ngaluske kayu
memasah masah
terpasah v kapasah
pasah D n pegatan (sing njaluk
pihak wong wadon) minta -
jaluk pegat
memasah megat (bojone)
terpasah v keblasuk,
keplantrang
pasai adj bosen, jeleh
pasak n pantek, paku saka kayu
memasak mantek
pasar n pasar
pasaran pasaran, ak§h
tunggale
pemasaran proses, cara, lan
tumindak olehe masarake
pasaraya n toko gedhe sarwa ana
pasat n angin kang sumilirantaran6
garis balik br dan garis balik
kidul kang ajeg iline
pasca p sawise, sakwise -bedah
a pascabedhah, sakuwise
dibedhah, sakwise
dioperasi.- kawin a
pascakawin, sakwise ijab. -
lahir magepokan karo bayi
sakwise lair. - panen
magepokan karo mangsa
sawise pan&n. - sarjana
pascasarjana, magepokan
karo sawise dadi sarjana
pas adj 1 pas. 2 ora luwih ora kurang
(jumbuh). 3 sedhengan; pas-
pasan pas-pasan;
mengepas nyoba kanggo
ngerteni pas lan orane
pasah I, — nikah n pegatan (sing
njaluk pihak wong wadon)
memasah megat (bojon6)
pasah II, terpasah v keblasuk;
keplantrang
pasai adj bosen; jeleh
pasak n lpantek; paku saka kayu;
cakil; 2 indhen (ing
rodha jam); — kampung.
3 padunung kang ora
pindhah-pindhah. 4 wong
ndesa; — kuku garis ireng
ing tengah kuku (jaran); —
negeri wong kang kondhang
ing sawiji wilayah
memasak mant&k
memasakkan 1 nggunakake
256 — KAMUS INDONESIA-JAWA
pasar
pedoman
minangka pantek 2
nerangake
pasar n 1 pasar 2 dienggo padinan
(basa); — amal pasar amal;
— swalayan toko
kang nglayani awake dhewe;
— tahunan pasar gedhe
kang dianakake
setahun sepisan
memasarkan masarake
pasaran pasaran
pemasaran proses, cara, lan
tumindak
olehe masarake; sepasar
sepasar
pasar adj lunyu
pasara n 1 pasar. 2 pusara
pasaraya n toko
gedh6 sarwa ana
pasase n perangan utawa
pasal kang kacuplik saka
sawiji ing karangan
pasasir n 1 penumpang kapal/
kapal udhara. 2 wong kang
arep tetuku ing toko
pasat n angin kang sumilirantarane
garis balik br dan garis balik
kidul kang ajeg iline
pasca p sawise; sakwise—bedah a
pascabedhah; sakuwise
dibedhah; sakwise dioperasi.
—doktoral a pascadhoktoral,
sakwise oleh gelar dhoktor
— kawin kedadean sakwise
ijab — lahir a pascalahir
magepokan karo bayi
sakwise lair — panen a
pascapanen magepokan
karo mangsa sawise panen
— sarjana a pascasarjana,
magepokan karo sakwise
dadi
pendam v pendhem. -yang dalam.
pendhem sing jero
memendam v 1 mendhem,
2 ngrendhem, nyimpen
(wadi, Isp)
terpendam v kependhem
pedengan n 1 tutup; sekat; kelir
2 kedhok 3 slimut 4 jeneng
samaran
pedepokan n padhepokan
pedet n pedhet
pedewakan n arane prau Bugis
pediatri n ngelmu kedhokteran
kang magepokan karo
kesehatane bocah
pedih o 1 perih. 2 nlangsa;
memedihkan nyebabake
perih; merihake
kepedihan 1 rasa pedhih, 2
kanalangsan nggrantes
banget
pedikur n 1 wong kang gaweane
ngupakara sikil, 2 tukang
ngupakara kuku sikil lan
ngilangi katimumulen
pedisel n gagang utawa aran£
sulur kang gunane kanggo
cekelan
pedok n lapangan kang kapageri
mubeng kanggo
nglumpukake kewan,
biasane ana cedhake balapan
jaran
pedologi n pedologi, ngelmu
babagan pratingkah lan
owahowahan mundhake
bocah (pikiran)
pedoman n 1 pandom; pituduh. 2
pathokan; dhasar. 3
kumpulan pathokan. 4
pemimpin;
KAMUS INDONESIA-JAWA — 257
pedometer
peguam
berpedoman nganggo
dhasar;
mempedomani nganggo
minangka dhasar
pedometer n pedhometer, alat
kanggo ngukur adohe
(wujude kaya jam)
pedongkang n prau tongkang
peduli v mreduli; nggatekake;
memedulikan mreduleni;
nggatekake
pedusi n wanita (bojo)
pegagang n arane tetuwuhan
rumambat, godhonge
kanggo obat, Centella
asiatica
pegah. terpegah o kondhang;
kalok;
kaloka; misuwur pegal a 1
pegel.
2 jengkel
pegal adj pegel
memegalkan 1
megelake. 2 njengkelake
pegan, terpegan adv
kamitenggengen; thenger-
thenger; semlengeren
pegang, berpegangan v cekelan;
gocekan
berpegangan 1 padha
cekel-
cekelan,2 ana cekelane
memegang lnyekeli;
nggegem.
2 duw6 (dhuwit),3 nyetir, 4
nyekel
(maling) 5 nggunakake
(gegaman) 6 nguwasani;
mimpin
7 nindakake (aturan);
dipegang 1 dicekeli, 2
dikuwasani, 3 tetep diugemi
(janji);
pegangan cekelan; gocekan
berpegangan kaanan
cekelan;
pemegang n 1 sing nyekel. 2
alat kanggo nyekel; — andil
pasekuthon dagang;—buku
wong kan nurus buku
dagang; — saham bukti
pasekuthon dagang;
pemegangan proses, cara,
lan tumindak olehe nyekel
pegar n manuk pegas
pegari v katon; ketok; muncul;
timbul
pegas n 1 pir; per. 2 gebug kasur;
rambut pir rambut; pir
lembut; bugi kasur
pegat, memegat v 1 ngadhang;
nyegat 2 megat; pemegatan
proses, cara, lan tumindak
olehe megat
pegawai n 1 pegawe. 2 perkakas;
— dagang I pegawe kang
tugase ing negara manca.
3 wong kang lelana; —
honorer pegawe kang durung
diblanja negara; — negeri
pagawe negri; —negeri sipil
pegawe kang dudu tentara
kepegawaian magepokan
karo pegawe
pegoh n kece kang ngasilake
mutiara
pegon n tulisan Arab tanpa tandha
swara
peguam n advokad; pengacara
258 - KAMUS INDONESIA-JAWA
pegun
pencet
pegun, terpegun a thenger-
thenger; semlengeren; kami
tenggengen
pehong n bengang; penyakit raja
singa; sipilis pejajaran n
setan; dhemit
pejaka n wektu kang pas/cocok
pejal adj padhet; madhet (ora
growong)
memejalkan madhetake;
ngenet-enet
pejam v merem
memejamkan ngeremake
terpejam merem
pepaya n kates. mengupas
ngonceki kates
peram v imbu. waktu untuk -
mangga adalah selama tiga
hari. Wektu kanggo imbu
pelem yaiku telung dina
memeram v ngimbu
pemeram v imbon
perempuan n wadon, wanita, anak
-. bocah wadon
pemirsa n pamiarsa, wong kang
nonton
pempek n pempek, arane
panganan saka Palembang
pemuda n kaum mudha, wong
anom (lanang)
pemudi n wong nom-noman
(wadon)
pemuras n bedhil kuna (lupe kaya
corong)
pdnaka p kaya, kaya dene, kaya-
kaya, prasasat
punakawan n punakawan
penala n piranti kanggo nglaras
(tumrap swara gamelan,
lagu, Isp)
penalti n ukuman
penanggah n papan ing hotel
utawa restoran kanggo
nyamaptakak£ panganan
kang adhem utawa
ngangetak4 panganan
kang arep dicawisake,
penanggahan pawon
penanggalan 1 n memedi awujud
wong wadon mung sirah
thok
penanggalan II n almenak,
pananggalan
penaram n arane panganan
penasaran adj kepengin banget
arep ngerti
penat adj kesel, sayah
berpenat-penat keraya-
raya, tumindak utawa
tumandang kanthi tenan-
tenan
penatu n penatu, tukang ngumbahi
lan nyetlika
pencak n pencak, silat, -silat
pencak silat
pencalang n jung (prau
gedhe) dagang kanggo
momot barang dagangan
(asring kanggo ngulat-ulat)
mungsuh kanthi sesinglon
dedagangan)
pencar v pencar
berpencar v mencar.
Mendengar bunyi tembakan
itu,mereka lari ~ Krungu
suara tembakan iku, wong-
wong kae padha mencar
memencar v mencar,
mlencar
memencarkan v mencarake
pencet v penyet, pejet, pijet,
KAMUS INDONESIA-JAWA — 259
pencoleng
pendongok
memencet vmidih, menyet,
mejet, mijet
pencil, memencil v mencil,
ndhewengedoh saka liya-
liyane sebuah rumah yang
~ ditengah - tengah hutan
omah sing mencil ing tengah
alas
terpencil kepencil
pencok n pencok, arane
jangan (lelawuhan)
pencoleng n copet tukang sebrot
penda, memenda v niti
priksalan.mbenerake yen
ana kang luput
pendaan n paniti priksa,
asile niti priksa
pendaga n kendhaga, pedhi
pendahan n lembing utawa
glathi kang panganggone
disawatake
pendam v pendhem
memendam v 1 mendhem.
2 ngrendhem, nyimpen
(wewadi Is p) ~ rindu
mendhem wuyung
terpendam 1 kependhem. 2
sumimpen ing ati (tumrap
rasa
pangrasa)
pendapa I n pandhapa
pendapa n n pang enom
pendar I n gebyar utawa soroting
banyu
berpendar-pendar 1
gebyar-gebyar.
2 konang-konangen (tumrap
mripat)
pendar, berpendar Uvl mubeng.
2 ngoling-ngoling
pendek adj 1 cendhek 2 cendhak
celana - kathok cendhak 3
cekak waktu yang - wektu
kang cekak 4 ringkes, - akal
cethek pikirane - umur
cendhak umure
memendekkan 1
ngendekake 2 nyendhakake
3 nyekak 4 ngringkes,
kependekan 1 cekakan. 2
ringkesan
pendekar n 1 pendhekar, wong
kang pinter pencak.
2 pahlawan, wong kang
seneng mbelani wong kang
ringkih - pena ahli nulis
(ngarang) ing layang kabar
pedendang,—gajah ntimun gajah;
tebu banyu, Trichochanther
wallichiana
pempek n pempek; arane
panganan
pemuda n kaum mudha; wong
anom (lanang)
pemudi n wong nom-noman
(wadon)
pemujuk n wong kang ngarih-arih;
ngrerimuk
pemuka n pangarep; pemimpin;
panggedhe
pemuras n bedhil kuna (lupe kaya
corong)
penderah n (keris) kang sekti
pendet n ( Bal) araning joged
kanggo mapag tamu agung
(ing Bali)
pendeta n (Ski) pandhita - Yahudi
rabbi
pendongok n mendhak, alen-alen
sanggan ukiran keris
260 — KAMUS INDONESIA-JAWA
penduk
penal
penduk n pendhok
pendulum n bandhul kang
gumantung ing tali utawa
gantungan kang dawa
panembahan n (Av) panembahan,
sesebutan wong minulya
(ratu, pandhita Isp)
penesi n prau cilik
penewu n panewu, penewu
pengacara n pokrul
pengalasan n pangalasan, arane
abdi ratu
penganak n arane tetabuhan
(gamelan)
penganan n panganan
pengang adj brebeg
pengantin I n panganten,
temanten, manten
pengantin n n araning kembang,
Nlctanthes Arbor-tristis
pengap adj sumpeg
memengapkan
nyumpegake, njalari sumpeg
pengapuh n layar - layar cilik
cedhak pucuking jagak layar
pengar adj 1 krasa rada mumet
yer-yeran (kaya utek ora
mlaku). 2 rasa panganan
utawa inuman kang ora enak
pengaruh n pangaruh, daya
pangaribawa, prabawa
mencari - . golek daya
pangaribawa
berpengaruh 1 nduweni
pangaruh. 2 kuwasa,
terpengaruh kena pangaruh,
kadayan
pengat n aran£ masakan tanpa
duduh
pena n pulpen
p&naka p kaya; kaya d6ne; kaya-
kaya; prasast
penakan n keponakan
punakawan n panakawan
penala n piranti kanggo nglaras
(tumprap swara gamelan,
lagu, Isp)
penalti n pinalti tendhangan
u kuman (tumprap bal-balan)
jalaran nrajang aturan ing
wewengkon pinalti
penampan n nampan; baki
penampang n lumahg barang kang
diiris; raene barang kang
disigar tengah bener
penanggah n papan ing hot&l
utawa restoran kanggo
nyamaptakake panganan
kang adhem utawa
ngangetake panganan kang
arep dicawisake;
penanggahan n pawon
penanggalan 1 n memedi awujud
wong wadon mung sirah
thok penanggalan II n
almenak; pananggalan
penaram n arane panganan
penasaran adj 1 kedereng
tumindak
(marga Icagelan utawa
kagol) 2 kapengin banget
arep ngerti 3
rumangsa ora marem; gela 4
nesu banget muring banget
(marga dina, ora katekan
sedyane, Isp)
penal a kesel; sayah;
berpenat-penat keraya-
raya; tumindak utawa
KAMUS INDONESIA-JAWA — 261
penatu
pendet
tumandang kanthi tenan-
tenan
penatu n penatu; tukang ngumbahi
lan nyetlika
penalua n anggota dewan greja
kanggo mbi'antu pendbita
pencak n pencak; silat; — silat
pencak silat; pencak silat
memencak-mencak
mencak-mencak; briga-brigi;
nesu banget
pencalang n jung (prau gedhe)
dagang kanggo momot
barang dagangan (asring
kanggo ngulat-ulat)
mungsuh kanthi sesinglon
dedagangan)
pencar, berpencar-pencar
adv mencar-menar
memencar mencar; mlencar
memencarkan mencarake
pencet v pidih; penyet; pejet; pijet
memencet midih; menyet;
mejet; mijet
pentil, memencil vmencii; ndhewe;
ngedoh saka iiya-liyane
terpencil kepencil
pencok n pencok; arane jangan
(lelawuhan)
pencoleng n copet; tukang sebrot
pencong a pencong; pencos
pencu n pencor
penda, memenda v niti priksa lan
mbenerake yen ana kang
luput; pendaan paniti priksa;
asil4 niti priksa
pendaga n kendhaga; pedhi
pendahan n lembing utawa
glathi kang panganggone
disawatake
pendam, memendam v 1
mendhem. 2 ngrendhem;
nyimpen (wewadi Isp);
terpendam 1 kependhem.
2 sumimpen ing ati (tumrap
rasa pangrasa);
pendaman pendheman
pendapa n pandhapa
pendapa n pang (carang) enom
pendar n gebyar utawa soroting
banyu
berpendar-pendar 1
gebyar-gebyar. 2 konang-
konangen (tumrap mripat)
pendar, berpendar v 1
mubeng. 2 ngoling-ngoling.
3 buyer pendarah n (keris
kang) sekti
pendaringan n padaringan
pendek a 1 cendhek. 2 cendhak. 3
cekak. 4 ringkes; —
akal ceth£k pikirane
(pengalamane Isp); —
ingatan cendhak pikir6;
laten; — umur cendhak
umure;
memendekkan 1
ngendekake.2 nyendhakake.
3 nyekak. 4 ngringkes;
kependekan 1 cekakan. 2
ringkesan. 3 kecendhaken. 4
kecendhekan
pendekar n 1 pendhekar;
wong kang pinter pencak
2 pahlawan; wong kang
seneng mbelani wong kang
ringkih; — kata ahli sesorah
— pena ahli nulis (ngarang)
ing layang kabar
penderah n (keris) kang sekti
pendet n araning beksan kanggo
mapag tamu agung (ing Bali)
262 - KAMUS INDONESIA-JAWA
pendeta
pekak
pendeta n pandhita
pending n pendhing; rerenggan
wujud
biebekan saka emas (dhadha
Isp)
pendok n pendhok
pendongok n mendhak; alen-alen
sanggan ukiran keris
penduk n pendhok
pendulum n bandhul kang
gumantung ing tali utawa
gantungan kang dawa
panembahan n
panembahan; sesebutan
wong minuiya (ratu, pandhita
Isp)
penesi n prau cilik
penewu n panewu, penewu
pengacara n pokrul
pengatasan n pangalasan; arane
abdi ratu penganak n arane
tetabuhan (gamelan)
penganan n panganan
pengang adj brebeg
pengantin n panganten; temanten;
manten ‘pengantin n araning
kembang
pengap a sumpeg;
memengapkan
nyumpegake; njalari
sumpeg pengapuh, layar
pengapuh n layar cilik cedhak
pucuking
jagak layar
pengar adj krasa rada mumet yer-
yeran (kaya mentas turu ora
angler)
pengaruh n pangaruh; daya
pangaribawa; prabawa;
berpengaruh 1 nduweni
pangaruh. 2 kuwasa;
terpengaruh kena pangaruh;
kadayan; kena daya
pangaribawa; kaprabawan
pengat n arane masakan tanpa
duduh
pengatu, (pekatu) n mriyem
pengawinan n pangawinan, wong
kang nggawa tumbak
upacara kraton
pengeng a bengeng; krasa ngeiu
banget (sirah) pengerih n
arane piranti nyekel iwak,
sabangsa wuwu, dipasang
ing banyu kang cethek
pengetahuan n kawruh; ngelmu
pengga adj jegong; legokane
piring Lsp
pengapa adj gagan-gagan; arane
tetuwuhan penggah a bregas
peka adj 1 landhep pangrasane;
tajem pangrasane 2
gampang obah B ora lena
4 gampang nampa (hawa)
—cahaya dadi aktif sawise
nampa sunar; memeka
nggatekake;
kepekaan bab gampang
olehe obah; —neraca bobot
paling sethithik kang isih
bisa ditimbang
pekaja n kembang trate
pekak a 1 rada budheg; ora tengen
ora kemrencing (benggol)
—badak budheg banget. 2
mbudheg; — batu budheg
banget; — labang rada
budheg
memekakkan mbudhegage
terpekak budheg dadakan
KAMUS IN DON ESIA-J AWA — 263
i
peka kak
pelosok
pekakak n arane manuk,
Pelargopsis amanroptera
pekan ii 1 pasar. 2 minggu;
—raya pasar malam gedhg
pekarang n gaman; gegaman
pekasam n asinan (daging, woh-
wohan, Isp)
pekat adj kenthel;
memekatkan ngentelake
pekatu, (bedhil —} n mriyem
pekatul n bekatul; katul
pekan, memekan n njerit
pekerti n 1 watak. 2 tingkah;
patrap sing orang apik
pekik n panjerit 3 surak sing
diserokake sarana bengok;
pekik, memekik v njerit; mbengok;
memekikkan v ngucapkake
sarana mbengok;
terpekik njerit sanalika;
terpekik-pekik njerit-njerit
peking, memeking v 1 mbaung.
2 nangls njerit-njerit. 3
peking n jinising manuk
emprit; emprit peking pekis,
memekis v muni-muni
peklwan n pakiwan; paturasan
pekojan n kampung koja; pakojan
peksi n manuk
pekuk, memekuk v nugel
pekur n arane lelara kulit mambu
ora enak
memekur v pitekur,
ngeningake cipta
pelampung n plampung; piranti
supaya ora bisa nyilem
ipung n arane tetuwuhan
ing pesisir, Scaevolafrutesne
pelan adj alon; rindhik
pelanduk n kancil
pelatuk I n manuk platuk
pelatuk n n platukan bedhil
pantai n wates angoking segara
pelek n biengkeran rodha
pelik, pelikan n pelikan
pelinggam n marmer abang, biru,
Isp
pelipis n pilingan
pelir n peli; palanangan — itik
sekrup, mur , —musang
kembang lerak
pelisir n plisir
pelit adj medhit; cethil banget
pelita n diyan; lampu
pelitur n plitur
berpelitur v plituran
memelitur b' mlitur
pelituran n plituran
pelo adj pelo, celat
pelog n pelog (larase gamelan)
peloh a peloh; ora bisa kaku
(tumrap planangan)
pelonco I n plonco; pentil
semangka
pelonco II a plonco; gundhul
plonthos
memelonco mlonco;
nggundhuli
perpeloncoan ploncoan;
bab mlonco
pelopor n sing miaku utawa
tumindak
dhisik dhewe; memelopori
ndhisiki; mbebakali; mimpin
pelor n mimis; gotri; peior
pelosok n piosok; desa kiuthuk;
papan kang angel ditekani
264 — KAMUS INDONESIA-JAWA
pelosot
pendek
pelosot, terpelosot adj mrosot;
mlorot; suda banget
pelotot, memelotot v menthelengi
memelototi v menthelengi
pelpis n pelpis (termos cilik sing sok
digawa tentara)
peluang n 1 wektu sing mikolehi;
kaludhangan. 2 sela;
senggang;
berpeluang duwe wektu
sing mikolehi; bakal bisa
lulus; oleh pagawean, Isp
peluh n kringet;
berpeluh kringeten.
kumringet
berpeluh-peluh nyambut
gawe mempeng
peluit n sempritan
peluk, berpeluk v ngrangkul
berpeluk-pelukan
rerangkulan; rangkui-
rangkulan; memeluk
1 ngrangkul. 2 nganut
(agama Islam Isp); terpeluk
kerangku!; pemeh,
pem&luk 1 sing ngrangkul. 2
sing nganut agama, paham,
Isp;
sepem6luk saprangkul
pelulukn witaren
pelumpung n plumpung; glagah
rawa
pelupuh adj plupuh; sigaran pring
memelupuh mlupuh
pelupuk n tlapukan
peluru n pelor; mimis; pluru; —
kendali
pluru sing bisa disetir
piayun6
pelu s adj pelus
pelvis adj pelvis, balung cethik
pemali n pepali; larangan
pemarip n abdi ratu kang
pegaweane nuturi putraning
ratu kanthi nembang utawa
rengeng-rengeng
pematang n galengan
pemayang n jaring gedhe
pemindang(an) n penthengan;
piranti
kanggo mentheng lulang
kang
dipepe
pendapa n pendhapa, perangan
omah kanggo nampa tamu,
nanggap wayang
pendega I n paraga ing organisasi
Pramuka umur 21 nganti 25.
pendega n n minatani kang kerja
marang juragan
pendek adj 1 cedhak, cendhak,
cendhek, andhap (tumrap
barang), cebol, kunthing,
kunthet (tumrap manungsa,
tanduran). - tidak bisa tinggi
cendhak ora bisa dhuwur.
2 sadhela, (tum-rap wektu)
waktunya -. Wektu-ne
sadhela. 3 cekak (tumrap
crita) cerita -. Cerita pendek
memendek v nyedhak,
ngendhek, mungkret
(tumrap barang), nyebol,
ngunthing, ngunthet (tumrap
manungsa, tanduran),
nyekak, ngringkes (tumrap
crita)
memendekkan v 1
ngendhekake. 2 nyekakak4,
ngringkesake (tumrap crita).
KAMUS INDONESIA-JAWA — 265
pendet
penuh
kependekan 1 n cedhak,
cendhak, cendhek (tumrap
barang), cebol, kunthing,
kunthet (tumrap manungsa,
tanduran). 2 n cekakan,
ringkesan (tumrap crita). 3
oa)'kecedhaken, kecendhaken
, kecendheken (tumrap
barang)
pendet (Bal) beksan Bali
pendeta (Ski) 1 pandhita. 2 pastor.
