Budhe nggawa anggur kanggo eyang. yen diowahi menyang krama alus ukara kasebut dadi


^ Balai Bahasa Provinsi Jawa Tengah Badan Pengembangan dan Pembinaan Bahasa * ssas * Kementerian Pendidikan dan Kebudayaan KAMUS INDONESIA-JAWA ffl KAMUS INDONESIAJAWA m Kahar Dwi Prihantono Sunarti Sutarsih Tri Wahyuni U mi Farida Sri Wahyuni Nur Ramadhoni Setyaningsih Balai Bahasa Provinsi Jawa Tengah Badan Pengembangan dan Pembinaan Bahasa Kementerian Pendidikan dan Kebudayaan 2014 Kamus Indonesia-Jawa UI Penulis Kahar Dwi Prihantono, Sunarti, Sutarsih, Tri Wahyuni, Umi Fa rida, Sri Wahyuni, Nur Ramadhoni Setyaningsih ISBN: 978-602-7664-69-2 xvi + 336 hlm, 21cm. Cetakan Pertama Tahun 2014 Penanggung Jawab Kepala Balai Bahasa Provinsi Jawa Tengah Pemimpin Redaksi Kahar Dwi Prihantono, S.S. Redaksi Karyono, S.Pd., M.Hum. Endro Nugroho Wasono Aji, S.S. Penyunting Sunarti, S.S., M.Hum. Sutarsih, S.S., M.Pd. Kusti Sumiyardana, S.S., M.Hum. Desain Grafis Slamet Priyono, S.E. Sekretariat Sri Wiyono, S.Sos. Jumiat, S.Pd. Danang Eko Pasetyo Hak cipta dilindungi undang-undang Penerbit Balai Bahasa Provinsi Jawa Tengah Badan Pengembangan dan Pembinaan Bahasa Kementerian Pendidikan dan Kebudayaan Jalan Elang Raya 1, Mangunhaijo, Tembalang, Semarang Telepon 024-76744357 Faksimile 024-76744358 Pos-el Laman www.balaibahasajateng.web.id KATA SAMBUTAN KEPALA BALAI BAHASA PROVINSI JAWA TENGAH Pada 2013 Balai Bahasa Provinsi Jawa Tengah menerbitkan Kamus Indonesia—Jawa. Buku itu mendapat sambutan yang baik dari masyarakat Salah satu indikator tanggapan baik tersebut adalah keinginan masyarakat untuk memiliki kamus itu sebagai rujukan dalam berbahasa Jawa. Kenyat¬ aan itu mendorong Balai Balai Provinsi Jawa Tengah mengambil kebijakan untuk menerbitkan ulang Kamus Indonesia-Jawa (Edisi m) pada 2014. Hasil penerbitan ulang tersebut akan dihibahkan secara ikhlas kepada masyarakat sebagai bentuk sumbangsih lembaga kepada masyarakat Jawa Tengah. Pada kesempatan ini, kami menyampaikan penghargaan kepada pe¬ nyusun naskah. Kahar Dwi Prihatono, S.S. dan kawan-kawan. Tidak lupa Balai Bahasa Provinsi Jawa Tengah berterima kasih atas peran tim redaksi dalam menyiapkan naskah pracetak penerbitan kamus ini. Mudah-mudahan pener¬ bitan Kamus Indonesia—Jawa (Edisi D) ini mencapai harapan semua pihak. Semarang, Desember 2014 Drs. Pardi, M.Hum. NIP 196301071990031001 KAMUS INDONESIA-JAWA — v PRAKATA EDISI III Puji syukur kami panjatkan kepada Tuhan Yang Maka Pengasih atas rahmat dan hidayah-Nya yang penuh kasih. Dengan rahmat-Nya dan kerja keras penyusun, Kamus Indonesia-Jawa Edisi m ini akhirnya dapat diterbit¬ kan. Kamus ini memuat kosakata bahasa Jawa dialek Surakarta tingkat tutur ngoko yang ditemukan dalam berbagai percakapan dan teks berbahasa Jawa. Beberapa kosakata juga digunakan dalam beberapa dialek lain di Jawa Tengah. Beberapa kosakata bahasa Indonesia yang telah diserap ke dalam bahasa Jawa turut disertakan dalam kamus ini. Kamus Indonesia-Jawa ini merupakan usaha penyusunan berkelanjutan yang setiap tahun dikerjakan dengan melibatkan berbagai pihak. Kamus ini merupakan penyempurnaan edisi n yang telah diterbitkan pada tahun 2012. Masih seperti penyusunan kamus pada tahun-tahun sebelumnya, kamus