Yahudi rabi.
pengantin I manten. kursi - kursi
manten
pengap 1 sumpeg. 2 sesek
pengaruh 1 pangaruh. mencari - di
kampung, golek pangaruh
ing dusun. 2pangaribawa.
Pusaka itu mempunyai daya
pengaruh pada pemiliknya.
Tosan aji kui duwe daya
pangaribawa tumrap sing
duwe.
berpengaruh 1 nduweni
pangaruh; nduweni
pangaribawa
penggal v 1 kethok (wit/kayu). 2
beleh.- leher kambing. Beleh
gulu wedhus
sepenggal saperangan. ~
waktu, saperangan wektu
memenggal v lngethok
(wit/kayu). building). 2 nugel.
~ kepala.nugel ndas. 3 nyela.
- lidah.nyela (caturan)
terpenggal v kakethok;
katugel; (dening)
pending n sabuk kanggo wong
wadon
penghulu - kawin naib(paraga
pamarentah kang ngurusi
nikah)
pengld n (C J) ekrak
pening adj mumet. - kepala
mumet sirahe
penjara (Ski) kunjara; kurungan;
memenjara(kan)
ngunjaraake.
~ hawa nafsu terpenjara
kakunjara; kakurung
pensil n (E) potlod. - alis potlod
alis. -
tinta potlod mangsi.
Pension n (D) 1 pensiun. Ketika
- turun, 25 tahun silam,
tubuhnya masih kekar.
Selawe taun kepungkur
nalika dheweke pension,
awake iseh rosa
pensiunan pensiunan (wong kang
pensiun)
penuh adj kebak. kursinya-dengan
para tamu. Iungguhan4
wis kebak dening dayoh -
harapan akeh pengarepane,
- ketakutan kaweden, -
padat, - sesak, - tumpat, -
umpah padhet, tetel, bentet
memenuhi v, pemenuhan
n 1 ngebaki. 2 nyukupi.
3 ngabulake. nglolosake
(tumrap panjaluk Isp), 4
nglegakake, maremake,
nyenengake. 5 nindakake
(tumrap kewajiban). 6 nuhoni
(tumrap janji),
terpenuhi v keleksanan
(tumrap pangarep-arep)
sepenuh a sakabehe,
sadaya-nipun
- hati tenanan, temenan
266 — KAMUS INDONESIA-JAWA
perangkap
pentagram
perangkap n 1 jebakan, pesat
(tumrap tikus), tikusnya
masuk -. tikuse mlebu ing
jebakan, 2 rerigen, pratikel.
masuk ke dalam mlebu
ing pratikel,
memerangkap v 1 masangi,
njebak, mesati, 2 ngapusi,
nggorohi, mblithuk, ngreka-
r£ka
terperangkap v kejebak
peristiwa v prastawa, prakara,
lelakon. - itu sungguh tidak
terduga, prastawa iku ora
kanyana-nyana
berperistiwa v prastawane
perlu 1 adv perlu, kudu. 2 a wigati,
penting. 3 v butuh. 4 p
kanggo
memerlukan v merlukake,
mbutuhake
keperluan n 1 kaperluan,
kabu-tuhan. 2 tujon
seperlunya adv saperlune,
sacu-kupi
petir n bledheg, gludhug. Pohon
kelapa di tengah sawah itu
tersambar- sampai terbelah.
Wit klapa ing tengah sawah
kae kesamber bledeg nganti
sigar tengah
memetir-metir v
gumludhug, gembludug
penggal v tugel, kethok
memenggal 1 nugel,
ngethok. 2 milah-milah,
merang-merang, mantha-
mantha
terpenggal kekethok,
kepotong
penggawa n 1 manggala, cucuking
laku. 2 punggawa d6sa, lurah
penghulu n pangulu, pengulu
pengkar adj cekeh (tumrap sikil)
pengki n ekrak, bangsane wadhah
kanggo nyerok rereged
pengkor a pencor
pengluru n punglu, mimis, pelor
penguin n penguin, arane manuk
pening adj 1 mumet, ngelu 2
bingung, judheg -kepala
mumet ndhase
penis n peli, dakar
penisilin n penisilin
peniti n peniti
penjajap n kapal perang
Bugis ing jaman biyen
penjalin n penjalin
penjara [Ski) n kunjara, pakunjaran
memenjarakan 1 ngunjara,
nglebokake pakunjaran 2
nyegah, nahan (hawa nepsu
Isp)
penjor [Bal) n penjor, aran6
rerenggan (saka pring Isp
kang ngisor tekan ndhuwur
direngga nganggo janur)
penjuru n pojok
penomah (raja - )n paningset,
paweweh saka pihak lanang
marang calon maratuwa
pensil n potlot, potelod
pensiun n pensiun Ketika - turun,
25 tahun silam, tubuhnya
masih kekar. Nalika pensiune
mudhun selawe taun
kepungkur, awake iseh rosa
memensiun mensiun
pensiunan pensiunan
pentagram n awangun bintang
mawa lincipan lima
KAMUS INDONESIA-JAWA — 267
pental
perahu
pental, terpental adv mencelat
kontal
pentang, mementang v menthang
terpentang kepenthang
pentar a lirih (alon tumrap swara)
pentas n panggung sandiwara Isp,
berpentas main sandiwara
ing panggung
mementaskan mitontonake
(sandiwara Isp) ing panggung
pentil Ini penthil, susu 2
barangkang methingil ciiik
bunder
pentil n n pentil, wong kang isih
cilik (enom)
pentil n pentil
penting a penting, wigati
mementingkan nengenake,
mentingke
kepentingan keperluan,
kepentingan
berkepentingan kawogan,
duwe keperluan
pentol n penthul, penthol
jarum - dom penthul
pentolan pentholan, apa-
apa kang menthol
pentung n penthung
penuh adj kebak, akeh banget,
Hotel-hotel sudah -
semuanya. Hotel-hotel wis
padha kebak.
memenuhi v 1 ngebaki
2 ngukupi 3 ngabulake
(panjaluk Isp), 4 maremake
5 nuhoni (janji)
terpenuhi v 1 kekebaken 2
kaleksanan, dikabulake
penyet adj 1 gepeng, peyok 2
p£s&k
penyeka^/ 1 gepeng, penyok 2
pesek penyengat n tawon
penyok a penyok, pesok
penyu n penyu
pepek Ini totohan jaba (adu jago)
antaranewong kang nonton,
ora karo bandar 2 alus kaya
sunder
pepek n n tempik, turuk, bawuk,
pawadonan
peper, memeper v I nyimpang saka
ener (prau) 2 kintir kagawa
ilining banyu (prau)
peper V peper (cewok nganggo
barang sak Iiyan6 banyu,
watu, godhong Isp)
pepes (pepesan) n pepes, pepesan
pepunden n pepundhen, sing
dipundhi-pundhi
per lp 1 saben 2 wiwir, kawiwitan
per n p pra (ing angka pecahan)
satu - lima saproliman
per m p kanthi srana, nganggo,
alantaran
per IV n pir
berper mawa pir, nganggo
pir
mengeper ngepir, ragu-
ragu, rada wedi, dadi wedi
perabot, perabotan n prabot
perabung, perabungan n wuwung,
wuwungan
peragawan n pragawan
peragawati n pragawati
perah v peres
memerah v meres (pohan)
perahan 1 peresan 2 pohan, powan
perahu n prau
268 — KAMUS INDONESIA-JAWA
perai
pinggan
berperahu mrau, nunggang
prau
perai, berperai-perai I adv pisah,
prethel
perai II (bawang -) n arane jinis
bawang bumbon (godhonge
dawa-dawa)
peraji n praji, dhukun bayi
piara v ingu, upakara, rumat,
gulawenthah. - ikan dengan
baik, ngingu iwak kanthi apik
memiara v ngingu,
ngupakara, ngrumat,
nggulawentah
pijat v pijet - capek, pijet kesel,
memijat mijet
pikir n pikir. - saja sendiri, pikir
dewe
berpikir v mikir
memikirkan v mikirake
pikiran n pikiran
pilih v pilih, -aku atau dia. pilih aku
apa dheweke
memilih v milih
memilihkan v milihake
terpilih v 1 wis dipilih, 2
kepilih
pilihan vl pilihan, 2 dalane,
upaya, usaha
pemilihan n pemilihan, bab
olehe milih
pingsan adj semaput, ora eling.
jatuh tiba semaput
pindah v'ngalih, pindhah, ngingser.
- rumah, pindhah omah
berpindah v 1 ngalih,
pindhah, ngingser, 2 ganti
(tumrap tunggangan),
lengser (tumrap
kalungguhan, pagawean)
berpindah-pindah v
pindhah-pindhah, nular
(tumrap lelara)
memindahi v 1 mindhahi, 2
nulari (tumrap lelara)
memindahkan v 1
mindhahake, 2 njarwakake
(tumrap basa), 3 nularake
(tumrap lelara)
— perhatian nylimurake
pindah v pindhah ngalih; — buku
ngelih cathetan saka buku
siji menyang buku sijine
memindah v 1 mindhahake
2 nular;
memindahi v I mindhahi 2
nulari
memindahkan v I
mindhahake 2 njarwakake
(basa) 3 nularake (lelara)
— hak menehake hak;
— perhatian ngelihake
kawigaten
pindahan n 1 pindhahan 2
sing dipindhahake;
perpindahan n bab pindhah;
pindahan n pindhahan
pemindahan n proses, cara,
lan tumindak olehe mindhah;
kepindahan 1 bab
pindai, memindai ymaspadakakg;
na mata ke; ngingetake wae
pindang n pindhang
pines adj pines, paku payung
pinga, terpinga-pinga adv
kamitenggengen
pingai adj kuning enom
pinggah n sumilire (angin); ububan
pinggan n pinggan; — batik
pinggan kembangan; —
ceper pinggan ceper;
pinggan leter; — lingkar
KAMUS INDONES1A-JAWA — 269
pinggang
pintas
pinggan ora ana lambene;
— mangkuk mangkok
sepinggan sakpinggan
pinggang n bangkekan; — biola
bangkekan kang merit; —
gunung perengan
berpinggang v duwe
bangkekan; peminggang
perangan tengah prau
sepinggang sabangkekan
pinggir adj pinggir
meminggir v minggir
meminggiri v minggiri
meminggirkan v 1
minggirake 2 nyisihake
pinggiran n pinggiran
peminggir n wates
peminggiran n proses, cara,
tumindak olehe minggirake;
kepinggiran kepinggiran
pinggut n bokong
pingit, berpingit v ndheker ana
ngomah wae;
memingit v mingit;
nyengker;
pingitan n pingitan
pingkal, terpingkal-pingkal v
kepingkel-pingkel
pingkan, terpingkan-pingkan v
bengok-bengok mbingungi
pingkel adv kepingkel
pingkel (guyune)
pingpong n pingpong; tenes meja
pingsan adj semaput; ora eling
pingui adj bujel; ora lancip
pinisepuh n pinisepuh; sesepuh
pinisi n pinisi; aran£ prau layar 0ng
Bone)
pinjak — pijak
pinjal n pinjal; tuma tikus Lsp
pinjam, meminjam irnyilih;
meminjami nyilihi;
meminjamkan nyilihake;
pinjaman silihan —angsuran
cicilan; — bersyarat silihan
mawa sarat; peminjam wong
kang nyilih;
peminjaman proses, cara,
lan tumindak olehe nythh
pinjung n wungkusan
pinset n jepitan cilik (pirantine
dhokter)
pinta vjaluk, suwun
berpinta vduw6 panjaluk;
terpinta v wis ditakdirake
Pintal, berpintal v 1 mlinter
(tali); 2 nglabang (rambut);
berpintal-pintal mlinter-
mlinter;
memintal I mlintir (tali) 2
ngantih (benang); pemintal
1 alat kanggo mlintir 2
tukang plintir; pemintalan
proses, tumindak, lan carane
mlintir
pintang irmusna; ilang babar pisan;
terpintar 1 pinter dhewe 2
akeh akale 3 prigel dhewe;
kepintaran 1 kapinteran 2
katrampilan 3 kaprigelan
pintas, memintas v I nrobos 2
nyelani (pangucap) 3
medhot; nugel (barisan) 4
nadhahi; nampani 5 ngliwati
6 medhot dadakan (pilem);
memintasi I ngatasi 2
nyegah (karep); memintaskan
nrobosake;
pintasan I trobosan 2
panyarangan;
270 — KAMUS INDONESIA-JAWA
pintil
pokok
pemintasan 1 tumindak
olehe nrobosake 2 papane
macan sok liwat;
kepintasan keliwatan;
sepintas, (— lain) 1 sambi
mlaku 2 saktleraman;
sakeplasan 3 diwasa
sakgrabyagan 4 kanthi
ringkes
pintil n gendhel (lawe)
pintu n 1 tawang 2 akeb lawang
3 cacah wilangan tumrap
omah 4 palangan dalan 5
minangka dalan; lantaran;—
air teteg banyu; — bahaya
lawang sing bisa duewati
ydn kaanan mbebayani; —
belakang lawang butulan;
— corong bolongan ngisor
corong kanggo metu
matrial; — depan lawang
ngarep; — gerbang gapura;
— — gerbang wisata
papan kanggo metune para
plancong manca negara
utawa papan kanggo
miebune para plancong
manca negara; — jendela
ineb cendhdla; — kedap
cuaca lawang anti banyu
Ian ombak; — keluar
lawang kanggo metu; —
kolong lawang ing jogan;
- masuk lawang kanggo
mlebu;— kubur kuburan;—
maling lawang kang ana sisih
omah;- mati lawang
kang ora bisa kabukak; —
mony&t lawang kang inebe
loro (ngisor ndhuwur);
pintur n piranti kanggo nyekel
jingking
pinus n pinus (arane wit)
piogenik adj piogenik, sifat jasad
cilik-cilik kang ngasilake
nanah ing tatu
pion n 1 pion (ing sekak) 2 plopor.
pionir n kang mbukak dalan; kang
ndhisiki
pipa n I pipa 2 urung-urung banyu;
plempem;
pemipaan pamasangan
pipa;
perpipaan bab-bab kang
magepokan karo pipa
pipet n pipet, bangsane pipa
kanggo ngilekake barang
encer pipi n pipi
pipih adj 1 gepeng 2 pesek (irung);
memipihkan ndadekake
gepeng
pipil, memipU V mipili;
pipilan pipilan
pipis, memipis v mipis
memipiskan mipis kanggo;
piiiiiiggir n wates; wewates
pirsa v delok, tonton
pemirsa n pamirsa; wong
kang nonton
pipa 1 pipa, plempem. - air. pipa
banyu, 2 cangklong.- rokok.
cangklong,. -asap, crobong
keluk
pohon n 1 wit - randu. wit randhu,
2 bongkot, lajer, bonggol
(tumrap wit gedhang).
memotong tepat di bagian
-. negor pas ing baiyan
bongkot, - silsilah susur
galur
pohon-pohonan,
pepohonan n wit-witan
pokok n 1 deleg (tumrap kayu). -
kayu, deleg kayu, 2 pawitan.
KAMUS INDONESIA-JAWA — 271
putus
putus
mencari hutang untuk -
dagang, golek utangan
kanggo pawitan baku la n,
3 rega (tumrap tetukon).
melebihi - di pasaran.
ngluwihi rega ing pasaran, 4
sabab, awit, jalaran, menjadi
-permasalahan, dadi jalaran
perkara, 5 dhasar. menjadi -
pikiran, dadi dhasar panemu,
6 punjer, pusat, teleng. -
perhatian, punjer kawigat£n
- angin, - hujan, - ribut
mendhung
berpokok v 1 dhedhasar, 2
saka, 3 duwe pawitan
putus v 1 putus, pedhot, putung
(tumrap tali, dalan, Isp),
kandheg (tumrap laku,
crita, Isp), pegat (tumrap
bebojoan), pisah (tumrap
paseduluran, kekancan,
bebojoan, Isp). hubungannya
sudah -. sesambungane
wis pedhot 2 entdk, rapih,
rampung (tumrap pawitan).
sumber kehidupannya sudah
-. sumber panguripane
wis ent&k, 3 pesti (tumrap
prakara). perkaranya
sudah tahap -. perkaran4
wis ngancik pesti, 4 ilang,
musna (tumrap pangarepan).
- sudah pengharapannya.
wis musna pangarepan4,
5 menang, gntuk (tumrap
pasetujon). arisannya sudah
-jatuh kepadanya, arisane
wis putus tiba dheweke.
- akal edan, gendheng,
- arang pegat, - asa, -
harapan, - rasa nglokro,
- bicara, - ikhtiar pasrah,
- jiwa, - napas, - nyawa, -
umur, - usia mati, ngajal,
- kaji, - niat tetep, ajeg,
panggah,-re/eki nganggur, -
runut kesasar, - tali gantung
sedhih, nelangsa, susah
putus-putus, terputus-
putus adv pedhot-pedhot
memutus v' 1 m utus, medhot,
mutung (tumrap tali, dalan,
Isp), mandheg (tumrap laku,
crita, Isp), megat (tumrap
bebojoan), misah (tumrap
paseduluran, kekancan,
bebojoan, Isp), 2 ngrusak,
mbubrah (tumrap dalan Isp),
3 nrobos, nrabas, nembus,
nyidhat (tumrap dalan), 4
nyelani (tumrap pangucap),
5 mbatalake, mbatalake,
murungake,(tumrap janji),
6 ngrampungi, 7 nyabut
(tumrap nyawa), 8 mat&ni,
(tumrap nyawa)- rangkai
lenggak-lengguk
memutuskan vl mutusake,
medhotak£, mutungak4
(tumrap tali, dalan, Isp),
mandhegake (tumrap laku,
crita, Isp), megatake (tumrap
bebojoan), misahake (tumrap
paseduluran, kekancan,
bebojoan, Isp), 2 netepake,
nemtokake, 3 mbatalake,
murungake (tumrap janji),-
cakap nyelani (tumrap
pangucap)
terputus v keputus, kepedhot,
kaputung (tumrap tali, dalan,
Isp), mandheg (tumrap laku,
crita, Isp), kapegat (tumrap
bebojoan), kapisah (tumrap
paseduluran, kekancan,
bebojoan, Isp)
272 - KAMUS INDONESIA-JAWA
putus
putus
terputuskan v kapedhotake,
kepedhotake, kapisahake
putusan n pancasan,
putusan (tumrap pangadilan)
pemutus n pamutus,
pemutus,
keputusan n 1 pancasan,
putusan (tumrap pangadilan).
katetepan, karampungan, 2
pepunton, dudutan, 3 asil
(tumrap pandadaran) - akal
pasrah, - uang bangkrut,
berkeputusan /akhir pung-
kasan, entek-entekan
KAMUS INDONESIA-JAWA — 273
qaf
qurban
0 .
qaf n ( Ai) aksara Arab ka 21
Qalam n (Ar) al- surat ka68 Qur'an
qalbu n (Ar) ati KALBU.
qari n (Ar) pawongan lanang kang
maca Qur'an
qariah n (Ar) pawongan wadon
kang maca Qur'an
qashar v (A) nyekaake wilangan
salat
qasidahn kasidah
berqasidah v nyanyi kanthi
wirama Arab
Qata r n (A) Negara Qatar
Qiblatuilah n (A) kiblat
qiradah n (A) lutung, kethek
qishas n (A) ukum piwales
qori ^qari
qoriah ►qariah
qunut (A) wacan ing tengahing
salat subuh
Quraisy n 1 kaum - Koreish, sawi-
jining suku Arab ing Mekah,
sukune Nabi Muhammad 2
al- surat Qur'an
Quran n (A) Qur'an mengaji- ngaji
Qur'an
qurban n (A) kurban, n KORBAN
274 - KAMUS INDONESIA-JAWA
R
ralip
R
R n ( ringkesan ) [Raden] raden
RAI [Raden Ajeng]
RAy [Raden Ayu]
raba I v grayang; mek; rayah
meraba / 1 nggrayang
Dia ~saku untuk mencari
uang recehan Dheweke
nggrayangi sak nggoleki
duit receh
meraba-raba v nggrayangi;
gagap-gagap
rabaan nl grayangan; 2 pangira-ira
peraba 1 sing nggrayang;
piranti kanggo nggrayang
rabak v suw&k amba; bedhah
merabak nyuwek
rabak, terabak v kobong nganti
entek
Rabiulakhir n Jumadilakir
rabiuiawal n Djumadilawal
rabids n ( Wld) rabies, lelara asu
edan
rabu I n W ) kapat (hari -) dina
Rebo
rabun wadi; wewedi;
rabun I adj rabun,bawur; ora
terang pandelenge; - dekat
rabun cedhak, miopi. -jauh
rabun adoh, presbiopi
raba n kebuk; paru-paru;
rabun n n keluk dupa, godhong-
godhongan/kanggo ngasepi
owoh utawa wong lara
rabuk n jamur
rabuk n kawul aren
rabut v ucul marga disendhal;
merabut v nyendhal
racak, meracak v nunggang;
numpak
racau, meracau v ndieming;
ngompyang
racau adj trengginas
racik v meracik v ngiris tipis-tipis
racik, njiret, kala
meracik mracik, njiret, njaia
racuh, meracuh v ngganggu;
nggodha
racun n racun;
beracun adj mawa racun;
meracun v ngracun;
keracunan adj keracunan
rakit I n g&thdk
rakit D, merakit v ngrakit
rakit 111 num serakit sepasang
(jaran Isp)
rakitis n lelara sing gegayutan karo
balung
rakna n retna; inten
raksasa n 1 raseksa; 2 gedhe
banget raksi a wangi; arum
rakung, rakungan adj gorokan
rakus adj rakus; ciuthak; nggragas;
2 srakah
rakut, merakut v 1 masang jala;
masang glodhog 2 ngakali
rakyat n rakyat; kawuia; umat; wong
cilik; merakyat nduweni sipat
kaya rakyat
rakyu n ngelmu
ralat n cathetan bab kesalahan lan
benere; meralat mbenerake
ralip I, meralip a layap-layap;
ngantuk banget
KAMUS INDONESIA-JAWA — 275
ralip
raga
ralip H adj adat saben; biasa,
lumrah
rama n rama; bapak
Ramadon n Ramadon, wulan Pasa
ramah adj gapyak;
ramal v ramal; —kartu ngramal
kanthi migunaake kertu
ramal n kacu; sapu tangan
ramanda n bapak
rama-rama n kupu
rambah, merambah v mbabad;
negor; mapras (ngepras)
rambahan babadan;
papralan; keprasan;
perambah n wong sing
mbabad
raden n raden; sesebutane
dharahing ratu
radiasi n radiasi, sumebare atom
Isp; 2 bab nyinari
rehat v ngaso; I6r6n; seren
radiator n radiator, piranti kanggo
ngadhema
rahim n rahim, pranakan;
kandhutan
radio n ( Wtd) radio, berita - warta
radio.
Radyapustaka n sawijining
museum ing Surakarta kang
nyimpen wayang beber, prau
Rajamala, lan buku-buku
kuna
radif adj sajak; purwakanthi
radikal a radikal, paham poiitik sing
keras lan mbudi daya
radio n radhio
radu, beradu 1 mandheg; 2 ngaso;
3 sare;
peraduan 1 pasanggrahan;
papan ngaso; 2 papan sare
rahman adj asih tresna
rahman! adj welas asih; maha asih
radioaktif n radioaktif jinise sorot
sing bisa digunaka 2 kanggo
nambani leiara
radiogram n radiogram, telegram
kang dikirim liwat radhio;
rahmat adj welas asih;
rahu n raseksa sing bisa nyaplok
rembulan
raih, meraih v nggayuh
radium n jinise iogani putih,
sumunar, bisa nembus
barang
radius n radius, lar; adobe puser
tumeka piengkungan cakram
I peraib tengkulak
radu adj rampung
rais n 1 kepala; pemimpin;
presidhen
raja n raja, ratu; — sehari manten;
merajai 1 dadi raja; 2 nguwasani
rafia n rafia; jinis4 tali saka serate
gagang palem
Rajab n Rejeb
rajah n rajah; gegaleran ing epek-
6pek
raflesia n raflesia, arane tetuwuhan
rajah, merajah v ngrajah
raga I n raga; bangsan£ kranjang
penjalin
raga II n bal saka penjaiin 1
sewenang-wenang
raga RI n raga; awak
beraga imgatonake ragane;
276 — KAMUS INDONESIA-JAWA
ragam
rasial
memperagakan miton-
tonake raga
ragam n ragam, 1 jinis; werna;
rupa; corak — lisan corake
basa sing dilesanake —baku
corake basa sing dadi dhasar
(sesorah Isp);
ragi n ragi; rajl rajungan; bangsane
yuyu segara
meragi vngrageni
rajam, merajam v ngrajam
terajam kesiksa;
rajaman siksan
rajang, merajang v ngrajang;
rajalela, merajalela v ngambra-
ambra; ndadi; tumindak
racun 1 racun, mati karena makan
-mati amarga mangan racun
raga (Jv) raga, awak. Yang mati
hanya -nya saja, jiwanya
tetap hidup. Sing mati mung
ragane, nyawane isih urip
ragi I ( Hind) 1 jamur. 2 ragi
raib (A) ilang, musna -ditelan bumi
musna kasilep bumi
rahang n wang
rahasia [Ski) 1 wadi - negara wadi
nagara
raih I gayuh
meraih 1 nggayuh, nyaut
Budi ~ cita - citanya dengan
belajar giat. Budi nggayuh
cita-citan& kanthi sinau
mempeng
raja I (Skr) 1 raja, suitan - Brunei
Darussalam Sultan Hassanah
Bolkiah Raja Brunei
Darussalam Suitan Hassanah
Bolkiah
Rajab (Ar) Rejeb, wuian ka7 ing
penanggalan Jawa lan Arab
rajalele n jinising pari
raka I tugel, ambyar
raka 11 (Jw) kakang (lanang)
raka m (ob) raja
ranggas, meranggas v mretheli
(godhong)
rangka n baiungan (omah Isp);
ragangan 2ran,ah a ora
jenjem; ora tentrem;
rangka n rancangan; rantaman
neranyah tansah rewel
(bocah cilik)
rangkai n gandheng; ranang a 1
rongeh, tansah obah, ora
bisa tentrem (meneng);
berangkai v gandhengan; 2
ora teguh (panemu)
merangkai v ngronce;
nyusun;
menyerangkaikan v
nggathukake
rangkok n rangkok, arane manuk
rapi adj apik; beciklan resik; tumata
becik
rangkul, merangkul v ngrangkul
rangkum, merangkum v 1
ngrangkum; 2 ngrangkul
merapik ngobrol
merangkumkan 1
ngumpulake; 2 nyimpulake
rapor n lapur
rangrang n semut ngangrang
ranjang n ranjang, paturon
rase n rase
rasial adj gegayutan karo watake
bangsa
KAMUS INDON ESIA-J AWA — 277
rasional
receh
rasialis n kang nggegegi
utawa ngugemi bedane hak
bangsa
rasialisme n 1 panyakrabawa
adhedasar keturunane;
tumindak pilih sih marang
bangsa sing beda
rasional adj adhedhasar akal sehat
rasionalis n wong sing manut
paham rasionalisme
rasionalisasi n ngundhakake
beciking perusahaan
ngurangi kaborosan lan
ngendhekake pametu
rasionalisme n teori sing
nduw&ni panemu manawa
pu lan akal dadi wewaton
kanggo ngudhari karuweda
ora bisa dinulu
rasul n rasul; wong sing nampa
wahyuning Allah
rasuli adj prakara rasul;
gegayutan karo rasul
rasulullah n rasulullah, utusan Allah
rasyid n wong sing nempuh dalan
sing bener
rata adj rata; rata-rata dianggap
padha tanpa nggatekakg
beda
pemerataan carane ngrata
ratap, meratapi v nangis ngrintih
ratib n dhikir
ratifikasi n bab ngesahake;
meratifikasikan ngesahake
(prejanj&n Isp)
ratna n 1 retna; sesotya; inten; 2
putri ayu
ratu n ratu; raja; prameswari
ratus 1 num atus;
beratus-ratus num pirang-
pirang atus; menyeratus
nyatus; ratusan atusan
ratus, meratus II v 1 ngoceh
(manuk); 2 ngomel;
rebat, merebat V ngaiang-
ngalangi; nyangkraj
rebon n rebon; bangsane urang cilik
gangregang ndhepaplang,
ndhepaplangake tangan
rebu, merebu v nyerbu; nyerang
siyaga arep gelut;
rebuk n nanah;
rebung n bung; anakan pring
merebung thukul bunge
rebus, merebus v nggodhog uripe;
— jiwa sekarat; — telinga
njewer
rebut berebut v rebutan
merebut ngrebut; regangan
panthengan
regas, meregas v motong (s u ke t
rambut)
regatmeregat v nyabrang
recak n rubrik
recak n remuk beras —beras remuk
reda a mendha; sareh;
regatta n balapan prau layar;
tetandhingan prau layar
regel n kayu glogor papan ing
tembok
regen n regen, bupati
keragenan n kabupaten
receh n duit receh, uang —dhuwit
receh
recok adj rame; rebut; onar;
rewdl;
merecok ngganggu;
278 — KAMUS INDONESIA-JAWA
recup
remaja
perecok wong sing
ngganggu (pemrentah Isp)
recup adj kundup (kembang)
reges adj reges, rontok godhonge;
ranggas
regio n regio, perangan
cengkarongane awak
regional a regional, kang
magepokan kara dhaerah
regionalisme n regionalisme,
ngelmu babagan dhaerah;
redah, meredah v mbabadi
redah, meredah v nasak
redaksi n redaksi, bebadan sing
milihi
karangan sing arep permati
saengga siji ian sijine tetep
mapan ana papane diemot
ing layang kabar
redaksional adj redaksional,
bab caran£ ngronce
tembung
redaktur n redaktur, tukang
ngronce tembung (majalah
Isp)
redup adj eyom; edhum
reduplikasi n r&duplikasi, dwilingga
referendum n referendum
registrasi n registrasi, pencathetan;
pendaptaran
rawai n pancing rawe; piranti
misaya iwak;
rawan adj 1 trenyuh; 2 gawat rawan,
tulang — balungnom
rawi n srengenge
rawit adj cilik
rawit, merawit v nyangkut ing
prakara
rawit, kerawftan n krawitan
rawon n rawon, arane masakan
raya adj gedhe; agung
merayakan v mengeti
rayah, merayah v ngrayah; njarah;
rayap n rayap;
merayap v mlaku alon-alon;
kemruyuk
realis adj 1 realis 2 n wong sing
tumindak adhedasar
kasunyatan
realisasi n realisasi, maujud
realistis adj realistis, asipat
wajar; asifat nyata
realitas n realitas, kasunyatan
relasi n relasi, 1 hubungan;
sesambungair 2 kenalane
relevanad/ relevan, sambung
sinambung; senggol-
sinenggol
rembih, merembih vndiewer
relief n relief, 1 gambar kang urupa
brenjulan ing watu candhi; 3
cendhek dhuwure bumi
religi n religi, agama
religius a religius, nuhoni
aturane agama; saleh
relokasi n relokasi, mindhah papane
rembunal —> remenia
remeh a remeh; ora mbejaji;
meremehkan ngremehake;
rem n r^m; — angin rem angin; —
cakram rem arupa piringan remi n
remi (bab kertu)
rema n rambut rem
remah n kaajegane lemah kang
gampang pecah;
remaja adj 1 wiwit dewasa; 2
mudha; 3 jejaka; 3remaja
ki ora ana sing menang
KAMUS INDONESIA-JAWA — 279
rembulan
ringkih
(catur) — kencur jejaka kang
durung ngumur;
meremajakan 1 ngenomake;
2 ndandake rnarang bab
ampunan ukuman kang
diwenehake
peremajaan proses,
tumindak lan cara ngenomke
rembulan n rembulan
rencana n 1 rencana; rancangan;
program
merencana gawe rencana;
ngrencana
perencana I juru konsep; 2
tukang ngrencana; peren¬
canaan pros&s, tumindak
lan carane ngrencana; —
kota pamikiran olehe arep
ambangun kutha
retina n retina, slaput jala mata
retribusi n retribusi, panjalukan
dhuwit dening pamarentah
Isp
residen n residhen, pamong
praja sing mrentah wilayah
(sangisore gubernur);
keresidenan n karesidhenan
residivis adj residivis, wong kang
wis tau dadi nara pidana dadi
narapidana maneh
residu n residu, ampas lenga tanah
sing menep
resimen a resimen, barisan tentara
kang dipimpin kolon&l/
letnan kolonel
resin adj resin, bahan pernis; sinlak
resiprok n resiprok, 1 kosok balen;
2 padha dene
resiprokal adj resiprokal, asipat
padha dene
resmi adj resmi; umum; bakon,
manut paugeran tinamtu
meresmikan ngresmekake;
ngumumake
peresmian pangumuman
keresmian sifat-sifat resmi;
sing resmi
rehat, rihat v leren; ngaso
merehat v ngaso
riil adj nyata; tenan
rinai n grimis, udan
rinci, merinci v 1 ngedum, 2
nerangake, njlentrehake
rincian panduman
terinci kabage, kaperang
rincian n tugelan, potongan
cilik-cilik
merinci nugel utawa ngiris
cilik-cilik
rincis, merincis v ngrajang lembut
rindsan n rajangan
rincu adj kisruh
merincukan ngisruhake
rindang adj ngrembuyung
rinding I n rinding, arane unen-
unen
rinding n v mrinding
rindu adj kangen, - dendam
kepencut
merindukan v kangen
rnarang
ring n ali-ali
ringan adj 1 entheng, 2 gampang
ringgit n ringgit
ringis, meringis v mringis
ringkai adj aking, garing banget
ringkas adj ringkes
ringkasan n ring kesan
ringkih adj ringkih
280 - KAMUS INDONESIA-JAWA
ringking
rubah
ringking, neringking v njempling
ringkus, meningkus v nyrimpung
ringsek adj ringsek, rusak
rinjing n rinjing
rintang, merintangi v ngalang-
alangi
terintang v kepalang
rintangan n rintangan,
pepalang
perintang n 1 pepalang, 2
wong sing malangi
rintih, merintih v ngrintih
rintis, merintis v 1 nggawe dalan,
2 mandhegani, mbabad alas
ritual adj gegayutan kara tata cara
upacara (agama)
rival adj mungsuh, saingan
rivalitas n bebantahan, memung-
suhan
rompak, merompak v nggarong
utawa ng rampok (segara)
riwayat n riwayat, sujarah, -rompak
beriwayat 1 crita, 2 ngemu
sejarah
meriwayatkan nyritakak,
nyu-jarahake
rampok n kecu, garong (segara)
robek adj suwek, grepes
merobek nyuwek (bangsane
klambi, dluwang, Isp)
roboh v rubuh, ambruk
merobohkan ngrubuhake
rampok n omah, pondhok, gubug
robok, merobok v tatu njero
rompong adj grumpung (irung),
ompong (untu)
romusha n nyambut gawe abot
kanthi peksan (jaman
Jepang)
robot vpiranti sing bisatumandang
kaya dene wong
rocet adj 1 akeh corekane (tulisan),
2 kisruh (pegawean) ronce,
meronce v ngronce
roda n rodha
beroda nganggo rodha
ronda, meronda v rondha
rodat n rodat, nyanyian sing
ditabuhi nganggo terhang
rodok, merodok v 1 nyuduk,
njojoh, 2 ngewoni, nglakeni
rogoh, merogoh v ngrogoh
roh n roh, nyawa
rohani n rohani
rohaniah adj sing gegayutan
karo rohani
rohaniawan n wong sing
nengenake - Kudus n roh
suci
Rohulkudus n 1 Malaikat Jibril, 2
roh suci
Rojab n wulan Rejeb
rojabiyah adj ngenani wulan
Rejeb
rok n rok, sayak
roket n mimis gedhe sing gilig sing
diobahake kanthi mesin
rokok n rokok
rotan n penjalin
rotasi v ubeng
berotasi mubeng
roti n noti
rubah n rubah, k£wan kang
pakanane daging, iwak
KAMUS INDONESIA-JAWA — 281
saat
sahaja
S
saat ( adv) titi wanci, nalika sudah
sampai -nya Wus tekan titi
wancine
saban (Jw) saben -hari. Saben dina
sabar ( Ar) sabar Kamu harus
belajar- Awakmu kudu sinau
sabar
Sabilillah (Ar) dalaning Gusti Aliah
Sabtu (A/) Setu, hari - dina Setu
sabung n adon (kewan) ayam -
pitik adon
sadar / eling
sadis adj (Wld) 1 wengis 2 kejem
sadur n sepuhan (emas Isp)
bersadur sepuhan; mawa
lapisan (emas Isp)
menyadur 1 nyepuh; 2
ngronce (gawe) crita kanthi
merdika aiandhesan crita
kang wis ana kanthi ora
ngowahi lelarikan ian isi
crita mau
saf n sap, larikan
bersaf-saf lelarikan, jejer-
jejerdadi pirang-pirang larik
safa adj putih, resik
Safar n sasi Sapar
safari n lelungan kanthi kang adoh
safi adj 1 tulus, mulus, resik, jujur
(tumrap ati), 2 kanca sejati
safib adj 1 edan, 2 bodho, 3 boros
safinah n jung, kapal
safir I n sapir, watu akik kang
rupane biru
safir II n musapir, wong kang
lelungan adoh
safran 1 n kunir
safran II n jangan (olah-olahan
saka kembang kunir)
safran m adj kuning, kunir, arane
wama kaya rupane kunir
saga n babad, crita (aiandhesan
sejarah kang dicampur karo
dongeng, kapercayan, Isp
kang urip ing masyarakat
sagal n arane iwak segara, Caraux
arm utus
sage n babad, crita babad
sago ► sagu
sagon n sagon, arane panganan
sagu n sagu, pathi onggok, glepung
pathine wit aren Metroxyton
spp
menyagu /nggawesagu
sagur n arane prau cilik (digawe
saka kayu wutuh)
sagan n saga, wit kang wohe kaya
pet6 isine abang cilik, cilik
Adenantera povainina
saga n babad; crita (aiandhesan
sejarah kang dicampur karo
dongeng, kapercayan, Isp
kang urip ing masyarakat
sagal n arane iwak segara,
Carauxarmutus
sah / 1 sah, absah, 2 absah, ora
batal, sah, 3 kanggo, diakoni
benere, diakoni pihak resmi,
4 nyata, tenan tenan 5 nyata,
mengesahkan 1
ngesahake, ngabsahake,
2 mbenerake.ngukuhake,
nyetujoni, 3 ngresmekake
sahabat n mitra, kanca (kenthel)
sahaja I —saja
282 — KAMUS INDONESIA-JAWA
sahaja
sajak
sahaja n (Ski) adv 1 wus samesthine,
pancen ngono, 2 apa anane,
3 (kanthi) njarag, jaragan,
bersahaja prasaja, apa
anane,
kesahajaan keprasajan
sahayanda n tuwanku
sahbandar n sahbandar, kepala
pelabuhan
sahdu adj suci, ndayani katentreman
(tumrap rasa)
sahur v saur, mangan ing wayah
bengi (tumrap wong pasa)
sahut trjawab (yen diundang utawa
ditakoni), clathu * Betul“ - si
Amir. “Bener,” clathu si Amir.
menyahut njawab, mangsuli,
ndathu, ngomong
sahutan jawaban,
wangsulan, pacelathon
saja (Skr) 1 mung, thok itu - kuwi
thok Berapa orang ada
di situ? Dua orang Ana
pawongan pira kono? Loro
thok/Mung wong loro
sabam a andhil; giro
sahan n pinggan gedh£
sahang a mrica
sahap n tutup; kekep, kudhung;
menyahap nutupi,
ngudhungi
sahdu adj 1 suci; ndayani
katentreman (tumrap rasa);
2 ayu.
Saka n Saka; arane taun Jawa
sahi adj lali; weya saw arane suku
bangsa ing tanah Miayu; 2
abdi; wong
sahi n wedang teh kang kenthel
banget lan gandane arum
(sedhep)
sahib n kanca; mitra
sahid —> syahid ngantem; mala;
nyiksa; ngniaya
sahifah n 1 lembaran kang tinuiis;
layang; 2 kaca buku arane
roh kang jail (miturut
kapercayane suku
sahih a sah; bener; nyata; ora palsu;
cocok karo aturan 'tavak
sungkung)
sahir n ahli sihir; tukang tenung kar
i gula: 2 jasat gula ing getih;
sahur v saun; mangan ing wayah
bengi (tumrap wong pasa)
2sakar n nraka
sahut vjawab (yen diundang utawa
ditakoni); a rampog
bersahut v njawab;
mangsuhi
bersahutan v saut-sautan
(anggone mangsuhi)
sakaratul maut—> sakratul maut
susui v susul
susulan; susul-sinusul
menyahut njawab; mangsuli
sahutan jawaban; wangsulan
saing, bersaing v jor-joran
sais n kusir (dhokar Isp)
sajadah a sajadah
sajak n 1 purwakanthi, 2 geguritan,
3 wirama, lagu
bersajak 1 apurwakanthi,
mengku swara kang padha
sakral, suci 2 adhapur
geguritan, 3 maca geguritan
KAMUS INDONESIA-JAWA — 283
saji
sangsang
persajakan 1 purwakanthi,
bab swara kang padha 2 bab
geguritan
saji v ladi
menyajikan ngladekake,
nyugatake
sesaji sajen
sakarin n sakarin: jasat gula
sakelar n saklar, piranti kanggo
nguripake lan mateni
sakinah (Ar) n katentreman,
kamulyan
sak6 n (Jp) inuman saka nagara
Jepun (digawe saka beras)
sakinah adj (Ar) tentrem keluarga
- kaluwarga tentrem (bale
wisma, bebrayan)
sakit adj lara - apa? Lara apa?
Jangan pikir banyak, jangan
sampai - Aja mikir abot,aja
nganti lara .jatuh - lara
menyakiti v nglarani.
Janganlah suka mengganggu
dan ~ orang lain. Aja sok
mbebeda lan nglarani wong
liya kesakitan kelaran.
la menjerit Dheweke
mbengok kelaran
sakti adj selcti, ampuh, kedhot,
-mandraguna sekti
mandraguna
kesaktian kasekten
saku n sak, kanthongan cilik
menyakukan ngesakke,
ngisi
salah adj 1 luput kliru, salah, Apa
-nya? Apa Iuput6 2 nisih,
nyimpang, 3 cacat
bersalah v 1 luput, kliru,
salah
kesalahan n kaluputan
salam n salam, tabik, pratandha
kurmat
bersalam v menehi kurmat
marang
bersalaman vsalaman,
menyalami v 1 menehi
kurmat marang, 2 nyalami,
ngajak salaman
salat (Ar)v salat
sama ( Skr ) adv 1 padha, ora
beda, 2 pas, bebarengan
Pendapat saya tidak-dengan
pendapatnya. Panemuku ora
padha karo panemune.
sangkut paut, bersangkut
paut n magepokan. Notaris
dipanggil ada ~ membagi
warisan. Notaris diundang
ana magepokan mbagi
warisan.
persangkutan n
sesambungan, sangkutan,
canthelan, cangkolan,
gandhengan
menyangkutpautkan v
nyangkutpautake, ngubung-
ubungake
sangon n sangu
pesangon n pasangon.
uang-, duit pasangon
sangrai v sangan, Kacang itu
digoreng - tanpa minyak.
Kacang kuwi digoreng
sangan tanpa lenga
menyangrai v nyangan
sangsang v sangsang, sangkut
menyangsang vnyangsang,
nyangkut, nyanthel,
nyangkol, nyanthol. Layang-
layang itu ~ di pohon.
Layangan kuwi nyangsang
ning wit
284 — KAMUS INDONESIA-JAWA
sangsi
santun
tersangsang vtemangsang,
kesangkut, kecanthfil,
kecangkol. Bajunya robek ~
kawat. Klambine suwek
kecanthel kawat
sangsi adj mangu-mangu, gojag-
gajeg, manggamara. Dia
-, jadi pergi atau tidak.
Dheweke mangu-mangu,
sida lunga apa ora
menyangsikan v 1
nguwatirake, Putri ~
keadaan adiknya yang
baru melahirkan. Putri
nguwatirake kaanan adhine
sing lagi babaran
sanjak n geguritan. Siapa yang
akan membaca - di depan
kelas? Sapa sing arep maca
geguritan ing ngarep kelas?
sanjung v alem, mendapat -an.
entuk alem
menyanjung vngalembana,
muji, Ibu itu ~ anaknya
setinggi langit. Ibu kuwi
ngalembana anake sundhul
langit - diri umuk, angkuh,
gumedhe, Orang itu tidak
terpilih dalam Pilkada
karena terlalu ~ diri. Wong
kuwi ora kepilih ing Pilkada
merga kakehan umuk. - hati
mbujuk, rtgarih-arih
sanjungan n pakurmatan,
pangalembana. Hasil
pekerjaannya mendapat
~ dari kepala kantor.
Asil gaweyane entuk
pangalembana saka kepala
kantor
sanksi n ukuman, Murid yang
terlambat mendapat - dari
guru. Murid sing telat kena
ukuman saka gurune
santai adj bersantai, bersantai-
santai v leha-leha, ngenak-
enak, anggur-angguran
santak v tinju, jotos, tonyo, tonjok.
Kalau tidak mau diberi
tahu, - saja! Yen ora gelem
dikandhani, tonyo wae!
menyantak v ninju, njotos,
nonyo
menyantakkan v ninjokake,
njotosake, nonyokake
santan n santen, - kelapa, santen
klapa
santap, bersantap, menyantap v
mangan, ngombe,
santapan n panganan,
omben-omben
persantapan n andrawina
santau n racun, wisa
santet n santhet, sebeh, teluh,
tenung, dukun -.dukun
santhet
menyantet v nyanthet,
nyebeh, neluh, nenung.
Setelah insyaf, dia tidak
pemah ~ orang lagi. Sawise
insyaf, dh4weke ora tau
nyanthet wong maneh
santiaji n rucah, wewaler, pepacuh.
Jangan melanggar -agama.
Aja seneng nerak wewaler
agama
santri n santri
pesantrian, pesantren n
pesantren
santun adj 1 sopan, andhap asor,
Tingkah lakunya - terhadap
orang tua. Solah bawane
andhap asor karo wong
tuwa. 2 welas asih
KAMUS INDONESIA-JAWA — 285
santung
sapu
menyantun, menyantuni v
nyokong, nulung, nulungi, ~
anak yatim, nyokongi bocah
yatim
santunan n 1 santunan, ganti
rugi, Setelah mendapat uang
~, dia langsung membeli
rumah. Sawise entuk
duit ganti rugi, dheweke
langsung tuku omah.
2 pitulungan
penyantun n 1 wong sing
sopan. 2 wong sing seneng
tetulung
santung I adj raket rumaket
santung D n kenca
sanubari n 1 kalbu, 2 ati. Tanyakan
pada -mu. Takona marang
atimu
sapa I n sapa, aruh, Setelah
bertengkar, Ari dan Ani
sudah tidak lagi saling ~.
Sawise padudon. Ari fan Ani
wis ora tau sapa aruh maneh
menyapa v nyapa, ngaruh-
aruh, ngaruh-aruhi, nyaruwe.