ini memuat entri kosakata bahasa Indonesia yang diberi padanan bahasa Jawa tingkat tutur ngoko dengan dilengkapi contoh. Selain itu, kamus edisi m ini juga dilengkapi dengan nama anak hewan, nama anak manusia, nama biji, nama buah, nama bunga, nama daun, nama kandang, nama kasatriyan, nama pertapaan, nama pohon, nama senjata, dan nama wayang. Strategi ini diharapkan akan memudahkan pembelajar bahasa Jawa. Atas penerbitan Kamus Indonesia-Jawa III ini, kami menyampaikan terima kasih yang tulus kepada Kepala Balai Bahasa Provinsi Jawa Tengah, Drs. Pardi, M.Hum., yang telah mendorong penerbitan kamus edisi II ini. Kami juga menyampaikan terima kasih kepada konsultan, Drs. Widada, M.Hum.; Drs. Umar Sidik, SJP, M.IP.; Prof. Dr. Fathur Rokhman, M.Hum., yang telah bersedia meluangkan waktu untuk memberikan masukan-masukan dalam penyusunan kamus ini. Terakhir, kami menyampaikan terima kasih kepada semua pihak yang tidak dapat kami sebutkan satu per satu atas bantuan dan dukungannya dalam penyusunan kamus ini. Kamus ini tentu masih memiliki banyak kekurangan. Untuk itu, kami menerima sumbang saran yang membangun sehingga Kamus Indonesia- Jawa III ini akan semakin baik pada masa yang akan datang. Semarang, November 2014 Redaksi KAMUS INDONESIA-JAWA — vii PENYUMBANG DAN PENGUMPUL DATA Sutarsih, Nur Ramadhoni Setyaningsih, Sunarti, Retno Hendrastuti, Sri Wahyuni, Inni Inayati Istiana, Sutiyem, Widada, Enita Istriwati, Umi Farida, Kustri Sumiyardana, Kahar Dwi Prihantono, Tri Wahyuni, Ema Rahardian, Moch. Fikri, Drajat Agus Murdowo, Dwi Atmawati, Edi Wastana, Muljiono, Sri Wiyono, Umiluningsih viii — KAMUS INDONESIA-JAWA DAFTAR ISI Halaman Sambutan Kepala Balai Bahasa Provinsi Jawa Tengah_ v Prakata Edisi H .. vii Penyumbang dan Pengumpul Data. viii Daftar Isi. ix Petunjuk Pemakaian Kamus. xi 1 35 70 84 109 114 115 169 180 187 195 211 227 234 242 244 274 275 282 297 315 320 KAMUS INDONESIA-JAWA — ix N ■< 322 232 Lampiran 325 PETUNJUK PEMAKAIAN KAMUS A. Ejaan Ejaan yang digunakan di dalam Kamus Jawa—Indonesia ini adalah ejaan bahasa Jawa dialek Surakarta/Yogyakarta. B. Bentuk Susunan Kamus Susunan kata dasar (lema) dan kata turunan (sublema) Kamus Jawa—Indo¬ nesia disusun seperti berikut 1. Kata Dasar dan Kata Turunan Kata dasar atau bentuk dasar yang menjadi dasar segala bentukan kata diperlakukan sebagai lema atau entri, sedangkan bentuk derivasinya (kata turunan, kata ulang, dan gabungan kata) diperlakukan sebagai sublema atau subentri. Contoh: padat adalah kata dasar dan kata memadati adalah bentukderivasinya. Derivasikepadatan tidak dicantumkan seperti pada kamus sebelumnya karenan tidak memuyai padanan tepat dalam bahasa Jawa. Dengan demikian, cara menyusunnya adalah sebagai berikut, padat 1 padhet, kebak. jam - jam padhet. 