Meskipun orang baru, dia
mau ~ anak-anak muda
yang sedang duduk di
gardu. Senajan wong anyar,
dhewekS gelem ngaruh-aruh
para nom-noman sing lagi
lungguh ing gardu
bersapaan, bersapa-
sapaan, sapa-menyapa v
aruh-aruhan. Akhirnya Rina
dan Megan ~ setelah sekian
lama saling diam. Wusanane
Rina lan Megan aruh-aruhan
sawis4 saksuwene iki padha
meneng-menengan
sapai, sapai-sapai adj sumilir, midit
Angin - membuat orang
mengantuk. Angin sumilir
ndadekake wong ngantuk
sapi I n sapi - muda pedhet, -
perah sapi susuan
sapi D -> pohon
sapih v sapih, pisah, leren, mari
(anggone nyusu)
menyapih v nyapih, misah.
Si anak sudah berumur dua
tahun tetapi ibunya belum
tega ~. Anake wis umur rong
taun nanging ibune durung
tega nyapih
sapihan n sapihan (tumrap bocah)
sapit n capit. Jangan bermain di
tempat gelap, nanti terkena
- kalajengking. Aja dolanan
ning petengan, mundhak
kena capit kalajengking
sapta pitu
sapu I n 1 sapu, Untuk membersihkan
lantai, belilah-! Kanggo
ngresiki jobin, tukuwa
sapu! 2 lap, usap, ~ bedak
itu dengan hati-hati supaya
tidak terlalu tebal. Usap
wedhak kuwi sing ati-ati
amrih ora pati kandel -jagat
1 meriam, 2 setan alas,
3 sakabehe
menyapu v 1 nyapu,
Kakak sedang - halaman.
Simbak lagi nyapu latar. 2
ngusap, ngilangi, ngelapi,
Kakek~kotoran yang
menempel di meja. Simbah
ngelapi regedan sing
nemplek ing meja. 3 ngolesi
(nganggo c&t Isp)
286 — KAMUS INDONESIA-JAWA
sara
sarang
menyapukan v nyapokake,
ngolesake, Pelukis itu
menyapukan cat di kanvas
dengan hati-hati. Juru
sungging kuwi ngolesake
cat ning kanvas kanthi ati-ati
tersapu vkesapu, karesikake
saputangan n kacu, sembagi,
Air matanya yang menetes
diusap dengan Luhe sing
netes diusap nganggo kacu
sara Ini pangupa jiwa, panguripan
bersara v 1 pensiun, 2 tut,
melu
menyara v, menyarai v
ngurip-urip, nguri-uri
sara II, -bara, tersarabara v 1
pontang-panting, 2 kocar-
kacir. Mahasiswa yang sedang
berdemo ~ tersemprot gas
air mata. Mahasiswa sing
lagi demonstrasi kocar-kacir
kesemprot gas air mata
sarak adj pisah, pegat
bersarak v pisahan, pegatan
menyarak v 1 misah, megat,
2 nya
saran n iguh, pratikel,
pituduh, pakon, wewarah,
ancer-ancer, panemu,
pepacuh. Pak
Lurah memberi - pentingnya
pembuatan selokan di setiap
rumah. Pak Lurah menehi
pratikel pentinge gawe got
ing saben omah
menyarankan v ngiguhake,
Bu Lurah ~ warga
mengumpulkan dana
sosial untuk keluarga yang
sedang kesusahan. Bu
Lurah ngiguhak& warga
ngumpulak£ dana sosial
kanggo keluwarga sing
kesripahan.
sarana n 1 srana, lantaran. Obat
itu hanya sarana, yang
menyembuhkan tetap Allah.
Obat kuwi mung lantaran,
kabeh sing marasake Gusti
Allah. 2 sarat, pangudi,
pamarsudi, pambudi daya,
upaya, Panen tahun ini tidak
berhasil karena kurang ~.
Panen tahun iki ora kasil
merga kurang pangudi
sarang n 1 susuh, petarangan, 2
kandang, Burung itu mulai
membuat - di sela-sela
cabang pohon. Manuk kuwi
wiwit gawe susuh ing sela-
sela pange wit. - burung
susuh, - laba-laba sawang,
- lebah tala, - madu malam,
- semut l£ng
bersarang v 1 nyusuh.
Ada burung dara ~ di
genting. Ana dara nyusuh
ing gendheng. 2 manggon.
Gerombolan perampok itu
ternyata ~ di rumah kosong
di pinggir desa. Grombolan
rampok kuwi jebule
manggon ing omah suwung
pinggir desa. 3 ngenani,
nembus (tumrap bacokan,
peluru, Isp), Lukanya harus
dioperasi karena ada peluru
~ di bahunya. Tatune kudu
dioperasi amerga ana peluru
ngenani bahune
menyarangkan v nembak
(tumrap bal, pusaka, Isp)
Ronaldo ~ bola di gawang
lawan. Ronaldo nembak bola
ing gawang lawan
KAMUS INDONESIA-JAWA — 287
sarap
satu
sarap I, menyarap v, nyarap,
sarapan n sarapan. Sebelum
berangkat sekolah, anak-
anak sebaiknya ~ dulu.
Sadurunge mangkat sekolah,
bocah-bocah luwih becik
sarapan dhisik.
menyarapi v nyarapi
sarap n n larahan, rereged, uwuh,
lebu, bledug
menyarap 1 v sumebar, 2
o ora aji. Ketas-kertas ~ di
halaman ikut terbawa angin.
Dluwang-dluwang sumebar
ing latar katut kegawa angin
sarap, menyarap, menyarapi v
nglemeki, nglambari, Ibu ~
meja itu dengan taplak meja.
Ibu nglem&ki meja kuwi karo
taplak meja
sarapan n lemek, lambaran,
dasar
sarasehan n sarasehan, simposium,
sarat adj abot, kebak. Koper
itu - dengan pakaian baru.
Koper kuwi kebak karo
klambi anyar.
menyarati v ngebaki. Kakek
tas hitam itu dengan mangga
yang baru dipetiknya. Simbah
kakung ngebaki tas ireng
kuwi karo pelem sing lagi
wae diundhuh
satu num siji
satu-satu adv 1 siji baka
siji, siji-siji. ~ murid-murid
masuk kelas. Siji baka siji
murid-murid mlebu kelas.
2 dhewe-dhewe, saben.
Murid-murid pulang dengan
gembira membawa hadiah
~. Murid-murid mulih kanthi
bungah nggawa hadiah
dhewe-dhewe
bersatu v 1 nglumpuk,
ngumpul, nyawiji, nggabung,
2 mupakat, sarujuk, Setelah
perselisihan mereka
akhirnya selesai. Sawise
mupakat, regejegane
wusanane rampung
menyatu y manunggal,
nyawiji,
nggabung
menyatukan,
mempersatukan v 1
nyawijekake, ngumpulake,
nggabungake, Patih Gajah
Mada ~ wilayah yang
tersebar di Nusantara. Patih
Gajah Mada nggabungake
tlatah sing sumebar ing
Nusantara. 2 ngarah, nuju,
ngancas, nyedya,
satuan n ukuran, takeran, ~
untuk menghitung kecepatan
angin disebut knot. Ukuran
kanggo ngitung kecepetane
angin arane knot
persatuan n gabungan
(tumrap kumpulan, raketan,
Isp), pasekuton, pasarujukan,
~ ibu-ibu. Gabungan ibu-ibu
kesatu num kapisan, Buku
- yang ia tulis berupa
kumpulan cerita pendek.
Buku kapisan sing ditulis
dh£weke arupa kumpulan
crita cekak
satu-satunya adj siji-sijine.
~ guru yang masih naik
sepeda angin adalah Omar
Bakti Siji-sijine guru sing isih
numpak sepeda onthel yaiku
Omar Bakri
288 — KAMUS INDONESIA-JAWA
sebab
secara
satu padu, bersatu padu v
guyup, golong gilig. Para
warga~ menyingkirkan
pohon besar yang tumbang
di jalan. Para warga golong
gilig nyingkirake wit gedhe
sing rubuh ing dalan
sebab adv sebab, jalaran, lantaran,
amarga, Dia tidak datang -
adiknya sakit. Dheweke ora
teka merga adhine lara
menyebabkan v 1
ndadekake, nuwuhake,
2 nglantarake, njalarake,
Sampah yang menyumbat
selokan itu ~ banjir. Luruhan
sing nyumpel ing got kuwi
njalarake banjir.tersebab v
kasebabake,
penyebab n panyebab
sebar I v sebar, tawur, pencar,
Begitu aba-aba selesai, anak-
anak saling - bersembunyi
di tempat kesukaan masing-
masing. Bareng aba-
abane bar, bocah-bocah
pating pencar ndhelik ing
panggonan senengane
dhewe- dhewe
bersebar v nyebar, mencar,
nawur
bersebaran vsumebar, Padi
itu ~ di halaman. Gabah kuwi
sumebar ing latar
menyebar, menyebarkan v
1 nyebar, nyiarake, nawur, 2
mbagi-mbagi, ngirim
- benih ngurit, - kabar
bohong mitenah
- undangan ulem-ulem
tersebar v kesebar, kesiar,
kepencar, Berita itu sudah ~
di mana-mana. Kabar kuwi
wis kesiar ing endi-endi
sebaran n sebaran
penyebar n 1 panyebar,
tukang
nyebar, 2 piranti kanggo
nyebar
penyebarann panyebaran, ~
benih lele mulai dilaksanakan
hari ini. Panyebaran winih
lele lagi dilakoni dina iki
sebar n v semuten, gringgingen
sebut v sebut
menyebut v 1 njenengi,
ngarani, Adik ~ bonekanya
Bobo. Adik njenengi
bonekane Bobo. 2 nyebut,
3 ngucapake, 4 nyritakake,
ngomongake, ngandhakake
menyebutkan v nyebutake,
ngucapake, ngandhakake,
ngomongake
tersebut v 1 kasebut,
kaomongake, kakandhakake,
kacritakake, 2 kondhang,
misuwur, kalok, Namanya
- di setiap media massa.
Jeneng£ kondhang ing
saben koran.
sebutan n X sebutan, jeneng,
gelar, ~ digunakan untuk
memudahkan panggilan.
Jeneng dinggo kanggo
nggampangake celukan.
2 pethikan, 3 ucapan, 4
kembang lambe
penyebut n 1 pamara, 2
panyebut
penyebutan n tumindak lan
carane nyebut
secara adv kanthi Hidupkan kompor
itu-hati-hati. Uripna kompor
kuwi kanthi ati-ati
KAMUS INDONESIA-JAWA — 289
sederhana
sedikit
sederhana adj 1 prasaja, hidup
urip prasaja. 2 sedhengan,
samadya, tengah-tengah,
Menjadi orang yang
Dadi wong kuwi sing
samadya. 3 gampang, Resep
masakannya sangat -. Resep
masakane gampang banget
kesederhanaan n
kaprasajan. ~ itu tidak berarti
menyiksa diri. Kaprasajan
kuwi ora ateges nyiksa awak
sedia I v, 1 dadi, rampung,
Setelah diperbaiki, rumah
itu telah - untuk tempat
tinggal. Sakwise didandani,
omah kuwi wis dadi kanggo
panggonan. 2 siyaga,
sanggem. Dokter harus
selalu ~ membantu pasien.
Dokter kudu tansah siyaga
mbiyantu pasien. 3 saguh,
sanggup, gelem, sudi, Dia
~ memindahkan barang-
barang itu. Dhewek6 saguh
mindhahke barang-barang
kuwi. 4 cawis, sumadya,
Kebetulan ibu ~ makanan di
meja. Kebeneran ibu cawis
pakanan ing meja. 5 wis,
bersedia v 1 siyaga,
2 sumadya, Kakak ~
membantu pekerjaan adik.
Simbak siyaga ng£wangi
gaweyane adhine
bersedia-sedia v cepak-
cepak, tata-tata, cecawis
menyediakan,
mempersediakan v 1
nyiapake, nyepakake,
nyawisake, laden, Panitia ~
makan dan minum. Panitia
nyepakake mangan lan
ngombe. 2 njagani, rumeksa,
nyedhiyake
tersedia adv cemawis,
sumadya, cumepak. Semua
kebutuhan Bapak sudah ~.
Kabeh kebutuhane Bapak
wis cemawis
persediaan n cawisan,
cepakan, leladen. Kalau
Adik lapar, ada ~ makanan
di atas meja. Yen adik luwe,
ana cawisan panganan ing
dhuwur meja
penyedia n pramusaji,
panyedhiya, juru ladi, juru
leladi
kesediaan n kesanggupan
sedia D, sedianya adv 1 biyen,
mula buka, asal£, asal-usul,
wiwitan, maune, ~ yang
akan membuka acara adalah
Pak Lurah, tapi ternyata Pak
Bupati. Maun£ sing arep
mbukak acara Pak Lurah,
ning jebule Pak Bupati. 2
sabenere, kudune
sediakala n 1 sadurunge, Semoga
dia bisa sehat seperti ~.
Muga-muga dheweke isa
pulih kaya sadurunge. 2 adv
lumrahe, manuh, kulinane,
padatan
sedih adj susah, sungkawa, sedhih,
Jangan mudah -. Aja
gampang
susah
bersedih v susah, sungkawa,
sedhih, trenyuh
menyedihkan v nyusahake,
nyedhihake, nrenyuhake
sedikit adj 1 sithik, sathithik, -
bertanya, banyak bertindak.
Sithik takon, akeh tumindak.
290 - KAMUS INDONESIA-JAWA
sedot
selidik
2 ora sepira, Pot bunga itu
cuma - yang retak. Pot
kembange ora sepira sing
benthet
- banyak sithik utawa akeh,
- demi sedikit selot, saya
suwe, sangsaya. Uang yang
dikumpulkan setiap hari ~
semakin banyak. Duit sing
dikumpulke saben dina
sangsaya akeh. - hari lagi
sedhela maneh
sedikit-sedikit adv sithik-
sithik. Anak manja itu ~
menangis. Bocah aleman
kuwi sithik-sithik nangis
sedikitnya, sedikit-
sedikitnya adv sekurang-
kurange, saora-orane, paling
sithik. ~ ada seratus orang
yang salat tarawih di masjid
besar itu. Paling sithik ana
wong satus sing salat tarawih
ing masjid gedhe kuwi
sedot v serot, sedhot, - saja susu
itu pelan-pelan, jangan
dimuntahkan ! Serot wae
susu kuwi alon-alon, aja
diutahke!
menyedot v nyerot, nyedhot
tersedot v kaserot, kasedhot,
sedotan, penyedot n
serotan, sedhotan
penyedotan n panyedhotan,
panyerotan
sedu I n mingseg-mingseg,
senggruk-senggruk,
senthuk-senthuk
-sedan n mingseg-mingseg,
senggruk-senggruk,
senthuk-senthuk
bersedu, bersedu-sedu,
tersedu-sedu v mingseg-
mingseg, senggruk-
senggruk, senthuk-senthuk.
Artis itu ~ menyesali
perbuatannya. Artis kuwi
mingseg-mingseg nggetuni
tumindake
sedu n adj sedhih, susah, sungkawa
segar adj 1 seger, Ikan yang baru
diambil dari kolam terlihat-.
Iwak sing lagi dijupuk saka
kolam katon seger. 2 waras,
sehat
bugar, - pugar waras wiris,
Badannya terlihat ~. Awake
katon waras-wiris
menyegarkan v nyegerake
(tumrap tenang, anteng,
sghat, kuat, Isp),
sehat adj 1 sehat, waras, mari,
(tumrap awak, nalar, Isp),
Semoga lekas -. Muga-
muga cepet waras. 2 tertib,
3 setiti, Pemerintahan yang
~ membuat rakyatnya
percaya pada pemerintah.
Pemerintahan sing setiti
ndadekake rakyate percaya
karo pemerintahe
akal, - pikiran waras, - dan
afiat, - walafiat waras-wiris,
menyehatkan v nyehatake,
marasake, Minum madu
dapat ~ tubuh. Ngomb6
madu isa nyehatake awak
penyehat n tamba, Madu
dapat menjadi ~ bagi tubuh
yang letih. Madu isa dadi
tamba kanggo awak sing
lungkrah.
kesehatan n kasehatan,
kuwarasan
selidik adj tliti, titi, tlesih
KAMUS INDONESIA-JAWA — 291
selimut
sembur
menyelidiki v 1 nliti, nlesih,
Polisi ~ hilangnya kayu jati
Polisi nlesih ilange kayu
jati, nyinau kanthi temenan,
2 ngawat-awati, nelik,
ngintik, dingkik, Ada intel
bersembunyi di dekat lokasi
~ orang-orang yang datang.
Ana intel ndhelik ning
cedhak panggonan ngawat-
awati wong-wong sing teka
penyelidik n 1 panlesih,
panliti, pamriksa, 2 mata-
pitra, telik sandi
penyelidikan n 1 pamriksa n,
panliten, panlesihan, 2
panylidikan, pangusutan,
panglacakan. ~ tentang
hilangnya kayu jati itu
menemui jalan buntu.
Panlesihan perkara ilange
kayu jati kuwi nemoni dalan
buntu
selimut n slimut, kemul
berselimut, berselimutkan
v slimutan, kemulan, -
sarung, kemulan sarung
menyelimuti v nylimuti,
ngemuli, ibu ~ adik yang
kedinginan. Ibu ngemuli
adhik sing kadhemen
menyelimutkan v
nylimutak6,
ngemulak6
seiinapl v susup, tlusup,
menyelinap v 1 nyusup,
nlusup, mbrobos, Pencuri
itu ~ lewat pagar belakang.
Malingi mbrobos pager
mburi. 2 nglungani, ngendha,
Bu RT datang. Bu Bangun ~
keluar. Bu RT teka, Bu Bangun
nglungani metu
menyelinapkan v nyelipake,
ngumpetake, nglebokake
penyelinapan n panyusupan,
paniesepan
selinap D, menyelinap v nyisiki
(tumrap iwak, Isp), ngresiki
(tumrap prtik sembelihan Isp)
selingi, berseling v selang-seling,
menyeling, menyelingi v
nyelingi
menyelingkan v nyelingake
selingan n selingan, ~ lagu.
selingan tembang
penyeling n panyeling.
selingar, menyelingar njenger,
mlongo,
selubung n tutup (tumrap awak,
rai, Isp), krukub, Ada -
menutupi kepalanya. Ana
krukub nutupi sirahe
berselubung v krukuban,
tutupan (kaya dene
kudhungan, selimutan,
topinan, Isp), Karena
kedinginan, nelayan itu ~
sarung. Merga kadhemen,
nelayan kuwi krukuban
sarung
menyelubung v nutup,
ngrukub,
menyelubungi v nutupi,
ngudhungi, nylimuti,
ngrukubi, Ibu itu - bayinya
dengan kain. Ibu kuwi
nylimuti bayine nganggo
jarik
terselubung v ketutup,
kaling-kalingan. Jalannya
~ kabut. Dalane ketutup
pedhut
sembur n sembur, semprot, - saja
dengan air, kalau kotoran itu
292 - KAMUS INDONESIA-JAWA
senantiasa
sering
tidak hilangi Semprot wa6
karo banyu, yen regedan
kuwi ora ilang
sembur-sembur v nyemburi,
nyemproti
bersemburan v nyembur-
nyembur, nyemprot-
nyemprot, muncrat-
muncrat, Airnya ~ dari
kran membasahi pakaian.
Banyune nyembur-nyembur
saka kran nelesi klambi
bersembur-semburan v
sesemburan, sembur-
semburan, semprot-
semprotan, Anak-anak~
dengan air di sungai
yang jernih. Bocah-bocah
sesemburan karo banyu ing
kali sing bening
menyembur v 1 muncrat, 2
nyembur, nyemprot, Air rtu ~
membasahi pakaian. Banyu
kuwi muncrat nelesi klambi
menyemburkan v
nyemburake, nyemprotake,
Gunung Merapi ~ lava panas.
Gunung Merapi nyemburake
lava panas
tersembur v kasembur,
kasemprot, Teman yang
ada disebelahnya - air
juga. Kanca sing ana sisihe
kasemprot banyu uga
semburan n semburan,
semprotan
senantiasa adv tansah, pijer, ora
panggah. Wajahnya-cerah.
Raine tansah padhang
senjata n 1 senjata, gaman, pusaka,
ajian, aji-aji. Panah Pasopati
- Arjuna. Panah Pasopati
pusakane Arjuna. 2 tanda
swara (tulisan Arab)
sentuh v senggol
bersentuhan v 1 senggolan,
gathuk. Dua motor yang
melaju kencang itu hampir
~. Motor loro sing lagi
mlaku banter kuwi arep
senggolan. 2 sesambungan,
gegandhengan, gegayutan,
magepokan, Jangan sampai
engkau ~ dengan minuman
keras. Aja nganti kowe
sesambungan karo omben-
ombenan
menyentuh v 1 nyenggol,
njamah, ndemek, ndumuk, 2
njedhug, kena, kasandhung,
ngenani. Saya sama sekali
tidak ~ buku itu. Aku babar
bias ora ndemek buku kuwi
menyentuh-nyentuh v
njamahi, ndemeki, ndumuki,
Ibu ~ badan adik yang agak
panas. Ibu ndemeki awake
adik sing rada panas
menyentuhkan vnyenggolakei
ndemekake, ndumukake
tersentuh v 1 kesenggol,
kedemek, kedumuk,
kejamah, 2 kesandhung,
3 trenyuh. Hatinya mudah
sekali ~. Atine gampang
banget trenyuh
sentuhan n demekan,
dumukan, senggolan
persentuhan n bab
demekan, bab dumukan,
bab senggolan
sering I adj 1 kenceng, 2 wuled, 3
kuat lan kaku
KAMUS INDONESIA-JAWA — 293
sering
simpan
menyering v 1 nguntir
nganggo lilin, 2 ngukuhake
tenunan
sering n adv sok, kerep, sering,
Dia ~ datang ke rumah
mertuanya. Dheweke kerep
teka ing omahe maratuwane
- kali sok, kerep, sering,
sering-sering adv 1 sok,
kerep, sering, 2 kala-kala, ~
dia datang dengan membawa
oleh-oleh. Kala-kala dheweke
teka karo ngawa oleh-oleh
menyeringkan /ngerepake,
nyeringake, mbaleni,
mbolan-mbaleni. Karena
terlalu renggang, petani
~ jarak tanam jagungnya.
Merga kambanen, pak
tani ngerepake lete tandur
jagung
sering m adj singset, lencir
siap v 1 cumawis, cumepak,
samapta, samekta, sumadya,
miranti, Kalau mau makan,
semua sudah - di meja.
Yen arep mangan, kabeh
wis cumepak ing meja. 2
rampung, 3 siyaga, 4 teger,
5 ngrumat,
bersiap, bersiap-siap
v siyaga, nyawisake,
nyepakake, nyamaptakake,
nyamektakake, nyediakake,
cepak-cepak, tata-tata,
cecawis
menyiapkan,
mempersiapkan v 1
nyiyagakake, nyepakake,
Biasanya ibu yang ~ semua
kebutuhan bapak. Biasa ne
ibu sing nyepakake kabeh
kabutuhane bapak. 2 ngatur,
mranata, 3 ngrampungi.
Urusan makanan, biar ibu-
ibu RT yang ~. Bab panganan,
ben ibu-ibu RT sing
ngrampungi. 4 nganakake,
5 ngupayakake, nyetiarake,
ngreka daya, golek akal,
ngaba, Koordinator ~ satu
tim peneliti. Koordinator
ngupayakake siji tim paneliti
persiapan n 1 uba rampe,
~ berangkat naik haji sudah
lengkap. Uba rampe kanggo
mangkat munggah haji
wis lengkap. 2 jaga-jaga,
Sebagai ~, dia menyiapkan
uang satu juta. Kanggo jaga-
jaga, dheweke nyepake duit
sayuta. cepak-cepak, tata-
tata
simpan v simpen, Supaya tidak
hilang, - di dompet saja.