2 lemu, gothot tubuh yang - awak kang lemu. memadati 1 ngebaki, nekani. Orang-orang mulai ~ masjid. Wong-wong padha ngebaki mesjid. Bom meledak dan me¬ lukai pengunjung yang ~ kafi. Bom mbiedhos lan nyilakani wong-wong kang nekani kafe. 2. Kata Ulang atau Bentuk Ulang Kata ulang atau bentuk ulang di dalam Kamus Bahasa Indonesia ini diatur atau disusun sebagai berikut KAMUS INDONESIA-JAWA — xi a) Bentuk kata yang seolah-olah merupakan bentuk ulang, seperti alap- alap, laba-laba, kupu-kupu diperlakukan sebagai lema. b) Bentuk ulang seperti pontang-panting diperlakukan sebagai lema. c) Kata ulang yang menunjukkan jamak dalam hal proses diperlakukan sebagai sublema. Contoh: bersaf-saf diletakkan sesudah saf tersedeng-sedeng diletakkan sesudah sedeng C. Tanda Baca 1. Tanda Hubung (-) a) Tanda hubung dipakai untuk menyambung unsur-unsur kata ulang. Contoh: a) main-main b) saban-saban b) Tanda hubung dipakai di depan kata bilangan yang menunjukkan tingkat atau urutan. Contoh: ke-4 ke-7 ke-9 2. Tanda Hubung Panjang (—) Tanda hubung ganda dipakai untuk menggantikan lema yang terdapat dalam contoh kalimat atau gabungan kata. Contoh: sabar (Ar) sabar Kamu harus belajar - Awakmu kudu sinau sabar. 3. Tilde (~) Tilde dipakai untuk menggantikan sublema yang terdapat di dalam contoh kalimat atau gabungan kata. Contoh: sakit adj lara - apa? Lara apa? Jangan pikir banyak, jangan sampai - Aja mikir abot,aja nganti lara .jatuh - lara menyakiti v nglarani. Janganlah suka mengganggu dan ~ orang lain. Aja sok mbebeda lan nglarani wong liya kesakitan kelaran. la menjerit ~. Dheweke mbengok kelaran xii — KAMUS IN DON ESIA-JAWA hal itu - orang tuanya. Dheweke nglapurake bab kuwi marang wong tuwane. 4 marang. Rakyat sudah benci-kebengisanya. Raky¬ at wis serik marang kawengisane. 5 diduweni klawan, diupakara de- ning ada-nya ana nggonewonge. 6 miturut pada n 1 cukup. Sekian banyak itu be¬ lum - juga. Sakmono akehe kuwi durung cukup uga. 2 marem. Dia belum-hatinya. Dhew6k6 durung marem. memadai v cukup, marem. Hadiah yang diberikan kepadanya diang¬ gap belum Bebana kang diwe- nehke marang dheweke dianggep durung cukup. padam adv padha,ak6h. Orang-orang belum datang. Wong-wong durung padha teka. 6. Koma C) 1) Tanda koma C) dipakai untuk membatasi huruf kapital dan huruf kecil pada lema pertama setiap abjad. Contoh: a) D, d /de/ n huruf ke-4 abjad Indonesia b) G, g /ge/ n huruf ke-7 abjad Indonesia 2) Tanda koma dipakai untuk memisahkan lema beserta kelas kata yang tidak diberi deskripsi dengan sublema. Contoh: a) sabat v, menyabat v memukul dng tali atau cemeti 3) Tanda koma dipakai untuk menandai bagian-bagian pemerian sebagai pilihan bentuk kata. Contoh: sensor n pemeriksaan sesuatu spt berita, film, sebelum disiarkan menenteramkan hati: ia sedang -temannyayg sedang gundah 7. Tanda Kurung ((...)) Tanda kurung ((...)) dipakai untuk menunjukkan bahwa kata atau bagian kalimat yang terdapat di dalam penjelasan yang diapit oleh tanda kurung itu merupakan keterangan penjelas bagi kata-kata atau pernyataan yang terdapat di depannya. Contoh: xiv — KAMUS INDONESIA-JAWA 4. Cetak Miring Huruf-huruf yang dicetak miring digunakan untuk menuliskan label kelas kata, dan contoh pemakaian lema atau sublema dalam kalimat Contoh: a) Label Kelas Kata adj (adjektiva), adv (adverbia), n (nomina), num (numeralia), p (partikel), pron (pronomina), dan v (verba) b) Kalimat contoh pemakaian lema dan sublema pada n 1 cukup. Sekian banyak itu be¬ lum - juga. Sakmono akehe kuwi durung cukup uga. 2 marem. Dia belum-hatinya. Dheweke durung marem. memadai vcukup, marem. Hadiah yang diberikan kepadanya diang¬ gap belum ~. Bebana kang diwe- nehke marang dheweke dianggep durung cukup. 