B&n ora ilang, simpen ing
dhompet wae
menyimpan v 1 nyimpen,
Ibu ~ pakaian di lemari.
Ibu nyimpen klambi ing
lemari, nyinggahake,
nyingidake, Dia menyimpan
hasil merampoknya di
rumah kosong itu. Dheweke
nyingidake asil ngrampoke
ing omah suwung kuwi. 2
nyelengi (tumrap duwit),
Jaman dulu, sebagian orang
~ uangdidalam tiang bambu.
Jaman mbiyen, ana wong
ny&lengi duit ning njero saka
pring. 3 nyimpen (tumrap
wewadi), Dia bisa dipercaya
~ rahasia. Dhewek4 isa
dipercaya nyimpen wewadi.
4 nduweni (tumrap ilmu,
294 — KAMUS INDONESIA-JAWA
sirip
subur
kasekten, Isp), Diam-diam,
sebenarnya dia - ilmu kebal.
Meneng-meneng, sakjane
dheweke nduweni ilmu kebal.
5 ngemu, isi, ngemot, Tanah
Belitung banyak ~ bahan
timah. Lemah Belitung akeh
ngemu bahan timah,
menyimpankan v
nyimpenake, nyinggahake,
nyingidak. Ibu ~ mainan
adik. Ibu nyinggahake
dolanane adhik
tersimpan v 1 kasimpen,
kasinggahake, 2 kasingidake,
3 kamot ing njerone,
Uangnya ~ di bank semua.
Duite kasimpen ing bank
kab&h
simpanan n simpenan,
celengan, Untuk ~ lebaran,
Ibu menabung sehari
Rp3.000. Kanggo celengan
bada, ibu nabung sedina
Rp3.000
simpul n bundhelan,
sindhetan (tumrap tali
utawa benang), - tali itu
sulit diurai Bundhelan taline
angel diwudhari
menyimpul 1 v mbundhel,
menyimpulkan v mbundheli,
nyindheti, Dia ~ tali supaya
tidak terurai kembali.
Dheweke mbundheli tali
ben ora wudhar maneh
tersimpul vl kabundhelake
, kasindhetake, 2 kamot
simpulan n 1 bundhelan,
sindhetan (tumrap tali
utawa benang), 2 ringkesan,
dudutan
kesimpulan n sindhetan,
dudutan (tumrap udaran,
pidato, Isp), Belum ada
~ dari pembicaraan tadi.
Durung ana sindhetan saka
omongan mau
berkesimpulan v nyindhet,
ndudut (tumrap udaran,
pidato, Isp)
sirip n kepet
menyirip varupa kepet
sosial adj kamasarakatan, Masalah
- lebih baik dibicarakan
bersama-sama. Bab
kamasarakatan luwih becik
dirembug bareng
kesosialan n sipat
kamasarakatan
suatu num siji, mung siji
(tumrap barang kang ora
tamtu), sawijining. - hari.
sawijining dina
bersuatu v manunggal
mempersuatukan v
manunggalake
sesuatu pron sawijine
(tumrap
subuh n subuh
subur adj 1 subur (tumrap
tetanduran), Tanaman
jagung itu -. Tanduran
jagung kuwi subur. 2 seger
(tumrap awak), Badannya
~. Awake seger. 3 gembur,
madhuk, mblubur, empuk,
mawur (tumrap lemah),
Tanahnya ~, cocok ditanami
cabe merah. Lemahe gembur,
cocok ditanduri lombok
abang. 4 makmur (tumrap
ndrebala, tambah maju,
gedhe, kuat, Isp), Usaha
pembuatan kerupuknya
semakin ~. Usaha nggawe
krupuke tambah makmur
KAMUS INDONESIA-JAWA — 295
suhu
susun
menyuburkan ynyuburake,
Kompos digunakan untuk
~ tanah. Kompos dinggo
kanggo nyuburake lemah
penyubur n panyubur
penyuburan n panyuburan
kesuburan n kasuburan
suhu I n suhu
suhu II n guru (tumrap silat),
pandhekar
sumber n 1 sumur, belik, tuk,
sumber (tumrap banyu),
— air banyak ditemukan di
sini. Tuk akeh ditemokake ing
kene. 2 asal
bersumber v asale, mula
buka, kawitan, dhasar. Cerita
itu ~ dari nenek. Crita kuwi
asale saka simbah wedok
urai adj, berurai v oreh, ure, ura,
udhar, wudhar, lereh, uwal,
morak-marik - air mata
crocosan, dleweran. Dia
datang dengan ~ air mata.
Dheweketeka karo dleweran
luhe. - rambut ore, rowe,
rawe, krembyah, srawe
susun n susun, tumpuk, tumpang,
Setelah itu, - yang rapi
piringnya ! Sawise kuwi,
tumpuk sing bener piringe!
menyusun y 1 nyusun,
numpuk, Paman - buku-
buku di lemari. Pak Lik
numpuk buku-buku ing
lemari. 2 nata, ngrakit,
masang, Ibu ~ piring-piring
di rak. Ibu nata piring-piring
ning rak
menyusunkan v nyusunake,
penyusun n panganggit,
~ buku itu dari Semarang.
Panganggit buku kuwi saka
Semarang
penyusunan n panyusunan,
(Panganggitan??)
susunan n susunan,
anggitan,
tersusun v kasusun, kaanggit
296 — KAMUS INDONESIA-JAWA
tahu
Tali
T
tahu I v 1 weruh, ngerti, 2 kenal,
wanuh, Aku - tentang
dia sejak dulu. Aku kenal
dh£weke kawit mbiyen. 3
paham, Aku ~ maksudnya.
Aku paham karepe. 4 bisa,
Adik ~ mengoperasikan
komputer. Adhik bisa
ngoperasikna komputer
-adat ngerti, sopan (tumrap
omongan, pikiran, wong, Isp)
- balas bales budi, - beres
meruhi rampung, Jadi
pemimpin, jangan hanya ~
beres saja. Dadi pemimpin,
aja mung meruhi rampung
wae
- huruf melek aksara, melek
hurup, Meskipun tinggal di
desa, dia - huruf. Senajan
urip ing ndesa, dheweke
melek aksara
- diri rumangsa
mengetahui v 1 meruhi,
ngerteni, Setelah ~ kejadian
itu, dia tidak pernah lagi
datang. Sawise meruhi
kedadeyan kuwi, dheweke
ora tau maneh teka. 2
nyumurupi, nggatekake, 3
mangerti
pengetahuan n 1 kawruh,
sesurupan, 2 ngelmu, Karena
sering membaca buku, dia
banyak ~. Merga kerep
maca buku, dheweke sugih
ngelmu
berpengetahuan v pinter,
Jadilah orang yang ~. Dadia
wong sing pinter
ketahuan v 1 konangan.
Akhirnya ~ juga siapa
yang mencuri kayu jati itu.
Wusanane konangan uga
sapa sing nyolong kayu jati
kuwi. 2 kaweruhan, 3 katon
tahu n tahu
- bacem tahu bacem, -
campur tahu campur, - cina
tahu cina,
- gunting kethoprak, - isi
tahu susur, - kediri tahu
kediri, - kupat tahu kupat,
- petis tahu petis, - pong
tahu pong
-sumedang tahu sumedang,
- susu tahu susu, - takwa
tahu kuning
Tali I n tali, tambang, tampar,
dhadhung, gadhag (tumrap
kewan), Kambing jantan
itu diberi - pada lehernya.
Wedhus lanang kuwi
dikalungi dhadhung ning
gulune
- air 1 kalen, ilen-ilen,
urung-urung, gorong-
gorong, Setelah tanah yang
menyumbat dibersihkan,
~ air itu lancar sekarang.
Sawise lemah sing nyumpel
diresiki, kalen kuwi lancar
saiki. 2 pipi kusdn, 3 ili, mili,
- api upet
- ari-ari, - pusat tali puser,
ari-ari, embing-embing,
-- ari-ari bayi itu sudah
lepas. Tali puser bayi kuwi
wis copot. - busur, tali
gendewa, - jiwa gegantilan
ati, - jiwanya sekarang
hanya anak perempuannya.
KAMUS INDONESIA-JAWA — 297
tali
tanah
Gegantilan atine saiki mung
anak wedoke
- kail senar, - kang, kekang
kencali, - kekerabatan
krabat, kulawarga, - leher
dhasi, - persaudaraan
paseduluran, - perut usus
bertali v 1 talenan
bertalian v gegandhengan,
gegayutan, magepokan
pertalian n sesambungan,
- saudara. Sesambungan
sedulur
mempertalikan v 1 naleni,
ngiket, njiret, nyancang,
nguger, nyingseti, narik, 2
nggandheng, nggeret, 3
nyambung, 4 njodhokake,
nggathukake, nggayutake,
ngrakitake, ngomah-
omahake,
taliUntutus
tali m n setali, selawe sen
tambang II n 1 prau,
tambangan, 2 ongkos,
wragad, opah
menambang v nambang,
Penduduk ~ emas di tepi
sungai. Para warga nambang
emas ing pinggir kali
menambangkan v 1
nambangake, 2 nyewakake
(tumrap tunggangan Isp),
Banyak orang ~ kuda di
tempat wisata Gunung
Bromo. Akeh wong
nyewakake jaran ing
panggonan wisata Gunung
Bromo
penambang n tukang
tambang
tambang IV n pathok, cancangan
tampak v katon, Dari jauh rumahnya
sudah Saka adoh omahe
wis katon
tampaknya adv ketoke,
katone, kaya, sajak, ~ ia
mulai kepayahan. Ketoke
dheweke wiwit kekeselen
menampakkan vngatonake,
ngetokake, Pelan-pelan
paus itu ~ diri dari dalam
laut. Alon-alon paus kuwi
ngatonake awake saka njero
segara
-diri, - muka nyembul,
methungul, mecungul,
njedhul, muncul, ngaton,
metu, mletik
tanah n 1 lemah, 2 bumi, tanah, 3
wewengkon, tlatah, kukuban,
-HajiAbdurahim terdapat di
banyak tempat. Lemah Haji
Abdurahim ana ing akeh
panggonan. 4 dharatan, 5
wilayah, negara
- adat tanah adat - air, -
tumpah darah, - bijana
negara, bumi kalairan, tanah
wutah getih, - basah, -
bendang sawahan,-bencah
lemah loh, - bengkok
lemah bengkok, plungguh.
~ Pak Lurah sebentar lagi
panen. Lemah bengkok
sedhela maneh panen, -
bera lemah bera, - bera
di tengah kampung boleh
ditanami penduduk. Lemah
bera ning tengah kampung
entuk ditanduri warga. -
berumput pasuketan,
Sapi-sapi itu berkeliaran
di - berumput. Sapi-sapi
kuwi diculk6 ing pasuketan,
298 — KAMUS INDONESIA-JAWA
tangan
tangan
- lapang lapangan, Anak-
anak bermain sepak bola
di ~ lapang. Bocah-bocah
dolanan bal-balan ing
lapangan, -darat kebon
(tambak, rawa Isp), - datar,
- daratan, lemah rata,
- daun, - mulus, - labu,
- laku humus, - garapan,
- hidup lemah garapan,
- gembur lemah mawur,
- gersang, - kurus lemah
cengkar, - gundhul ara-ara,
- kampung 1 pakarangan,
2 lemah saliyan£ sawah
(tegalan, kebon, Isp), -
kerajaan 1 lemah kraton,
Alun-alun sebelah utara itu
masih termasuk Alun-alun
sisih lor kuwi isih kalebu
lemah kraton. 2 lemah
negara, - kering tegalan,
pakarangan, - tegalan,
pakarangan, - kosong, -
mati kebon suwung, lemah
nganggur, - kuburan,
- tersirah, kuburan,
pendheman, jaratan,
kramatan,
- kuripan lemah kuripan,
lemah person, - larangan
lemah waleran, lemah
pepacuh, - leluhur lemah
leluhur, - liat lempung,
Keramik dibuat dari -
liat. Keramik digawe saka
lempung. - longsor lemah
longsor, lemah jugrug,
Banyak ~ longsor di lereng
gunung karena pohon-pohon
ditebangi Ak6h lemah jugrug
ing pereng gunung merga
wit-wit ditegori
- mampat 1 lemah padhet,
lemah bangka, 2 kuburan,
pendheman, jaratan,
kramatan
- mentah, - negara
tanah negara, - nominal
lemah desa, - partikelir
lemah pertikelir, - persil
tanah sewan, -persil dari
perusahaan ditanami
kopi. Tanah sewan saka
perusahaan ditanduri kopi.
- pusaka, - waris(an) lemah
warisan, lemah tinggalan, -
raya jagat
- seberang manca, -
semenanjung jasirah, - suci
lemah suci, - tinggal omah
lan kebon, - uruk lemah
urug, - wakaf tanah wakap,
tanah darma (kanggo gawe
masjid madrasah, rumah
sakit Isp), - yasan tanah
person miturut ukum adat
bertanah v 1 ana lemahi,
duwe palemahan, Meskipun
2 ngoyot, mbalung sungsum
tangan n 1 tangan,
-baju lengen klambi,- gatal,
- jahil tangan jail, maeka,
usil, -hampa ora oleh asil,
ora bathi,
- kanan tangan tengen,
wong kapercayan. Setelah
menjadi ~ kanan, dia mulai
sombong. Sawis6 dadi wong
kapercayan, dheweke dadi
anggak. - kemudi setir,
kendhali, - kosong tanpa
gegaman. Dia berhasil
mengalahkan pencuri dengan
~. Dheweke kasil ngalahake
maling ~. — panas sekeng.
KAMUS IN DON ESIA-JAWA — 299
I
tarik
tarik
siyal, apes, cilaka, -terbuka 1
seneng tetulung, enthengan,
2 ditampa kanthi seneng.
Kapan pun saya datang, ia
menerima dengan ~. Kapan
wae aku teka, dheweke
nampa kanthi seneng
tertangani v rampung,
kagarap, kacandhak,
kacekel. Setelah Pak Lurah
datang, masalah itu dapat
~. Sawise Pak Lurah teka,
perkara kuwi isa kagarap
tarik y tarik, gandheng, gered,
dudut, seret, - saja dengan
tali.
- muka mbesengut,
mrengut, - suara nembang,
rengeng-rengeng, ura-
ura, nglagokake, nyindhen.
Banyak orang terpesona
mendengar ia ~. Wong akeh
kesengsem krungu dheweke
nembang. -tali,-tambang
tarik tambang, - urat otot-
ototan, ngotot, bencerengan,
srempeng, Jangan sampai
~ membicarakan masalah
itu. Aja nganti otot-ototan
ngomongke perkara kuwi.
tarik-menarik v tarik-
tarikan, gered-ger£dan,
sered-seredan, Ada ~ antara
besi dengan magnet. Ana
tarik-tarikan antarane wesi
kara magnet
menarik v 1 narik,
nggandheng, nggered,
ndudut, nyerdt, Kuda ~
gerobak yang penuh sayuran.
Jaran nggered grobak
sing kebak janganan. 2
nengsemake, nyenengake,
mikat, milut, mencutake,
Pembawaannya ~ hati.
Tindak tanduke nengsemake
ati.
- bea, - biaya, - ongkos
njaluk wragad, Pembuatan
e-ktp tanpa ~ bea. Nggawe
e-ktp tanpa njaluk wragad.
- diri l&ngs&r, - hati
nengsemake ati, merak
ati, - kembali nyabut,
mbadharake, njabai,
murungake, mbatalake
(tumrap usulan, aturan, Isp),
- kembali pengumuman
itu! Cabut pariwara kuwi!
- langkah 1 miangkah,
mlumpat, njangkah. 2
mundur, atret, - langkah
seribu mlayu, miruda,
minggat (tumrap ninggalake
musuh Isp amarga wedi),
Setelah mendengar suara
orang, pelan-pelan pencuri
itu ~ langkah seribu. Sawise
krungu suwara wong, alon-
alon maling kuwi mlayu.
- layar ngebyakak£,
ngebyarake, jenggar, - lotre,
- undian nglotre, - minat
nengsemake ati, merak ati,
ambegan, ~ nafas pelan-
pelani Ambegan alon-alon!
- napas panjang sesambat,
ngresula, nggresah, Dia
hanya ~ setelah tahu
lamarannya ditolak Dheweke
mung isa nggresah sawise
ngerti lamarane ditampik.
- napas penghabisan mati,
surut -piutang nagih utang
tertarik v, 1 ketarik,
kegandheng, keceneng,
kegered, kedudut keseret 2
300 — KAMUS INDONESIA-JAWA
telah
ternyata
kesengsem, kepikat, kepilut,
kepincut, kepranan
penarik n 1 pamikat, pamilut,
pamencut, 2 piranti narik
telah adv wis, bubar, entek, tamat,
katam, lebar, rampung,
tutug,
setelah ocfr sawise, sabubare,
saenteke, satamate,
sakatame, salebare,
sarampunge, satutuge
tentu adj, nyata, tetep, temtu,
mesthi
menentukan v 1 nyatakake,
netepake, nemtukake,
mesthekake, 2 mutusake, 3
matesi
ketentuan n pepesthi
terima v tampa, oleh, entuk,
pakoleh, - saja bungkusan
itu. Tampa wae wungkusan
kuwi.
-salah ngakoni salah, Dia
- salah karena memukul
temannya. Dheweke ngakoni
salah, merga njotos kancane
berterima v katampa,
kabul, sembada, kaleksanan,
Semoga oleh-olehnya ~
dengan baik Muga-muga
oleh-olehe katampa kanti
becik
menerima v 1 nampa,
oldh, entuk, Setelah ~
surat, dia langsung pergi.
Sawise nampa surat,
dheweke langsung lunga.
2 ngabulake, nyembadani,
ngleksanakake, ngesahake,
ngresmiake. Semoga Allah
~ doa-doa kita. Muga-muga
Allah ngabulak& donga-
donga awake dhew6. 3
ngalami, nglakoni, Meskipun
berat, kita harus ~ takdir
ini. Sanajan abot, awake
dhewe kudu nglakoni takdir
iki. 4 nganggep. Dia ~ ibu
tiri seperti ibunya sendiri.
Dheweke nganggep ibu
kuwalon kaya ibune dhewe.
5 ngidinakS, nglilani,
ngentukak4. Akhirnya
pimpinan kantor ~ semua
persyaratan itu. Wusanane,
pimpinan kantor ngidinake
kabeh prasyaratan kuwi. 6
mangku (tumrap pangkat
Isp),
- kenyataan trima, pasrah,
Mau tidak mau, kita harus
~ kenyataan ini Gelem ora
gelem, awake dhewe kudu
nampa kanyatan iki
menerimakan imampakake,
menehake
penerima n 1 sing nampa,
- tamu among tamu, Siapa
yang menjadi ~ tamu di
depan? Sapa sing dadi
among tamu ning ngarep?
penerimaan n penampa,
Berapa ~ minggu ini ? Pira
penampa minggu iki?
ternyata v jebule, Aku kira temanku
ternyata bukan. Tak kira
kancaku jebule ora
ternyatakan v bisa
kanyataake, bisa kaucapake,
bisa kaujarake
kenyataan n kasunyatan.
menerima nampa
kasunyatan
tetap Iv'l tetep, ora mingked,
ora owah, panggah, ajeg,
Dari tadi dia - di situ. Kawit
KAMUS INDON ESIA-JAWA — 301
tetap!
tidak
mau dtteweke ajeg ning
kana. 2 kukuh sentosa, 3
mapan, Dia sudah memiliki
penghasilan ~. Dheweke wis
nduwe pengasilan mapan.
4 antep, mantep, setya tuhu
(tumrap kaanan, tumindak,
Isp), 5 terus, mesthi, tansah,
pijer, ajegan, langsung, ora
kendhat, 6 salawase, 7 kekel,
langgeng, lestari,
-hati 1 tabah, teteg, tatag,
teguh
menetap v manggon,
mapan, dedunung, Paman
sudah ~ lama di Mesir. Pak
Lik wis manggon suwe ning
Mesir
menetapi v 1 nuhoni (janji),
mituhu. Orang yang dapat
dipercaya pasti - janji. Wong
sing kena dipercaya mesthi
nuhoni janji. 2 ditetepi, ora
mbtenjani
menetapkan v 1 nyatakake,
nemtukake, netepake,
mutusake, Kepala kantor
~ koordinator bidang baru.
Kepala kantor mutusake
koordiantor bidang anyar. 4
nunjuk, milih, ndadekake, 5
neguhake, nguwatake
penetapan n panglaksanan,
panetepan, pangangkatan
ketetapan n 1 katetepan,
katamtuan, pepesthen,
kaputusan, kateguhan
tetapi p nanging, yen, samangsa,
lamun. Dia kaya -pelit
Dhew£k4 sugih nanging
medhit
tetas, menetas v 1 netes. Telurnya
sudah -. Endhoge wis netes.
2 sigar, pecah
menetaskan vngengremake
(tumrap endhog)
tetes I n tetes, Dua - untuk mata
yang merah. Rong tetes
kanggo mripat sing abang
bertetesan v netes-netes,
Darahnya ~ membasahi
tanah. Getihe nelesi lemah
menetes v netes, Dari sela-
sela batu itu, ~ air bening.
Saka sela-selane watu kuwi,
net6s banyu bening
menetesi v netesi (tumrap
banyu Isp)
meneteskan n netesake
tetesan v tetesan
tiap I adj 1 siji, 2 saben, angger,
baka, - kotak isinya dihitung
satu-satu. Saben kotak isine
diitung siji-siji
setiap num saben, angger,
baka
tiap-tiap a saben, angger,
baka
tidak adv ora
- apa 1 ora apa-apa, ora
luput, -apa-apa jika kamu
tidak datang. Ora apa-apa,
yen kowe ora teka. - boleh,
- dapat ora oleh, ora entuk,
ora pakoleh, dipenggak,
dicandhet, dipekak, diampah.
Kamu ~ boleh membelijajan
sembarangan. Kowe ora
entuk tuku jajan sapenake.
- ke sana - ke sini ora
mihak, Pemimpin seharusnya
tegas, ~ ke sana ~ ke sini.
Pemimpin kudune tegas,
ora mihak. - keruan 1 ora
302 — KAMUS INDONESIA-JAWA
tidak
tidak
genah, kurang ajar, Makin
hari kelakuannya makin ~.
Saya dina klakuwane saya
ora genah. 2 ora mesthi,
3 banget, , - lain dan -
bukan (ialah, hanyalah)
ora liya, — lain — bukan
yang dulu menggendongmu
waktu kecil itu nenek. Ora liya
sing mbiyen nggendhong
kowe isih cilik kuwi simbah.
- pun sanadyan, - segan 1
sudi, gelem, Meskipun kaya.
Bu Sastro ~ segan belanja
di pasar. Sanadyan sugih.
Bu Sastro gelem blanja ing
pasar. 2 ora isin, Dia ~ segan
meminta sumbangan untuk
anak yatim. Dhew£k£ ora isin
njaiuk sumbangan kanggo
bocah yatim. 3 wani, kendel,
-segan-segan kukuh, wani,
mantep, - urung kudu, wajib
tidak-tidak adv ora-ora, ora
nalar, an&h-andh. Jangan
berpikir yang ~. Aja mikir
sing ora-ora
setidak-tidaknya adv
sakurang-kurange, sakora-
orane, ~ dia mau datang
menjenguk. Sakora-orane
dheweke gelem teka niliki
setidaknya adv sakorane
tinggal v 1 keri. Nasi yang
belum terjual - satu. Sega
sing durung kadol keri siji.
2 wasana, sing pungkasan,
3 nunggak (tumrap sekolah:
ora bisa munggah kelas).