5. Cetak Tebal a. Huruf yang dicetak tebal adalah lema. Contoh: sa.lah a 1 luput, kliru, salah, Apa -nya? Apa lupute 2 nisih, nyimpang, 3 cacat ber.sa.lah v 1 luput kliru, salah ke.sa.lah.an n kaluputan b. Huruf yang dicetak tebal menunjukkan angka untuk angka polisem (kata yg memiliki lebih dari satu makna). Angka Romawi menunjuk¬ kan homonym Contoh pada I p 1 (tpr. tembung pangarep panuduh panggonan) ing, neng, nang. Dia menggantungkan topinya - paku. Dhiwek6 nyant- helke topi nang paku. suatu hari Ing sawijining dina. 2 (tpr. tembung pangarep panuduh wektu) ing. - masa itu ing wektu kuwi. - hari Selasa ing dina Selasa. 3 (ringkesan saka tb kepada) marang, tumrap. Dia melaporkan KAMUS INDONESIA-JAWA — xiii pada I p 1 (tpr. tembung pangarep pan- uduh panggonan) ing, neng, nang. Dia menggantungkan topinya-paku. Dheweke nyanthelke topi nang paku. suatu hari Ing sawijining dina. 2 (tpr. tembung pangarep panuduh wektu) ing. - masa itu ing wektu kuwi. - hari Selasa ing dina Selasa. 8. Klitika(/e/ atau/e/) Garis miring (/.../) dipakai untuk lafal kata yang mengandung unsur bunyi /e/ atau /e/ agar tidak teijadi kesalahan di dalam melafalkan kata. D. Label dan Singkatan Kata 1) Label Kelas Kata n nomina v verba adj adjektiva adv adverbia num numeralia p partikel pron pronomina 2) Singkatan Kata Isp lan sapanunggalane (dan lain-lain) bab babagan (tentang) Wld walanda (Belanda) Ar Arab (Arab) Skr Sansekerta (Sansekerta) Jep Jepun (Jepang) Port portugis (Portugis) Bal Bali (Bali) KAMUS INDONESIA-JAWA — xv aba abdi A aba I n bapa, rama. Uang - hilang. Dhuwite bapa ilang aba H n aba, prentah aba-aba n aba-aba, prentah, pakon. memberikan - menehi prentah mengabakan v ngabakake abab n abab. bau -nya tidak sedap ambune ababe ora enak mengababi v ngababi abad n 1 abad, 2100 taun berabad-abad v atusan tahun. ~ lamanya atusan tahun suwene seabad n saabad, 100 taun. Nenekku usianya sudah ~, tetapi masih sehat Simbah putriku umure wis saabad, nanging isih sehat abadi adj langgeng, lestari. persahabatan yang - kekancan sing langgeng seabadi adj salanggeng mengabadikan n nglanggengake terabadi(kan) v digawe langgeng. Peristiwa gempa itu ~ oleh wartawan. Prastawa lindhu iku digawe langgeng dening juru warta keabadian n 1 kalanggengan, 2 alam kalanggengan. Kedua orang tuaku sudah berada di ~. Wong tuwaku sakioron wis ana ing alam kalanggengan pengabadian n nglanggengake, nglestarekake abadlah Ar n kalanggengan abah I n ener, arah .tidak tentu -nya ora genah sing dituju mengabah v 1 ngener, madhep. Rumahnya ~ ke utara. Omahe madhep ngalor.2 tumuju. ~ ke laut tumuju menyang segara mengabahkan y ngarahake. Mengabahkan motorbotnya ke pulau Batam. Ngarahake motorbote menyang Batam abah n n bapak, bapa abai adj remeh, tampik, sepele mengabaikan v ngremehake, nyepelekake. Jangan ~ kemampuan lawan. Aja ngremehake kepinterane mungsuh terabaikan karemehake, kasepelekake abang I n mas, kakang, kangmas bera bang v duwe kakang. Dono ~ dua. Dono duwe kakang loro abang □ Jw adj warna abang abangan n abangan, wong Islam sing ora nindakaki prentahe agama kanthi temen. Masih banyak Islam - di kampungku. Isih akeh wong Islam abangan ing kampungku abar n gedheg (saka