Anak Pak Udin ~ kelas lagi
Anake Pak Udin nunggak
kelas man&h. 4 kasep tekane,
lungse, 5 manggon, mapan,
dedunung. Kakek ~ di desa
dekat gunung Muria. Simbah
kakung dedunung ing desa
cedhak gunung Muria
- bersiul-siul kari senenge,
Semua pekerjaan sudah
selesai, sekarang ~. Kabeh
gaweyan wis rampung, saiki
kari senenge
ketinggalan n keri. Sepatu
adik ~ di lapangan. Sepatune
adhik keri ning lapangan
meninggal v mati, surut,
modar,
meninggali v 1 manggoni.
Pak Arman ~ rumah
Pak Burhan. Pak Arman
manggoni omah£ Pak
Burhan. 2 ninggali, marisi
meninggalkan v 1
ninggalake, Suaminya pergi
hanya ~ pesan. Bojone
lunga mung ninggalke
pesen. 2 nurahake. Suaminya
membawa semua pakaian
hanya ~ satu handuk. Bojone
nggawa kabeh klambine
mung nurahake andhuk siji.
3 nisih, nyingkiri, ngendhani,
nglungani, 4 nglilani, ngidini,
mupus, nrima (tumrap
pangarep-arep, niat, Isp),
5 ngluwihi, ngungkuli,
kliwat, kalangkungan,
6 nisihake, nyingkirake,
nglirwakake, nyepelekake,
ngiwakake, 7 mbuang
(tumrap adat, pakulinan
awon, kapercayaan, Isp),
Dia ~ semua kebiasaan
orang tuanya. Dheweke
mbuang kab&h pakulinan
wong tuwang. 8 nglirwakake,
nglalekake
KAMUS INDONESIA-JAWA — 303
tinggi
tabik
tertinggal n keri, kecer,
mawut, Koper adik masih ~
di rumah. Kopere adik isih
keri ning omah
tinggalan n 1 tinggalan,
tilasan, warisan, Setelah
mendapat ~, Pak Nano
membeli sepeda motor.
Sawise entuk warisan, Pak
Nano tuku pit motor.2
turahan
sepeninggal n 1 sawise, 2
sapungkure
tinggi adj 1 dhuwur, -sekaii pohon
kelapa itu. Dhuwur banget
wit klapa kuwi. 2 unggah,
3 luhur, mulya, Gamelan
itu termasuk kebudayaan
Jawa yang ~. Gamelan kuwi
kalebu kabudayan Jawa sing
luhur. 4 tuwa (tumrap umur),
larang (tumrap rego). Harga
rumahnya ~. Rega omahe
larang. 6 modhern, gagrak
anyar, 7 umuk, angkuh,
gumedhe, anggep, Orang-
orang menghin-dar karena
bicaranya mulai ~. Wong-
wong padha nyingkir merga
omongane mulai umuk
meninggi, v 1 munggah, Air
sungai itu ~ dengan cepat.
Banyu kaline munggah
kanti cepet mumbul, muluk,
ndhuwuri, ngluwihi, 2 muluk-
muluk, Jangan ~ kalau
bicara. Ora usah muluk-
muluk yen ngomong
tertinggi adj onjo, paling
dhuwur, Siapa yang nilainya
~ itulah yang menang. Sapa
sing bijin6 onjo yakuwi sing
menang
petinggi n petinggi,
pemimpin, sombong
tetunggul, pandhuwur,
panggedhe, pangarep,
kepala desa (kampung),
Jangan ketika menjadi ~.
Aja gumedhe nalika dadi
panggedhe
ketinggian n dhuwur,
gumuk. Ada pohon papaya
tumbuh di ~. Ana wit kates
thukul ning gumuk
taat v taat, manut, miturut. Budi
anak yang - pada bapak
ibunya. Budi bocah sing
manut karo bapak ibune
menaati v nuruti (prentah,
aturan, lan sapanunggalane),
nglaksanani, minangkani
tabah adj sabar, sareh, tatag.
Musibah itu dihadapinya
dengan -. musibah iku
diadhepi kanthi tatag
tabiat n solah bawa, watak, sipat,
budi. - Pak Mardi memang
baik. Watake Pak Mardi
pancen apik
bertabiat y duwe solah
bawa, awatak, asipat, bebudi
tabib n tabib, dhukun, sinse.
Penyakitnya sudah diobati -
berkali-kali belum sembuh.
Penyakite wis ditambani
dhukun ping bola-bali
durung mari-mari
tabik n 1 salam (upaman£
kulanuwun, nuwun sewu,
lan sapanunggalan4),
kurmat. Mengucapkan -.
Ngucapake salam. 2 njaluk
idin (upamane arep mlebu
panggonan sing kramat)
304 - KAMUS INDONESIA-JAWA
tabir
tabung
tabir n tutup, geber, warana,
aling-aling, sintru. Ditutupi
-. Ditutupi geber
tabok v, menabok y tabok, keplak
tabrak v'tabrak, tubruk
menabrak v nabrak, nubruk.
Sepedanya ~ gerobak bakso.
Pite nabrak grobak bakso
menabrakkan v nabrakake,
nubrukake
penabrak v wong sing
nabrak
tabrakan v tabrakan,
tubrukan. Tanpa sengaja
di tikungan tadi aku ~
dengan Danu. Ora sengaja
ing penggokan mau aku
tubrukan karo Danu
tertabrak / ketabrak,
ketubruk
bertabrakan v tabrakan,
tubrukan. Karena melaju
kencang, bus itu - dengan
truk. Amarga banter, bus iku
tabrakan karo trek
tabu n 1 larangan (sing ora kena
dilanggar amarga bisa
marakake kuwalat), sirikan,
saru. Perkara seperti itu masih
- dibicarakan. Prakara kaya
kuwi isih saru diomongake.
2 ora ilok. Makan di depan
pintu itu -. Mangan ing
ngarep lawang kuwi ora ilok
menabukan v nglarang,
nyirik
tabuh 1 n tabuh, bedhug. 2 v' tabuh,
thuthuk. Bedhugnya di-.
Bedhuge ditabuh
menabuh v' nabuh, nuthuk
penabuh n wong nabuh
tabuhan n tabuhan, un6n-
unen amarga nabuhi
menabrak v nabrak, nubruk.
Sepedanya ~ gerobak bakso.
Pite nabrak grobak bakso
menabrakkan v nabrakake,
nubrukak£
penabrak v wong sing
nabrak
tabrakan v tabrakan,
tubrukan. Tanpa sengaja
di tikungan tadi aku ~
dengan Danu. Ora sengaja
ing p&nggokan mau aku
tubrukan karo Danu
tertabrak v ketabrak,
ketubruk.
bertabrakan v tabrakan,
tubrukan. Karena melaju
kencang, bus itu - dengan
truk. Amarga banter, bus iku
tabrakan karo trek
tabu n 1 larangan (sing ora kena
dilanggar amarga bisa
marakake kuwalat), sirikan,
saru. Perkara seperti itu masih
- dibicarakan. Prakara kaya
kuwi isih saru diomongake.
2 ora ilok. Makan di depan
pintu itu -. Mangan ing
ngarep lawang kuwi ora ilok
menabukan v nglarang,
nyirik
tabuh 1 n tabuh, bedhug. 2 v' tabuh,
thuthuk. Bedhugnya di-.
Bedhug^ ditabuh
menabuh v nabuh, nuthuk
penabuh n wong nabuh
tabuhan n tabuhan, un6n-
unen amarga nabuhi
tabung n bumbung, wadhah sing
bentuk^ kaya bumbung
menabung v nabung,
nyelengi. ~ di bank. Nabung
ing bank
KAMUS INDONESIA-JAWA — 305
tabur
tahap
tabungan n celengan, -nya
penuh. Celengane kebak
tabur v sawur, sebar
bertaburan v sumawur,
sumebar
menabur v nyawur. ~ benih.
Nyawur winih
menaburi /nyawuri, nyebari.
menaburkan v nyawurake,
nyebarake
tadah 1 v tadhah. - hujan Tadhah
udan. 2 n wadhah Ember
itu bisa digunakan sebagai
-. £mber kuwi bisa kanggo
wadhah
menadah v nadhahi,
madhahi.
penadah n panadhah
tadi n mau. Saya sudah pulang dari
-. Aku wis mulih awit mau
tadinya n maune
tafakur v tepekur, tapa, semedi. -
di dalam gua. Tapa ing njero
guwa
tagih v tagih. Tukang - hutang.
Tukang tagih utang
menagih v nagih, njaluk,
nuntut, ngelingake
(tumrap janji, utang, lan
sapanunggalane). Aku mau
~ janjinya mentraktirku. Aku
arep nagih janjine nraktir aku
penagih n panagih
tahak, bertahak v glogeken.
Makannya kekenyangan
sampai ~. Anggone mangan
kewaregen nganti glogeken
tahan v 1 tahan, cukup, sampe.
Airnya - untuk dua hari.
Banyune cukup kanggo rong
dina. 2 betah, kuwat. Siwi -
dingin. Siwi betah adhem.
2 cegah, cegat, penggak.
- kucingnya jangan sampai
masuk sini. Cegat kucinge
aja nganti mlebu kene
- air ora bisa kerembesan
banyu, kena banyu ora apa-
apa. -api ora bisa kobong.-
banting kuwat; ora gampang
nglokro.
lama awet
ditahan v 1 ditahan,
dibetahake, dikuwatake. 2
dicegah, dicegat, dipenggak.
3 dikunjara. ~ di LP Cipinang.
Dikunjara ing LP Cipinan
menahan v 1 nahan. ~ lapar.
Nahan ngelih. 2 nyegah,
nyegat. Tanggulnya jebol
tidak bisa - air sungai masuk
rumah. Tanggule jebol ora
bisa nyegah banyu kali
mlebu omah. 2 menjara,
ngunjara. KPK telah berhasil
~ beberapa koruptor. KPK wis
kasil ngunjara para koruptor
tertahan v 1 ketahan,
kecegat, kapenggak. Dia
belum sampai di rumah
karena ~ macet. Dheweke
durung tekan omah amarga
kecegat macet 2 kapenjara.
Pencuri itu sudah - polisi
Maling kuwi wis kapenjara
dening polisi
tahanan n tahanan
tahap n babak, ambal, tingkat.
- pertama pembangunan
jembatan sudah terlaksana.
Ambal kapisan olehe
mbangun jembatan wis
kalaksanan
bertahap v mbaka sethithik,
nganggo babak-babakan
306 — KAMUS INDONESIA-JAWA
tahbis
tamak
tahapan n babakan,
ambalan, tingkatan
setahap n sababak, saambal,
satingkat
tahbis n berkat. Bapak Pastur
memberikan -. Rama Pastur
menehi berkat
menahbiskan v mberkati,
nyucekake
tahi n tai. - kucing. Tai kucing
- lalat n andheng-andheng
tahun n taun. - ini usia saya genap
dua puluh -. Taun iki umurku
genep rong puluh taun
tahunan n taunan
bertahun-tahun n tetaunan,
mataun-taun. - aku
menunggumu. Tetaunan aku
ngenteni kowe
tajam adj 1 landhep, lancip.
Pensilnya diraut dulu supaya
-. Patlote digrenda dhisik
ben lancip. 2 jelas, cetha.
Penglihatannya masih -.
Paningale isih cetha
menajamkan v
nglandhepake, ngasah.
Bapak sedang ~ pisau untuk
menyembelih ayam. Bapak
lagi ngasah piso kanggo
nyembeleh pitik
taji n jalu. - ayam. Jalu pitik
tajin n tajin. Air- Banyu tajin
tajuk n 1 makutha. 2 irah-irahan,
judhul. Cerpen adikku
ber— "Semarang-Jakarta".
Cerkake adhiku irah-irahane
“Semarang-Jakarta"
tajuk surat n adangiah
tak adv ora. - disangka. Ora dinyana
takabur adj tekebur, gumedhe,
umuk, degsura, sora.
Mentang-mentang anaknya
pejabat, tingkah lakunya -.
Dumeh anak penggedhe,
solah bawane degsura
takar n taker. Masak nasinya lima -.
Ngliwete limang taker
menakar /naker
takaran n takeran
takhayul n gugon tuhon. Jaman
sekarang masih ada orang
yang percaya -. Jaman saiki
isih ana uwong sing percaya
gugon tuhon
takhta n dhampar
takjub n gumun. Anak kecil sudah
lincah berpidato membuat
orang-orang -. Bocah
cilik wis prigel sesorah
ndadekake uwong-uwong
padha gumun.
menakjubkan
v nggumunake.
Pemandangannya -.
Sesawangane nggumunake
talduk v teluk. Pangeran Diponegoro
tidak mau - pada penjajah.
Pangeran Diponegoro ora
gelem teluk karo penjajah
menaklukkan v nelukake
taklukan n telukan
takut adj wedi, jireh. Panji tidak -
ular. Panji ora wedi ula
takzim adj taklim, kurmat. Salam -.
Salam taklim
talas n tales, kimpul. Bogor terkenal
-nya. Bogor misuwur talese
tamak adj srakah, dremba. Dia
- harta. Dheweke srakah
bandha.
KAMUS IN DON ESIA-JAWA — 307
taman
tanak
taman n taman
tamasya v piknik, pesiyar,
pariwisata. Liburan ini saya
- ke pantai. Preian iki aku
piknik ing pante
tamat v rampung, entek, katam.
Ira sudah membaca novel itu
hingga-. Ira uwis maca novel
kuwi nganti rampung
menamatkan v
ngrampungake, ngentekake,
ngatamake. Dalam seminggu
dia sudah - Alquran 30
juz. Sajroning seminggu
dheweke wis ngatamake
Alquran 30 juz
tambah v tambah, wuwuh,
mundhak, imbuh. Sudah
diberi banyak masih minta
-. Uwis diwenehi ak&h isih
njaluk imbuh
menambah v nambah,
ngimbuh
menambahi v nambahi,
ngimbuhi
menambahkan v
nambahake, ngimbuhake
tambahan v tambahan,
imbuhan
tambak n tambak
tambat v kencang, cancang. —
pada tiang. Kencang ing
cagak
menambat, menambatkan
v ngencang, nyancang. ~
dengan tambang supaya
kuat. Nyancang nganggo
tambang ben kuwat
tertambat v kekencang,
kecancang. Hatinya sudah -
pada gadis cantik itu. Atine
wis kecancang dening kenya
ayu kuwi
tambatan n cancangan
~ hati n pacangan. Ayu
sekarang sudah mempunyai
-. Ayu saiki uwis duwe
pacangan
tampan adj bagus, nggantheng.
Menjadi bintang film tidak
harus - wajahnya. Dadi
bintang pilem ora kudu
nggantheng rupan£
tampang n rai, rupa
tampar vkamp!eng,tapuk,keplak,
tamplek. Tanpa sengaja
wajahnya ter- temannya.
Ora sengaja raine ketamplek
kancane
menampar v ngeplak,
napuk. Kejadian memalukan
itu sudah -mukanya.
Kedad£an sing mirangake
kuwi wis napuk raine
tamparan n keplakan,
tapukan. -mu keras sekali
Keplakanmu seru banget
bertampar-tamparan v
keplak-keplakan, tapuk-
tapukan. Dua anak itu -
memperebutkan mangga.
Bocah loro kae keplak-
keplakan rebutan pelem
tamu n dhayoh, tamu. Malam-
malam kedatangan -. Bengi-
bengi ketekan dhayoh
ketamuan v kedhayohan,
ketamon
tanak 1 v liwet, 2 adj tanek, mateng.
Nasinya sudah -. Segane wis
tanek
menanak v ngliwet, adang.
Mbak Sri sedang - nasi di
308 — KAMUS INDONESIA-JAWA
tanam
tuang
dapur. Mbak Sri lagi ngliwet
sega ing pawon.
tanam v tartdur. Sekarang sudah
waktu -. Saiki wis mangsa
tandur
menanam v nandur. Petani
~ padi. Pak tani nandur pari
menanamkan v nandurake.
Bapak diminta ~ pohon
mangga tetanggaku. Bapak
disuwun nandurake wit
pelem tanggaku
tanaman n tanduran. -nya
subur-subur. Tandurane
subur-subur
tanda n tandha, tenger. Stempel
itu bisa dijadikan -. Stempel
kuwi kena kanggo tenger
- tangan n tandha tangan,
teken. Saya perlu ~ Kepala.
Aku prelu teken Kepala
tandan n tundhun. Ada dua -
pisang yang sudah matang.
Ana gedhangrong tundhun
sing wis mateng
tandang, bertandang v
merdhayoh, mertamu.
la sedang ~ ke rumah
temannya. Dheweke lagi
merdhayoh menyang omahe
kancani
tante n bulik, bibi, -ku menikah
bulan lalu. Bulikku dadi
manten sasi kepungkur
tanya v takon. Kalau tidak tahu,
- kakakmu. Y6n ora ngerti,
takon mbakyumu
taoge n thokolan, cambah
tapa v tapa, semedi. Gua sering
digunakan untuk -. Guwa
kerep dienggo sem&di
tapai n tape. Setiap hari Bu Titi
membuat -. Saben dina Bu
Titi nggawe tape
tiup v 1 sebui, damu. 2 sembur
(sebui nanging sipate seru,
akeh, utawa gedhe). Anak
kecil itu di — air mantra
oleh Dukun. Bocah cilik kuwi
disembur banyu jampi-jampi
dening dhukun
bertiup v sumribit, midid,
sumilir (tumrap angin).
Anginnya ~. Angine sumribit
meniup v 1 nyebul, ndamu.
la ~ minumannya supaya
dingin. Dheweke ndamu
wedange supaya adhem.
2 nyemprit (tumrap suling,
sempritan). 3 nyembur
meniup-niup v nyebuli,
ndamoni. Bulik Siti ~ bara
api dengan semprong supaya
apinya besar. Lik Siti nyebuli
mawa nganggo semprong
supaya genine gedhe
tertiup v kasebul, kadamu,
kasembur
tiupan n sebulan. ~ mu kuat
sehingga balonnya menjadi
besar. Sebulanmu kuwat
mula plendhungane dadi
gedhd
tuang / iling, sok, cur (tumrap
barang cuwdr)
menuang v X ngiling,
ngesok, ngecong (tumrap
barang cuwgr). Ibu ~ air
panas ke dalam termos! Ibu
ngiling banyu panas ing
termos! 2 nglebur, nyithak
(tumrap wesi, timbel, emas,
Isp). Pak Tono ~ besi dalam
KAMUS INDONESIA-JAWA — 309
tuju
tukar
cetakan. Pak Tono nglebur
wesi ing cithakan
menuangi v ngilingi,
ngesoki, ngecuri
menuangkan v ngilingake,
ngesokake, ngecurake,
ngisikake
tuju v, tujuan n 1 arah, angkah, tuju,
ener. Sebelum pergi, kamu
harus tahu Sadurunge
iunga, kowe kudu ngerti
arah. 2 maksud, karep,
ancas. -mu datang ke sini
mau apa? Karepmu teka
mrene arep apa? 3 pangarah,
jurusan, panjangka, paran,
purug. Aku kuliah di Jurusan
Bahasa Jawa karena memiliki
~ melestarikan kebudayaan
Jawa. Aku kuliah ing
Jurusan Basa Jawa amarga
duwe panjangka nguri-uri
kabudayan Jawa
menuju, v ngarah, ngener,
tumuju, menyang. Aku
sedang menuju ke rumahnya
ketika berpapasan di jalan.
Aku lagi tumuju ing omah6
nalika pethukan ing ndalan
menujukan v 1 ngarahake,
nujokake. Penjahat itu ~
pistolnya ke arah polisi Penjahat
iku ngarahake pistole ing polisi.
2 ngaiamatake, nekakake,
menehake. Bapak Kepala Desa
~ surat ini kepada Pemda. Pak
Lurah nujoakis surat iki kanggo
Pemda
tertuju v kaarah, kaangkah,
katuju, kaener. Alamat yang
~ sudah benar. Alamat sing
katuju wis bener
setuju v mupakat, sarujuk,
sarembug, gathuk, mathuk,
cocog, pas, trep. Dia ~
dengan keinginanmu.
Dheweke sarujuk karo
karepmu
persetujuan n tujuprana,
rena, karenan
menyetujui v nyetujoni,
nyarujuki, ngidini, nampa,
ngolehake, ngentukake.
Bapak - keinginanku. Bapak
nyetujoni karepku
tukang n tukang. - mencuci
pakaian. Tukang ngumbah
klambi
- batu jlagra, - jahit gerji, -
koran loper koran, - kuda
pekathik, gamel, - masak
di kraton juru madharan,
- memainkan gamelan
niyaga, wiyaga, - membuat
sarung keris wranggi, -
menanak nasi juru adang, -
menebang kayu blandhong,
- menyembelih jagal, -
sunat bong supit
menukang, menukangi
v nukang, nukangi.
Pekerjaannya ~. Gaweane
nukang
tukar v 1 ijol, liru, sulih, genti.
Saya mau - uang. Aku
arep ijol dhuwit. 2 salin
(tumrap klambi, wulu, kulit,
Isp). Sepulang kerja saya
langsung - baju. Bali kerja
aku langsung salin klambi
bertukar v salin (tumrap
klambi, wulu, kulit, Isp),
ganti, ngalih, ijolan. Sampai
di terminal aku ~ tempat
duduk dengannya. Tekan
310 — KAMUS INDONESIA-JAWA
tumbuh
tumpang
terminal aku ijolan kursi karo
dheweke
tukar-menukar v i j o I -
ijolan, liron, genti-genten,
genta-genti. Dalam acara
kelulusan sekolah kami -
kenang-kenangan. Ing acara
kelulusan sekolah awak
dh4w£ ijol-ijolan kenang-
kenangan
menukar v ngijoli, ngganti,
nggenti, nyulih, ngalih. Mbak
Nita ~ bukuku dengan yang
baru. Mbak Nita ngijoli
bukuku karo sing anyar
menukarkan v ngijolake,
nglirokake. Saya harus ~
penggaris ini dengan yang
lebih panjang. Aku kudu
nglirokakg garisan iki karo
sing luwih dawa
tertukar v kijolan, kaliru.
Sepatuku ~ dengan punya
adikku. Sepatuku kijolan karo
nggone adhiku
tumbuh v 1 tuwuh, thukul, thungul,
mecungul, semi, trubus. Biji
pohon sawoku sudah -. Wiji
wit sawoku wis thukul. 2
megar, njenggar, mundhak
gedhe, mekrok. Bunga
mawarku sudah mulai -.
Kembang mawarku wis mulai
megar
menumbuhkan v 1
nuwuhake, nguripake,
nukulake, nungulake,
nyemikake, nrubusake,
mecungulake. Kakakku
ingin ~jenggot Kangmasku
pingin nuwuhake jenggot 2
ngrumati, ngopeni, ngrukti
tumbuhan n 1 wit-witan,
tanduran, tuwuhan.
Semangka termasuk ~
menjalar. Semangka klebu
tanduran pala kesimpar
tumpang v 1 tumpang, sungsun,
tumpuk, tindhih. 2 tunggang,
menumpang v 1
tumumpang, numpang,
nindhih. - hidup numpang
urip. 2 nunggang, numpak,
nunut, mdlu.. Berangkat
sekolah saya ~ bis. Mangkat
sekolah aku nunggang bis
menumpangi v numpangi,
nunuti, nunggangi, numpaki,
nindhihi. Tas ranselnya
~ koperku. Tas ransel^
numpangi tasku
menumpangkan v 1
numpangak£, nindhihake,
numpakake, nunggangake.
Bulik Siti - ceret di atas
kompor. LikSiti numpangake
ceret ing ndhuwur kompor.
2 nunutake, ngatutake,
ngelukake, momotake.
Pak Dodi - semua perabot
rumahnya ke dalam truk.
Pak Dodi momotake kabeh
perkakas omah6 nang trek
tumpangan n 1 momotan.
2 tumpakan, tunggangan.
3 pondhokan, penginepan,
omah sewa n, dunungan,
pos. Hari sudah malam,
beruntung kami mendapat
Wis bengi, untung awake
dhewe entuk pondhokan
penumpang n penumpang,
wong sing nunggang, wong
sing nunut
KAMUS INDONESIA-JAWA — 311
tunjuk
turun
- tindih v tumpang-tindhih,
tumpang-tumpangan,
tumpak-tumpakan,
tumpuk undhung, tumpuk-
tumpukan, tetumpukan,
tumpang suh
tunjuk v 1 patah, tuduh, dhapuk,
pitaya, pakon. Saya di- jadi
ketua dalam kegiatan itu.
Aku didhapuk dadi ketua
kegiatan kuwi. 2 tuding,
acung-acung, wewarah. 2
driji panuduh
- diri, - muka ngenaiake,
manuhake, nepungi. -
hidung nuding
menunjuk v 1 ndhapuk,
mitaya, akon. 2 nuding,
nuduh. 3 ngacung
tunjuk-menunjuk v 1
tuding-tudingan, acung-
acungan. 2 tuduh-tuduhan,
aran-aranan, ndakwa, nerka,
nyalah-nyalahake
menunjukkan v 1
nudingake, nuduhake,
nyatakake, nengerake,
nerangake, nyethakake,
nggamblangake. 2 meruhi,
aweh weruh, nuduhi,
ngertekake, nuturi, marahi,
muruki, mituduhi, ngomongi,
ngandhani
- diri, - muka ngenaiake,
manuhake, nepungi
pertunjukan n 1 tontonan.
Besok ada ~ wayang di
Balai Desa. Sesuk arep ana
tontonan wayang ing Balai
Desa. 2 pameran (tumrap
sunggingan, barang, Isp)
mempertunjukkan v 1
nontonakg. 2 mamerake
(tumrap sunggingan, barang,
Isp)
petunjuk n 1 ancer-ancer,
tengeran, tetenger, tandha,
ciri. Saya sudah diberi ~
alamat rumahnya. Aku
wis diwenehi ancer-ancer
alamat omahe. 2 pituduh,
pitutur, ajaran, wuiangan,
tuntunan, ilham, wisiking
Allah, wangsit, piweling.
Berdoalah supaya mendapat
- dari Tuhan. Ndongaa
supaya entuk pituduh saka
Gusti Allah
turun I v 1 mudhun, mlorot,
tumedhak. - dari bis
kepalaku pusing. Mudhun
saka bis sirahku nggliyeng.
2 meneb. Didiamkan supaya
ampasnya -. Di neng a ke
supaya ampase meneb. 3
suda (tumrap banyu), surut
4 sareh, lerem, lilih. Setelah
beberapa saat, emosinya -.
Sauntara, emosine lerem.
5 angslup, silep, surup,
serep (tumrap sreng£nge,
rembulan). Mataharinya
sudah -. Srengengene wis
angslup. 6 kurang, suda,
kalong, susut Karena sakit,
berat badanku -. Amarga
lara, bobotku susut. 7
anjlog, medhun, mudhun,
suda, mlorot, mrosot
(tumrap reregan, biji, aji,
Isp). Semester ini nilaiku -.
Semester iki bijiku mlorot. 8
tiba, ngudhuni. 9 sarasilah,
tumurun, lumantar, tumular,
gumanti. Ilmu kesaktiannya
- pada anaknya. Ilmu
312 — KAMUS INDONESIA-JAWA
Turun
tutup
kasekt£n£ tumurun ing
anake. 10 lemes, angluh,
lungkrah, nglumpruk, loyo,
aras-arasen
turun-temurun v turun-
temurun, sarasilah, tumurun,
lumantar, tumular, gumanti
menurun v 1 ndronjong,
miring, ora methok, ora
jejeg, rada nisih, ora
ndeder. Jalannya -. Dalane
ndronjong. 2 mudhun.
3 suda, mlorod, mrosot,
kalong, susut. Hasil
panennya ~. Kasil panene
suda. 4 nandhangi, nemahi,
tinggalan, tilasan, warisan,
patinggal (tumrap lelara)
menuruni v ngudhuni,
ndronjongi
menurunkan / 1
ngedhunake, ngetokake,
mbongkar, ndhudhah,
mbukak (tumrap
momotan). Budhe ~ barang
belanjaannya dari motor.
Budhe ngedhunake barang
blonjoane saka motor. 2
nyendhekake, nisthakake,
nginakake, ngasorake,
ngudhunake, mawas ina
(tumrap drajat, pangkat),
ngr&mdhake, nyep&lekake,
nganjlogake, nyudakake,
nglorodake, mrosotake
(tumrap reregan, biji, aji, Isp).
Pemberitaan itu ~ citranya.
Pambiwara iku nginakake
citrane. 3 nganakake,
nerahake, numurunake,
nglumantarake,
nggumantikakg, ninggaiakd,
marisake. 4 angon, nguiat-
ulatake, ngawasi, ngawat-
awati, njaga (tumrap raja
kaya). 5 menehake, sabda,
ajaran, pitutur, wulangan,
tuntunan, pituduh, ilham,
wangsit piweling, welingan,
kethikan. 6 ngetokake, milih
(tumrap dolan, tilik, sanja,
mertamu, ndhayohi)
turunan n 1 turunan, dhun-
dhunan. 2 pindhahan,
salinan. 3 anjlog, medhun,
mudhun. 4 tinggalan, tilasan
keturunan n 1 anak putu,
turunan, pranakan (tumrap
kewan). Dia ~ darah biru.
Dhewdk4 turunan ningrat 2
tumurun, sarasilah, lumantar,
tumular, gumanti
Turun n, menurun v nyalin, nurun,
niru, nuladha, nyonto, mola.
Kakak perempuanku sedang
~ pola batik ke atas kain.
Mbakyuku lagi nyalin pola
batik ing bakal
tutup n tutup, ineb, aling-aling,
slintru, sintru, wates, pepet
tudhung, sumpet, sumpel,
bunton. - ember ini hilang.
Tutup ember iki ilang
- kantor 1 bubar, rampung
(jam kantor). 2 prei, libur,
ngaso, lowong. - buku tutup
buku (tumrap traju untung-
rugi akhir taun)
menutup v 1 nutup, ngunci,
m ineb. Pintunya bisa ~
sendiri Lawange bisa mineb
dhewe
- diri ndh^we, ngijen. Di
sekolah anak itu selalu ~.
Ing sekolahan bocah kuwi
senengan6 ndh4we
KAMUS INDONESIA-JAWA — 313
tutup
tutup
- mata 1 merem. 2 mati.
- meja cawis mangan. -
mulut meneng, mingkem,
klakep. Setiap ditanya dia
selalu ~. Saben ditakoni
dheweke mesthi klakep. -
riwayat ngialu. - tangan
pelit, medhit, cethil
menutupi v 1 ngrapeti. la
~ pagar rumahnya dengan
seng. Dheweke ngrapeti
pager omahe nganggo seng.
2 ngudhungi, ngemuli. Aku
~ badanku dengan jaket
supaya tidak kedinginan. Aku
ngemuli awakku nganggo
jakdt ben ora kadhemen.
3 ngaling-alingi, matesi,
mepeti, nyumpeti, nyumpeli,
mbuntoni, ngadhangi,
nyegati, numpuki,
nandhoni, nandhegi. Kau
~ pandanganku. Kowe
ngaling-alingi. 4 ngurungi,
ngrangkeng, ngukum,
ngunjara. 5 nyukupi (tumrap
ongkos, kekurangan, Isp).
Sejak ayahnya meninggal,
kakak lelakinya ~ semua
kebutuhan adik-adiknya.
Sawise bapake seda,
kangmase nyukupi kabeh
kebutuhane adhi-adhine.
6 ngumpetake, ndhelikake,
nyingidake. la - perkawinan
sirinya dengan istri kedua.
Dheweke ngumpetake
perkawinan sirine karo
bojo kapindho. 7 nglunasi,
ngesahi, ngrampungi
(tumrap utang). Pak Sono
yang kaya raya ~ semua
hutang-hutang adiknya. Pak
Sono sing sugih banget
nglunasi kabeh utang-
utange adhine
menutupkan v nutupake,
nguncekake, ngrapetake,
nginebake, ngudhungake,
nylimutake, ngaling-
alingake, matesake,
mepetake, nyumpetake,
nyumpelake, mbuntonake,
ngadhangake
tutupan n 1 tutupan,
dudutan (tumrap udaran,
pidato, Isp). 2 kunjara,
bluwen
tertutup v ke tutup, kekunci,
kerapeten, kaineban,
keslimutan, kalingan,
kepepetan, kesumpetan,
kesumpelan, kabuntonan,
kadhangan, kecegatan
314 - KAMUS INDONESIA-JAWA
uak
ubah
U
uak I n uwo, siwo, pakdhe/budhe
uak n n owek, suara kebo
menguak / ngowek.
Kerbaunya Kebone
ngowek
uang n dhuwit Gajian masih lama,
tetapi sudah tidak punya -.
Bayaran isih suwe, nanging
wis ora duwe dhuwit
- logam n dhuwit receh,
dhuwit krincing, dhuwit
ering. - belanja n dhuwit
blanja, - kertas n dhuwit
kertas, - saku n dhuwit
sangu, - muka n persekot
uap I n uwab (tumrap banyu sing
digodog), kukus, kebul. - air.
Uwab banyu
menguap v 1 nguwab,
ngukus, ngebul, umub,
kemebul. Airnya sudah -.
Banyune wis umub. 2 ilang,
musna
menguapi v nguwabi,
ngukusi, ngebuli
menguapkan v 1
nguwabake, ngukusake,
ngebulake. 2 ngilangake,
musnahake
Uap □, menguap y angop, klakepan.
Jika tandanya sudah
mengantuk. Yen angop,
tandhane wis ngantuk
uar, uar-uar n uwar-uwar, wara-
wara, pambiwara
ubah, berubah v 1 beda, geseh,
liya, seje, sulaya. Kuhitung
dua kali, jumlahnya ~. Wis
tak6tung ping pindho,
jumlahe geseh. 2 owah,
liru, ijol. Rak buku itu sudah
kususun rapi,jangan di~. Rak
buku kuwi wis taktata kanthi
rajin, aja diowahi. 3 genti,
sulih, malih
- akal, - ingatan 1 edan,
gendheng, ilang pikirane,
gemblung, kenthir, kenyut,
menyeng. Pak Tua itu ~ sejak
kalah dalam pilihan lurah.
Wong tuwa kuwi edan sawise
kalah pilihan lurah.-pikiran
owah, genti, sulih, malih
(tumrap pikiran, tujuan, arah,
Isp). - mulut nglirwakake,
selak, mukir, ora nuhoni,
menda-mencle. -pendirian
leda-lede, sembrana, leleda,
lelewa, saradan. - setia setya,
susetya, setya tuhu, nuhoni,
mituhu, nurut, patuh, manut
berubah-ubah v molah-
malih, tansah owah, ora
ajeg, klera-kleru, gesah-
geseh. Kalau mempunyai
keinginan, jangan ~. Yen
nduwe pepenginan, aja
molah-malih
mengubah v 1 mb^dakakd,
nggesehake, ngliyakake,
nyejekake. 2 ngowahi,
nglironi, nggofi. Dia ~ letak
perabot Dheweke ngowahi
panggonan prabot. 3
nggantekake, nyulihake,
malihake
mengubahkan, memper-
ubahkan v 1 ngowahake,
malihake (tumrap wong liya).
2 mbedakake, nggesehake,
ngliyakak6, nyejekake,
ngowahake, nglirukake,
KAMUS INDONESIA-JAWA — 315
uban
ukur
ngijolake, nggentekake,
nyulihake (tumrapwong Sya)
terubah v kaubah, kagenti
ubahan n owahan, malihan
perubahan n owah-owahan,
geseh, liya, seje, owah, liru,
ijol, genti, sulih, malih
pengubah n pangowah-
owah, pangowah
pengubahan n pangowahan,
panggesehan, pambedan,
panyuGhart pamalihan
uban n uwan. Karena salah
menggunakan shampo,
rambutku jadi banyak -
nya. Amarga kliru nganggo
sampo, rambutku dadi akeh
uwan4
beruban v ubanan n
uwanen. Masih muda sudah
~. Isih enom wis uwanen
menguban v nguwan
ubi n tela, tela rambat
ubin n tegel
ucap n ucap, omong, celathu
mengucapkan vngucapake,
ngomongake, nyelathu.
~terima kasih. Ngucapake
matur nuwun
terucapkan v kaucapake,
kaomongake, kacelathukake
ucapan n ucapan, pocapan,
pacelathon. ~nya tidak bisa
dipercaya. Pocapane ora bisa
digugu
udang n urang
udara n hawa. Menghirup - segar.
Ngirup hawa seger.
mengudara v 1 mabur.
Pesawatnya ~. Pesawate
mabur. 2 siyaran
mengudarakan v 1
ngaburake. 2 nyiyarake.
Mas Ardi ~ program Siaran
Bahasa Jawa. Mas Ardi
nyiyarake program giyaran
Basa Jawa
udik n desa, dhusun. Orang -.
Wong ndesa
ujar n ujar, gunem, jare
berujar v ngujarake,
nggunem
ujaran n ujaran, guneman
ujung n pucuk
ukir v ukir, tatah. Pak Manto tukang
- kaligrafi. Pak Manto tukang
ukir kaligrafi
mengukir v ngukir, natah
mengukirkan v ngukirake,
natahake
pengukir n pangukir,
panatah
ukiran n ukiran, tatahan.
~nya halus. Tatahane alus
ukur n 1 ukur, murwat, pangajine, 2
patut, pantes, becik, prayoga,
salaras, layak, mesthi
berukuran v ukurane,
murwatan
mengukur v 1 ngukur, ukur-
ukur. Pakdhe ~ tanah yang
akan dipondasi. Pakdhe
ngukur-ukur lemah sing
arep dipondasi, 2nandHngaha
mbabagake, ngetung,
naksir, ngira, nodhi, neter,
nguji, nyoba, njajal. Pelatih
~ kemampuan pemain
satu dengan pemain yang
lain. Pelatih nandhingake
kekuwatan pemain siji lan
sijine
ukuran n ukuran
316 — KAMUS INDONESIA-JAWA
ulang
untai
terukur v kaukur
pengukuran n pangukuran
seukur adj saukur, murwat,
timbang, pangajin
ulang, ulangi v bali, baleni. Sudah
pernah jatuh masih di-. Wis
tau tiba isih dibaleni
berulang v bola-bali
berulang-ulang v bola-
bali. Pencurian itu sudah
Kemalingane wis ping
bola-bali
mengulang v mbaleni.
Adikku rajin - pelajaran
sekolah. Adhiku rajin mbaleni
wulangan sekolah
mengulang-ulang v
mbolan-mbaleni. ~ supaya
hafaL Mbolan-mbaleni ben
apal
mengulangi v mbaleni
ulangan n ulangan, gladhen
ular n ula
ulat n uler
ulet adj wuled. Talinya -, tidak
gampang putus. Talin6
wuled, ora gampang pedhot
ulur v ulur, ulung
mengulur v ngulur, molor.
Acaranya sampai siang
karena panitia sengaja -
waktu. Acaran6 nganti awan
amarga panitia sengaja
ngulur wektu
mengulurkan v ngulurake,
ngulungake. ~ uang
kembalian. Ngulungaki
susuk
mengulur-ulur v ngulur-
ulur, ngolor-olor, ndawakak&.
~ benang. Ngolor-olor bolah
uluran v uluran, ulungan
-tangan menehi pitulungan
umpat n pisuh
mengumpat v misuh
umpatan n pisuhan
umum adj 1 umum, jembar, amba,
kabeh. 2 lumrah, 3 rata, 4
sumrambah
(pada) umumnya umume.
~ jam satu malam orang-
orang sudah tidur. Umume
jam siji bengi wong-wong
wis padha turu
mengumumkan v
ngumumake, mbiwarakake,
wewara. Pak Sekdes - akan
ada pembagian sembako
gratis. Pak Carik ngumumake
arep ana panduman
sembako gratis
pengumuman n wara-wara,
pambiwara, pengumuman.
Ada - kerja bakti di
kelurahan. Ana wara-wara
gugur gunung ing kelurahan
seumumnya adv 1
saumume, sakabehe, rata. 2
umume, lumrahe
umur n umur
seumur, seumuran n
sepantar, sepantaran. Ratna
dan Galih -. Ratna lan Galih
sepantaran
unggas n iwen
untai n ronce, unting, renteng.
Dia memakai kalung tiga -.
DhSwdke nganggo kalong
telung rentang
untaian n reroncen,
untingan, rentengan. ~
bunga melati. Reroncen
kembang mlati
KAMUS 1NDONESIA-JAWA — 317
untuk
usaha
menguntai v ngronce,
nguntingi, ngrenteng
seuntai num saronce,
saunting, sarenteng.
Petainya ~ seribu rupiah.
Petene saunting sewu
untuk p kanggo, tumrap. Surat
- Mas Bardi. Surat kanggo
Mas Bardi
untung n bathi. Mbak Suti-banyak
dari dagangannya. Mbak Suti
bathi akeh saka dodolane
beruntung v mujur, beja. Pak
Untung memang~. Pak
Untung panc&n beja
upah n opah
mengupah v ngopahi
upaya n upaya, usaha, ihtiyar,
pambudi daya, pangudi,
pamarsudi, r6ka daya. Sudah
semua ~ dilakukan. Wis
kabeh reka daya ditindakake
berupaya v setiyar, ngupaya,
ngreka daya. Bapak ibunya ~
keras untuk menyekolahkan¬
nya. Bapak ibune setiyar
tenanan kanggo nyekolahake
dheweke
mengupayakan v 1
ngupayakake, ngusahakake,
nyetiyarake, 2 ngrerigenake,
mratitelaki ngiguhake
urai /oreh, andhar, lantrah, jlentreh,
beber
mengurai v ngoreh,
ng and ha r, nglantrah,
njlentreh, mb^ber
menguraikan v ngorehake,
njlentrdhake, ngandharake,
mbeberake. Pakdhe senang
menguraikan masalah
wayang. Pakdhe seneng
mbeberake bab wayang
terurai v 1 wudhar, ucul.
Sanggulnya Sanggule ucu,
2 gamblang
uraian n katrangan,
andharan, beberan. ~
Pak Husni sangat jelas.
Andharane Pak Husni cetha
banget
urat n otot
urut I adj 1 urut, runtut Nomornya
- dari satu sampai sepuluh.
Nomere urut saka siji tekan
sepuluh, 2 lurus. Barisannya
tidak -. Barisane ora lurus
urutan n urutan
Urut n v' urut pijet. Badan terasa
ringan setelah -. Awak rasane
entheng sawise pijet
mengurut v ngurut, mijet Mbok
Parmipintar ~. Mbok Parmi
pinter ngurut
usaha n 1 upaya, setiyar, pambudi
daya, pangudi, pamarsudi. -
mengobatkan anaknya sudah
sampai ke mana-mana.
Upaya nambakakd anake
wis tekan ngendi-ngendi. 2
pagawean, pakaryan. -nya
menerimajahitan. Pakaryane
nampa jaitan. 3 dagang,
dodolan
berusaha v mbudi daya. Dia
sudah ~ sungguh-sungguh
untuk bisa lulus. Dheweke
wis mbudi daya kanthi temen
supaya bisa lulus,
mengusahakan v 1
ngupayakake, nyetiyarake,
ngreka daya, 2 nggarap
(sawah, tegalan, Isp),
318 — KAMUS INDONESIA-JAWA
usap
utuh
3 ngrumati, ngopeni,
ngrukti, ngurusi, ngatur, 4
nggawe, ngatur, ngecakake,
nglakokake
usap v usap, ulap, seka. Sapu
tangannya untuk-air mata.
Kacune kanggo ulap luh
mengusap vngusap, ngelap,
nyeka. Dia -keringat dengan
handuk. Dheweke ngelap
kringet nganggo andhuk
usir /tundhung, gusah
mengusir v nundhung,
nggusah. Aku - ayam dari
pekarangan. Aku nggusah
pitik saka pakarangan
terusir v katundhung,
kagusah
utama adj 1 utama, baku. Yang
- anak-anak bisa sekolah.
Sing baku bocah-bocah bisa
padha sekolah, 2 apik, becik,
3 penting, pokok
mengutamakan v
ngutamakake, ndhisikake,
mentingake. Dia - adik
perempuannya. Dheweke
mentingake adhine wedok
terutama adj paling utama,
paling penting, utamane
keutamaan n 1 kautaman, 2
kawicaksanarv kabecikan
utang n utang. - harus dibayar.
Utang kudu disaur
piutang utang piutang. -
budi kapotangan budi. -
nyawa kapotangan nyawa
mengutangi v ngutangi.
Pak Bandot sering - orang
dengan bunga. Pak Bandot
kerep ngutangi uwong
nganggo anakan
utangan n utangan
utara I n lor. Dia datang dari arah -.
Dheweke teka saka arah lor
mengutara v ngalor.
Anginnya berembus -.
Angine sumribit ngalor
utara II , mengutarakan v
medharake, ngetokake,
nyorahake, mblakakake,
mbuka, ngandharake,
njugarake. Mas Priyo belum
berani - kemauannya.
Mas Priyo durung wani
ngandharake kekarepane
utuh adj wutuh. Semangkanya
sudah tidak -. Semangkane
wis ora wutuh
seutuhnya adv sawutuhe
KAMUS INDONESIA-JAWA — 319
wadah
wilayah
W
wadah n wadhah
mewadahi v madhahi,
nadhahi. Ibu ~ kue-kue ke
dalam toples. Ibu madhahi
kuwe-kuwe ing njero toples
mewadahkan v madhahke.
Ibu ~ makanan untuk
bekalku. Ibu madhahke
panganan kanggo sanguku
wadam n wandu, banci
wafat v mati, seda. Kakekku sudah
-. Simbah kakungku wis
seda.
wajah n rai, rupa, -nya bersinar
cerah. Rupane sumringah
wajar adj lumrah, murwat, biasa,
umum
sewajarnya adv salumrahe,
samesthine, samurwate.
Sudah ~ anak berbakti pada
orang tuanya. Wis salumrahe
anak bekd karo wong tuwan6
wajib v wajib, kudu. Setiap Senin
murid-murid - mengikuti
upacara. Saben Senin murid-
murid kudu m&lu upacara
berwajib v awajib, kawogan,
kajibah
mewajibkan v majibake,
ngudokake
kewajiban n kuwajiban
waktu n wektu, mangsa, wayah.
Kakak perempuanku banyak
pekerjaan hingga tidak
punya - luang. Mbakyuku
akeh gaweane nganti ora
duwe wektu lodhang
sewaktu n nalika, ing wektu,
rikala, ing wayah. ~ kecil aku
ikut nenek. Nalika cilik aku
melu simbah
sewaktu-waktu adv
sawektu-wektu, samangsa-
mangsa, sawayah-wayah. ~
harga-harga bisa berubah.
Samangsa-mangsa reregan
bisa malih
waria adj wandu, banci
was-was adj sumelang, kuwatir,
samar. Tidak perlu -
meninggalkan rumah karena
sudah ada satpam. Ora prelu
sumelang ninggalake omah
amarga wis ana satpam
watak n watak, sipat, budi
berwatak v awatak, asipat,
abudi
mewataki v mataki, nyipati,
mbudeni
watas n wates. Jalan itu harus diberi
-. Dalan iku kudu diwenehi
wates
mewatasi v matesi
wilayah n wewengkon,
laladan, kukuban, tlatah.