pring), tembok (saka bata); rana berabar v migunakake gedheg Isp abdi n abdi, batur, rewang, buruh. Neneknya dulu menjadi - keraton. Simbah putrin6 biyen dadi abdi kraton berabdi /duwe abdi KAMUS INDONESIA-JAWA — 1 abjad abstrak mengabdi v ngabdi, ngawula. Dia sudah lama ~ di kantor ini. Dheweke wis suwe ngabdi ing kantor iki mengabdikan v ngabdi marang. ~ diri di/kepada ngabdi (marang), ngawula (marang) pengabdian n anggone ngabdi. ~ pada masyarakat anggong ngabdi marang masyarakat abjad n abjad, aksara, carakan. - Jawa berjumlah dua puluh. Aksara Jawa cacahe rongpuluh berabjad v 1 migunakake aksara, nganggo aksara. Tulisan ini ~ Jawa. Tulisan iki migunakake aksara Jawa, 2 ditata miturut urutane aksara mengabjadkan v nata aksara miturut urutang aksara abnormal adj 1 ora salumrahe, ora umum. Hidupnya dalam keadaan -. Kaanand uripe ora salumrahe, 2 cacat Bayi yang baru lahir itu - kakinya. Bayi sing lagi lair iku sikile cacat keabnormalan n kaanan ora lumrah, kaanan ora umum abon n abon mengabon v ngabon, gawe abon. Ibu ~ daging sapi Ibu ngabon daging sapi abonemen n langganan (koran, bis, sepur, Isp) berabonemen v langganan. Kantor ~ koran. Kantor langganan koran absah adj sah. Surat keterangan ini dianggap tidak-. Layang katrangan iki dianggep ora sah mengabsahkan v ngesahake. Lurah telah ~ keputusan itu. Lurah wis ngesahake putusane rapat absen n mbolos, lali, ora teka. Kepala Badan Pertanahan Nasional (BPN), Joyo Winoto, kembali - dalam rapat kerja dengan Komisi II DPR di Kompleks Parlemen, Senayan, Jakarta, Kepala Badan Pertanahan Nasional (BPN), Joyo Winoto, mbolos maneh saka rapat kerja karo Komisi D DPR ing Kompleks Parlemen, Senayan, Jakarta mengabsen vngabsdn. Guru sedang ~ murid. Guru lagi ngabsen murid absensi n cathetan ngenani sing ora teka abses n abses, abuh lan ana nanahe absolut adj 1 tanpa wates, mutlak. Kekuasaannya -. Panguwasane tanpa wates, 2 tanpa syarat 3 nyata absolutisme n wangun pamarentahan sing tanpa undhang-undhang abstain n ora milih, ora menehake panemu. la - dalam pemilu. Dh£w&k6 ora milih ing pemilu abstraklah tanpa wujud, nirwujud abstrak II n ringkesan, wos. - makalah harus dikumputkan paling lambat besok. 2 — KAMUS INDONESIA-JAWA absurd acak Ringkesan makalah kudu dikumpulake paling telat sesuk absurd adj samar-samar, mustakil, mokal nglengkara. Menurut dia pengertian rekonsiliasi dianggap -. Miturut dheweke tegese rekonsiliasi dianggep mokal absurditas n bab kang mustakil, sing ora-ora abu Ini awu, lebu. Rumahnya terbakar menjadi -. Omahe kobong dadi awu. - sekam awu layan, 2 bledug berabu v ana awune, ana lebune. Karena lama tidak dibersihkan, buku-buku di rak ~. Jalaran suwe ora diresiki, buku-buku ing rak ana tebun£ mengabu irngawu, dadi awu. Singkong yang dibakarnya lupa diambil sampai ~. Pohung sing dibakar dening dheweke lali dientas nganti ngawu mengabui v ngewur-wuri awu. Bapak ~ benih itu sebelum ditanam. Bapak ngewur-wuri winih iku sadurunge ditandur perabuan n papan kanggo nyimpen awu mayit sing diobong pengabuan n tata cara mbakar mayit abu UArn bapak abu-abu adj klawu. Bajunya berwarna-. Klambine warna klawu abuh I adj abuh. Kakinya - karena keseleo. Sikile abuh jalaran kesleo abuh-abuhan n abuh ing sikil, awak, lan liyane; abuh kab&h abuk I n glepung; _gergaji grajen abuklln rambut -nyaikal rambute ngombak abuk m v, mengabuk ngabuk, ngaku-ngaku barange wong liya. Anak itu sering ~. Bocah kuwi senengane ngabuk abuk-abukn abuk, arane panganan sing digawe saka glepung aren abulhayat Ar n udan abun-abun n pangangen-angen. gila di~ Pb. kaya ngenteni thukule jamur ing mangsa ketiga abur Ark adj boros, breh mengabur Ark v ngebreh, brah-breh. Hidupnya ~ tidak bisa berhemat Uripe ngebreh ora bisa ngirit pengabur n wong sing boros, wong sing brah-breh abus I n ora aji acah I v, beracah-acah ethok- 4thok, pawadan, api-api, ora temenan. Anak itu ~ sakit Bocah kuwi ethok-ethok lara acah D v mengacah nerak aturan, nerak wewaler. Murid yang ~ akan dihukum. Murid sing nerak aturan bakal diukum acak adj sembarangan, ora nganggo aturan. Memilih secara -. Milih tanpa nganggo aturan KAMUS IIMDONESIA-JAWA - 3 acan acu mengacak v tumindak ora nganggo aturan acak-acakan adj morak- marik, semrawut Rambutnya ~. Rambute morak-marik acak-acak a kesusu acan I v, mengacan ngajap acap I adj 1 kerep. la - dimarahi orang tuanya. Dheweke kerep diseneni wong tuwane, 2 sigra. Setiap disuruh - dilaksanakan. Saben dikongkon sigra ditindakake acapkali adj kerep banget di jalan ini — terjadi tabrakan lalu lintas ing dalan iki kerep banget ana tabrakan acap-acap adj 1 kerep, 2 gage-gage, cepet-cepet mengacapkan 1 ngerepake, 2 nyepetake acap adj D 1 kepetel. Kakinya - ke lumpur. Sikite kepetel lendhut, 2 keleban banyu mengacapi v 1 ngelebi. Hujan dua hari ini ~ sawah di desaku. Udan rong dina iki ngelebi sawah ing desaku, 2 ngekum. Ibu ~ pakaian yang ke kotor di ember. Ibu ngekum klambi sing reged ing ember acar n acar; panganan sing digawe saka timun, wortel lan woh- wohan liyane diiris-iris lan diwen£hi cukak, lumrahe kanggo lawuh. - ini dibuat dari ketimun dan wortel. Acar iki digawe saka timun lan wortel mengacar v ngacar, gawe acar. Setelah selesai menggoreng ikan, ibu ~ ketimun. Sawise rampung anggone nggoreng iwak, ibu gawe acar timun. acara I n acara. - dibuka oleh gubernur. Acarane dibukak dening gubernur, 2 masalah, 3 prakara beracara v kanthi acara mengacarakan v gawe acara pengacara n pokrul acara n, mengacara v 1 akon, ngakon (mangan, ngomb£ lan sapiturute), 2 manggakake (tamu) acaram ( Tam ob) 1 ali-ali paningset kalpika tresna. - dipasangkan di jari kedua mempelai. Ali- ali paningset dianggokake ing drijin6 acau v, mengacau v 1 nglindur, ngomong nggladrah 2 gawe kisruh Anak itu, lho, yang sering ~ di sini. Bocah kuwi, lho, sing kerep gawe kisruh ing kene acawi n tukang kayu. Bapaknya menjadi -. Bapake dadi tukang kayu aci I adj sah, dadi, sida, bener. Kalau kamu curang aku tidak- Yen kowe urik aku ora sida aci II n pathi, kanji. - sagu n pathi sagu aci m. mengad v ngaci, ngalusake tembok nganggo campuran semen lan banyu acu, mengacu-acu, mengacu v agag, ngagag-agagi, ngacungake tangan utawa gegaman lan 4 — KAMUS IN DON ESIA-J AWA acu ada sapanunggalane (kaya arep ditamakake). la membentak sambil ~ hendak menikam. Dheweke nggetak karo ngagag-agagi arep nyuduk mengacukan v ngacungake. la ~ tangan sambil berteriak- teriak. Dheweke ngacungake tangan karo bengak-bengok acu D v