Pekerjaannya termasuk
dalam - Jawa Tengah.
Penggaweane klebu ing
wewengkon Jawa Tengah
- administratif wilayah
administratif. - kerja wilayah
kerja
sewilayah n satlatah,
sawewengkon, salaladan,
sajajahan, sagegebengan,
sakukuban. Lomba penulisan
cerpen diikuti guru - Jawa
Tengah. Lomba nulis cerkak
dipiloni guru satlatah Jawa
Tengah
320 - KAMUS INDONESIA-JAWA
wujud
wujud
wujud n 1 ujud, wujud, rupa, -nya
tidak sama dengan fotonya.
Rupane ora padha karo
potone. 2 niyat, tujuan, ujub,
karep. 3 blegering kaanan,
mawa bleger, wangun utawa
sing katon
mewujudkan v 1 mujudake.
Aku ingin sekali ~ impian
orang tua. Aku pingin banget
mujudake pepenginane
wong tuwa. 2 nggayuh,
njangka, nindakake,
nyatakake. 3 ngetokake,
ngatonake, meruhake,
mamerake
terwujud irkalakon, lumaku,
kalaksanan, kasembadan,
katurutan, kagayuh. Semoga
keinginanmu Muga-muga
kekarepanmu kalakon
KAMUS IN DON ESIA-JAWA — 321
ya
yuyu
Y
ya p ya, iya, bener, pancen
yaitu p yaiku, yakuwi
yakin adj 1 yakin, pracaya, ngandel.
Aku - dengan janjinya. Aku
ngandel karo janjine, 2
tenan, temen, temenan
keyakinan n kapracayan,
pangandel, iman, kapitayan
yakni p yaiku, yakuwi
yang p kang, sing
yasan n yasan
yasmin n yasmin
yatim adj lola bapa, yatim
- piatu lola. Karena musibah
tsunami itu, Sri menjadi
Amarga musibah tsunami
kuwi, Sri dadi lola
yayasan n yayasan
yayu n bakyu, bakayu, yu
yel n ydl
yen n yen (tumrap dhuwit Jepang)
yodium n yodium
yoga n, beryoga v yoga, semedhi
yoghurt n yoghurt
yogi n pandhita
yogia adj apik, pantes, becik,
patut cocog, layak, mgmper,
murwat, wangun
seyogianya adv apik6,
patut6, cocog4, layake,
mempere, murwate, wangune
yolk n yolk
yos n yos
yosong n ginseng
yoyo n yoyo
yu I n bakyu, bakayu
yu n n hiyu
yuda n perang
yudaisme n ajaran Yahudi
yudikatif adj yudikatif
yudisial adj yudisial
yudisium n yudisium
yudo n yudo, judo
yuk p yuk, ayo
yunani n Yunani
yunda n bakyu, bakayu, yu
yunior adj nom, timur, yunior
yunta n pamarentah
- militer pamarentah sing
dikuwasani tentara
yupiter n planet yupiter
yuri n juri
yuris n yuris, sarjana ukum
yustisi n yustisi, pangadilan
yute n yute, goni, rami
yuvenil adj nom, timur, nom-
noman
yuwana 1 adj nom, timur, nom-
noman, 2 n bocah-bocah,
putra
yuwaraja n yuwaraja, pangeran pati
yuyitsu n yuyits
yuyu n yuyu
322 — KAMUS INDONESIA-JAWA
z
zuhur
Z
z n z (aksara kaping 26 carakan
Indhonesia)
zaitun n zaitun, jaitun
zakar Ar n palanangan, dakar, peli,
purus
zakat n zakat, jakat, jekat
- fitrah jakat pitrah. - mal
jakat mal, jakat bandha. -
profesi jakat propesi
zakiah Ar adj suci, mumi, resik
zalim adj kejem, lalim, ambeg
daksiya, mentalan, tegel.
Raja Firaun disebut raja yang
zalim Raja Firaun kasebut
raja sing kejem
menzalimi, menzalimkan v
nindhes, mleter, sawenang-
wenang
zaman n 1 jaman, mangsa. -
modern anak-anak kecil
sudah tahu internet. Jaman
modhern bocah-bocah cilik
wis ngerti internet, 2 wektu,
kala
akhir - kiamat
ketinggalan ~ ketinggalan
jaman
-dahulu, - tandun, -
baheula jaman mbiyen,
jaman ndhisik, jaman kuna
zamrud n zamrud, jumerut, sesotya
ijo
zamzam n zamzam, jamjam
zarah n zarah, jarah
menzarah v remuk, ajur
mumur
sezarah adj sethithik
zat Ar n dat, wujud
zebra n zebra, jebra
zebu n sapi benggala
zeni n zeni
zenit n zenit
zero n nol, kothong
ziarah n, berziarah, menziarahi v
jiarah, nyekar. Rombongan
pengajian ~ ke makam
Sunan Kudus. Rombongan
pangajian jiarah ing makam
Sunan Kudus
peziarah, penziarah n
pejiarah
zigzag adj menggak-m4nggok.
Motor itu berjalan -. Motor
iku mlakune menggak-
menggok
zikir n dhikir, wacan donga
- amali dhikir amali. - kalbu
dhikir kalbu
berzikir v ndhikir
zimosis n zimosis (lelara nular kang
disebabak£ dening jamur)
zina, berzina / zina, jina.
zodiak n zodiak (buwengan ing
cakrawala kang dipara rolas
palintangan)
zona n dhaerah, tlatah.
zoofobia n zoofobia (wedi klawan
k6wan)
zooganl n zoogani, nangkarake
kewan
zoologi n zoologi, kawruh ngenani
k£wan
zoonosis n zoonosis, penyakit
k^wan kang bisa nular
tumrap menungsa
zuhud Ar n tapa, mertapa.
zuhur Ar n luhur, wektu salat luhur
KAMUS IN DON ESIA-JAWA — 323
zulfikar
Zulkaidah
zulfikar n zulfikar
Zulhijah n Besar (sasi ing
penanggalan Muharam
utawa Jawa)
Zulkaidah n dulkaidah, dulkangidah
(sasi ing penanggalan
Muharam utawa Jawa)
324 — KAMUS INDONESIA-JAWA
Lampiran
A Nama Anak Hewan
anak angsa blengur
anak anjing kirik [kiri 9 ]
anak ayam kuthuk [kuflT]
anak babi gembluk [gambllf]
anak babi hutan genjik [gafijT]; jagar
anak bandeng nener [nener]
anak banteng wareng [warag]
anak belut udhet [udet]
anak brati tongko [tojjko]
anak buaya krete
anak bulus kethul [katUl]
anak burung pipit indhil [indll]
anak burung gagak engkah [arjkah]
anak burung merak uncung [uncUg]
anak burung merpati piyik [piyP]
anak cacing Iur [lUr]
anak capung senggutru [ssggutru]
anak cicak sawiyah
anak gajah bledug [bladUg]
anak gangsir tlondho [fltmdo]
anak harimau gogor [gagar]
anak ikan beyongan [beyagan]; kocolan [kocalan]
anak ikan gabus kotesan [katesan]
anak ikan lele jabrisan; lendhi [landi]
anak itik meri [mari]
anak jangkrik gendholo [ganddlo]
anak kadal tobil [tdbll]
anak kambing cempe [campe]
anak kancil kenthi [kanti]
KAMUS IN DONESIA-JAWA — 325
Lampiran
anak katak precil [pradl]; cebong [ceboi)]
anak kelelawar kampret [kampret]
anak kepiting beyes [beyes]
anak kera kenyung [kanUg]; munyuk [muntf]
anak kerbau gudel [gulsl]
anak kijang kompreng [kompreij]
anak kucing cemeng [camstj]
anak kuda belo [balo]
anak kutu kor [kar]
anak lalat set [set]
anak lebah gana [gona]
anak lintah pacet [pacat]
anak lutung kowe
anak menthog emdel [amdal]
anak nyamuk uget-uget [ugat-ugat]
anak sapi pedhet [padat]
anak semut merah kroto
anak singa dibal
anak tikus cindhii [cindD.]
anak udang grago
anak ular kisi
B. Nama Anak Manusia
anak satu, laki laki ontang anting [ontaganthj]
anak dua, laki laki semua uger-uger lawang [ugar-ugar lawag]
anak tiga, laki laki semua cukit-dulit [cukltddlt]
anak laki laki empat saramba [sarariba]
anak laki laki lima pandhawa [pandawa]
anak perempuan satu unting-unting [untbjuntb)]
anak perempuan dua kembang sepasang [kambag sapasag]
anak perempuan tiga gotong mayit [gatag maylt]
anak perempuan empat sarimpi
anak perempuan lima pancagati [pancagati]
anak dua, lalo laki dan perempuan kedhana-kedhini [kedono-kadim]
anak dua, perempuan laki laki kedhini-kedhana [kadini-kadana]
anak tiga, lald laki dua, perempuan satu di tengah-tengah sendang
kaapit pancuran [sandap ka'aplt pancuran]
326 - KAMUS INDONESIA-JAWA
Lampiran
anak tiga, perempuan dua, laki laki satu di tengah-tengah pancuran
kaapit sendang [pancuran ka 9 apit sandar)]
anak empat, laki lak! dua perempuan dua keblat papat [kablat papat]
anak lima, laki laki tiga perempuan dua sapasar
anak lima, perempuan empat laki laki satu ipil-ipil [ipn ipll]
anak lima, laki-laki empat perempuan satu padhangan
anak enam, terakhir perempuan pandhawa nyandhangi [pandawa nandagi]
anak kembar dua kembar [kambar]
anak kembar, laki laki dan perempuan dhampit [damplt]
anak banyak, laki laki dan perempuan bergantian gilir kacang [gilir kacag]
anak banyak, laki laki dan perempuan acak lumpat kidang
anak banyak, terakhir laki laki atau perempuan grandhel [grandel]
anak banyak, yang tengah perempuan gendhong [gendog]
anak banyak, yang tengah laki laki pathok [pata 7 ]
anak kebanyakan laki laki sumarak [sranara 7 ]
anak banyak, yang hidup tinggal satu anggana [aggana]
anak nomer satu pambarep [pambarap]
anak nomer dua panggulu
anak nomer tiga pandhadha [pandada]
anak nomer dua dari terakhir, kakak bungsu sumendhi [sumsndi]
anak terakhir wuragil lan waruju [wuragll lan waruju]
C Nama Biji
biji asem klungsu
biji dpir botor [bator]
biji durian pongge
biji jambe jebug [jabUg]
biji kapas wuku
biji kelapa kenthos [kantas]
biji Iduwak pucung [pitcUrj]
biji kluwih bethem [batam]
biji mangga pelok [pala 7 ]
biji melinjo klatak pdata 7 ]
biji nangka beton [baton]
biji pepaya trempos [trempas]
biji randu klentheng [klantag]
biji salak kenthos [kantas]
KAMUS INDONESIA-JAWA — 327
Lampiran
biji sawo kecik [kacf]
biji semangka kwaci
Cl Nama Buah
buah aren kolang-kaling [kdag-kallgl
buah bengkowang besusu [basusu]
buah cengkeh polong [pobg]
buah gembili katak [kata 7 ]
buah jambe jebug [jabUg]
buah jati janggleng [jaggleg]
buah kanthil gandhek [ganda 7 ]
buah nangka babal
buah pucung kluwak pduwa 7 ]
buah so mlinjo
buah tal siwalan
buah uwi katak [kata 7 ]
£ Nama Bunga
bunga aren dangu
bunga bambu krosak [krosa 7 ]
bunga belimbing maya [maya]
bunga blutru montro [mantra]
bunga cabai menik [manf]
bunga cengkeh polong [pahg]
bunga cubung torong [tang]
bunga dadap celung [cdUg]
bunga durian dlongop [dbgap]
bunga garut gremeng [gramag]
bunga gembili seneng [sanag]
bunga jagung sinuwun [sinuwUn]
bunga jambe mayang
bunga jambu karuk [kari/]
bunga jarak juwis [juwls]
bunga jati janggleng [jaggjeg]
bunga jengkol kecuwis [kacuwls]
328 - KAMUS INDONESIA-JAWA
Lampiran
bunga kacang besengut [basagut]; bundel [bundal]
bunga kanthil gading [gadlg]
bunga kapas kadi
bunga kara kepek [keps']
bunga kecipir cethethet [catatat]
bunga kelapa mangga [maijga]
bunga kelor limaran
bunga kencur sedhet [sadat]
bunga kimpul pancal [pancal]
bunga kluwih onthel [ontsl]
bunga kopi blanggreng [blaggreg]
bunga krokot na ik [na'nT]
bunga lamtarajedhidhig [ H jadidlg]
bunga melinjo uceng [ucag]; kroto
bunga mentimun montro [mantra]
bunga nangka angkup [agkUp]
bunga pace nyreweteh [nrawsteh]
bunga pandan pudhak [pada 7 ]
bunga petai cina jedhidhig [“jadidlg]
bunga petai pendul [pandUl]
bunga pisang tuntut [tuntut]; onthong [antag]
bunga randu karuk [karlT]
bunga salak ketheker [katakar]
bunga singkong ingklik [igldF]
bunga sirih drenges [drajes]
bunga tales pancal
bunga garut puspanyidra [pusponidra]
bunga tebu gleges felagas]
bunga ubi ingklik [igldl 7 ]
bunga widara putih rejasa [rajasa]
F. Nama Daun
daun aren diiring [dlirlg]
daun asem sinom [sinam]
daun bambu elarmanyura [darmanura]
daun benalu kumuda [kumuda]
daun cabai sabrang
KAMUS INDONESIA-JAWA — 329
Lampiran
daun cocor bebek tiba urip [tiba urlp]
daun dadap tawa [tawa]
daun jantbe procot [pracat]; dedel [dadal]
daun jarak biedheg [bladeg]
daun jati jompong [jampag]
daun kacang tanah rendeng [randag]
daun kecipir cethethet [catatat]
daun kelapa blarak [Mara’]
daun kelapa muda janur [janUr]
daun kelor limaran
daun Iduwih kleyang [klsyag]
daun lanjaran lembayung [lambayUg]
daun lempuyang lirih [lirih]
daun melinjo so
daun daun damen [damen]
daun padi damen [damen]
daun palem kajang
daun pepaya gampleng [gamplag]
daun pisang kering klaras
daun pisang ujungan
daun randu baladewa [boladewo]
daun shwaian lontar
daun tales lumbu
daun tebu kering rapak [rapa 7 ]
daun turi pethuk [patlf]
daun ubi jlegor [jlegor]
daun waluh lomah-lameh [lomah-lameh]
daun widara putih trawas
daun wuni mojar
G. Nama Istana
Istana Belgeduwel Buluketiga [bidukatiga]
Istana Drupada Cempala [campob]
Istana Kresna Dwarawati [dwarawati]
Istana Subali dan Sugriwa Guwa Kiskendha [guwo kiskend-i]
Istana Niwatakawaca Iman Imantaka [iman imantoko]
Istana Mintaraga Indrakila [indrakilo]
330 - KAMUS INDONESIA-JAWA
Lampiran
Istana Werkudara Jodhipati
Istana Semar, Gareng, dan Petruk Karangkedhempel [karagkadampal]
Istana Semar Klampisireng [Mamplsirsg]
Istana Aijuna Sasrabahu Maespati [masspati]
Istana Niwatakawaca dan Pracona Malimantaka [malimantoka]
Istana Salya Mandraka [mandrako]
Istana Baladewa dan Basudewa Mandura [mandura]
Istana Dasamuka Ngalengka tjjalajjko]
Istana Puntadewa Ngamarta [gamarta]
Istana Destarata, Pandhu Dewanata, dan Suyudana Ngastina [gastma]
Istana Kama Ngawangga [gawoggo]
Istana D esta rata/Dasa rata Ngayodya [gayodyo]
Istana Ramawijaya Pancawati [pancawati]
Istana Pandhupragola Paranggumawang
Istana Drupada Parcalaradya [parcolaradya]
Istana Palgunadi Paranggelung [paraggdUg]
Istana Bima Talkandha [tolkoncb]
Istana Bomanarakasura Trajutrisna [trajutrlsna]
Istana Dewasrani Tungguimalaya [tuggUlmalayo]
Istana Maswapati Wiratha [wirata]
H. Nama Kandang
kandang burung pagupon [pagupon]
kandang ayam; itik kombong [kombog]; petarangan [pstaragan]
kandang kuda gedhogan [gadagan]
kandang harimau krangkeng [kraGkEG]
kandang lebah glodhogan [gladagan]; tawon [tawan]
kandang burung gowok [gawai; susuh [susUh] Pc
kandang sapi; kerbau kandhang
kandang burung dara pagupon [pagupan]
kandang semut; rayap leng [leg]
I. Nama Kasatriyan
Kasatriyan Kumbayana Atasangin [atasagln]
Kasatriyan Jayadrata Banakeling [bonakdlg]
KAMUS INDONESIA-JAWA — 331
Lampiran
Kasatriyan Dursasana Banjarjungut [banjaijugUt]
Kasatriyan Kartamanma Banyutinalang [banutmalag]
Kasatriyan Indrajit Bikungkung [bikugkUg]
Kasatriyan Nakula Bumi Retawu [bumiratawu]
Kasatriyan Gtraksi Carangglagah [caragglagah]
Kasatriyan Destarata Cempalareja [campalaraja]
Kasatriyan Citraksa Cindhekembang [cindekambag]
Kasatriyan Antareja Jangkarbumi [jagkarbumi]
Kasatriyan Werkudara Jodhipati [jadipati]
Kasatriyan Wisanggeni Argadahana [argadahana]
Kasatriyan Anoman Kendhalisada [kandaiisada]
Kasatriyan Setiyala Lesanpura [lesanpura]
Kasatriyan Arjuna Madukara [madukara]
Kasatriyan Burisrawa Madyapura [madyapura]
Kasatriyan Adhipati Kama Ngawangga [gawagga]
Kasatriyan Aswatama Pandhayangan [pandayagan]
Kasatriyan Kumbakama Pangleburgangsa [paijabUirgagsa]
Kasatriyan Samba Paranggamdha [paraggaruda]
Kasatriyan Abimanyu Plangkawati [plagkawati]
Kasatriyan Sengkuni Plasajenar [plasajanar]
Kasatriyan Gathutkaca Pringgadani [priggadani]
Kasatriyan Lesmana Mandrakumara Saroja Binangun [sarojo binaglih]
Kasatriyan Sadewa Sawojajar
Kasatriyan Aswatama Sokalima [sokalima]
Kasatriyan Rukmarata Tanjunganom [tanjUganam]
Kasatriyan Irawan Yasarata [yasarata]
K. Nama Pertapaan
Pertapaan Palasara Retawu [ratawu]
Pertapaan Abiyasa Saptaarga [saptaarga]
Pertapaan Duma Sokalima [sokalima]
L Nama Pohon
pohon aren ruyung [ruyUg]
pohon bambu muda bung [bllg]
332 - KAMUS INDONESIA-JAWA
Lampiran
pohon bambu tua bungkilan
pohon jagung tebon [tabani
pohon jambe pucang
pohon jati muda jangglengan [jaggjagan]
pohon kacang tanah rendeng [randag]
pohon kapuk randhu
pohon kelapa glugu
pohon kolang-kaling aren [aren]
pohon melinjo so
pohon padi damen [damen]
pohon pisang debog [dabog]
pohon singkong bonggol [baggd]
pohon siwalan tal
M. Nama Senjata
senjata Salya Candrabirawa [condrobirawa]
senjata Kumbakama Gedhongmenga [gadagmaga]
senjata Kanta Kalalupa [kalalupa]
senjata Puntadewa Kalimasada [kalimasada]
senjata Gathutkaca Narantaka [narantaka]
senjata Oasamuka dan Subali Pancasona [pancasona]
senjata Janaka Sepiangin [sapiagln]
senjata Kresna Wijayakusuma [wijayakusuma]
senjata Gathutkaca caping Basunandha [caplg basunanda]; kotang
Antakusuma [kotag antakusuma]
senjata Baladewa gada Alugara [gada alugara]; gada Nanggala [gada naggala];
senjata Kunta [sanjata kunta]
senjata Werkudara gada Lukitasari [gadalukitasari]; gada Rujak Polo [gada
ruja 7 pala]; kuku Pancanaka [kuku pancanaka]
senjata Jayadrata gada Rujakbeling [gada ruja 7 balig]
senjata Kama keris Kaladite [karls kaladite]; panah Wijayandanu [panah
wijayandanu]; senjata Kunta [sanjata kunta]
senjata Janaka keris Kalanadhah [karis kalanadah]; keris Pulanggeni [karls
pulaggani]; panah Ardhadhedhali [panah ardadadali]; panah Pasopati [panah
pasapati]; panah Sarotama [panah sarotamaj
senjata Ramawijaya panah Guwawijaya [panahguwawijaya]
senjata Dasamuka senjata Candrasa [sanjoto csndraso]
KAMUS IN DON ESIA-JAWA — 333
Lampiran
senjata Indrajit senjata Nagapasa [sanjatanagapasa]; senjata Wimahanastra
[sanjata wimahanastra]
senjata Puntadewa songsong Tunggulnaga [sarjsoi) tinjglllnoga]
N. Nama Wayang
Abimanyu Abimanyu
Antareja Antareja [antaraja]
Aijuna Arjuna [arjuna]
Aijuna Sasrabahu Arjuna Sasrabahu [aijuna sosrabaul
Aswatama Aswatama [aswatama]
Baladewa Baladewa [baladewa]
Basudewa Basudewa [basudewa]
Begawan Abiyasa Begawan Abiyasa [bagawan abiyasa]
Begawan Mintaraga Begawan Mintaraga [bagawan mintaraga]
Belgeduwel Belgeduwel [bdgaduwd]
Bomanarakasura Bomanarakasura [bomanarakasura]
Burisrawa Burisrawa [burisrawa]
Citraksa Citraksa [citraksa]
Citraksi Citraksi
Dasamuka Dasamuka [dasamuka]
Dasa rata Dasa rata [dasarata]
Dewasrani Dewasrani [dewasrani]
Drupada Drupada [drupada]
Dursasana Dursasana [dUrsasana]
Gareng Gareng [garerj]
Gathutkaca Gathutkaca [gatUtkaca]
Indrajit Indrajit [indrajit]
Irawan Irawan
Jayadrata Jayadrata [joyadrata]
Karna Kama [kama]
Kartamarma Kartamarma [kartamarma]
Kresna Kresna [kresna]
Kumba kama Kumbakarna [kumbakama]
Ku m baya na Kumbayana [kumbayana]
Lesmana Mandrakumara Lesmana Mandrakumara [lasmana mandrakumara]
Maswopati Maswopati [maswapati]
Nakula Nakuia [nakda]
334 — KAMUS INDONESIA-JAWA
Lampiran
Niwatakawaca Niwatakawaca [niwatakawaca]
Palaunadi Palgunadi
Dandhita Duma Pandhita Duma [pandita dUma]
p dh(| pewanata Pandhu Dewanata [panduDewanata]
Pandhupragola Pandhupragola [pandupragda]
petruk Petruk [petrlT]
Pracona Pracona [pracona]
Puntadewa Puntadewa [puntadewa]
namawijaya Ramawijaya [ramawijaya]
Resi Bima Resi Bima [rasi bnna]
SS, palasara Resi Palasara [ras, palasara]
Rukmarata Rukmarata [rukmarata]
Sadewa Sadewa [sadewa]
Salya Salya [salya]
Samba Samba
semar Semar [samar]
Sengkuni Sengkuni [samuni]
Se tiyaki Setiyaki [satiyaki]
Subali Subali
Sugriwa Sugriwa [sugnwa]
SuVudanaSuyudanatsuyrfona]
J^kudara Werkudara [warkudara]
KAMUS INDONESIA-JAWA
335