nyithak, nyuntak (roti lan sapanunggalane, peluru) acuan n tuntunan, pedoman, buku - buku tuntunan acuh adj preduli. la tidak - akan perintah orang tuanya. Dheweke ora preduli marang prentah wong tuwane mengacuhkan vnggatekake. Tidak seorang pun yg ~ nasib anak gelandangan itu. Ora ana siji-sijia wong kang nggatekake nasibe bocah glandhangan kuwi acum, mengacumkan v 1 ngojok- ojoki, nggegasah. Dialah yg ~ kedua bersaudara itu supaya berselisih. Ya dhewdke kuwi sing nggegasah sedulur sakoloron kuwi supaya regejegan, 2 ngajak padu, nantang. Anak itu ~ musuhnya. Bocah kuwi ngajak padu mungsuhe acuman n pangojok-ojok pengacum n wong sing senengane nggegasah utawa ngojok-ojoki acung I v acung mengacung v ngacung, menehi sasmita kanthi nyongatake driji. Ketika guru mengabsen, terlihat tangan ~ menandakan yg dipanggil itu hadir. Rikala guru ngabsen, katon tangan ngacung nandhakake menawa sing diundang teka mengacungkan v 1 ngacungake. ~ jari ngacungake driji. 2 nodhongake gaman acung D v tendhang, dhupak mengacung v nendhang, ndhupak. - lawannya hingga kesakitan nendhang mungsuhe nganti kelaran ada v 1 ana, teka, la - di sana. Dh&wdk4 ana ing kana. 2 duwe. la tidak - uang. Dheweke ora duwe dhuwit; 3 cumawis, cumepak. Nasi dan lauknya sudah - di atas meja. Sega saklawuhe wis cumawis ing ndhuwur meja berada t' 1 ana ing. Anaknya - di dalam kamar. Anake ana ing njero kamar, 2 sugih. Orang tuanya termasuk orang ~ di kampung itu. Wong tuwane kalebu wong sugih ing d£sa kuwi keberadaan v anane. Saya tidak mengetahui keberadaannya sekarang. Aku ora ngerti anane wonge saiki ning endi mengada-adakan v 1 ngayawara. Jangan suka ~. Aja seneng ngayawara, 2 nambah-nambahi, ngapusi. Jangan dipercaya semua omongannya, dia suka ~. Aja dipercaya kabeh omongane, dheweke senengan£ ngapusi KAMUS INDONESIA-JAWA — 5 adab adalah mengadakan vl ndadekake. Tuhan - langit dan bumi Gusti Allah ndadeake langit lan bumi, 2 nyedhiyakake, nggawe, ngupaya. dengan uang dia dapat ~ segala yang belum ada nganggo dhuwit dheweke bisa nyedhiyakake apa-apa sing durung ana, 3 nganakake, ewuh. Salah satu warga sedang ~ selamatan. Salah sijining warga lagi nganakake selametan keadaan n kaanan, swasana. ~ keluarganya sangat mempri-hatinkan kaanan kulawargane mirisake ati adanya n anane. apa ~ apa anan6 seadanya adv sakanane. makan ~. mangan sakanane adakala p ana mangsane, kala-kala, sok-sok. hidup ini ~ mengalami pasang, ~ mengalami surut. Urip iki ana mangsani munggah, ana mangsan4 mudun adalah yyaiku, yakuwi. Yang disebut baik dan benar ~ sesuai dengan kaidah. Sing kasebut apik lan beneryaiku ngetrepi aturan adapun p ewadene, wondene, dene. ~ penelitian tentang makna kata sudah pemah diteliti oleh peneliti- peneliti sebelumnya. £wad£n4 panalitian babagan tegese tembung wis tau ditliti marang panaliti- panaliti sadurunge adab n adab, tata krama, kasusilan, subasita, unggah-ungguh, trapsila. anak yang mengerti akan - bocah kang ngerti tata krama beradab v 1 duwe tata krama. Orang yang ~ tentu akan saling menghormati. Wong sing duwe tata krama mesthi ajen-ngajenan, 2 makmur, bangsa yang - bangsa kang makmur mengadabi v ngurmati, ngajeni. Sesama manusia kita harus saling ~. Ing sapepadhan4 manungsa kita kudu ngurmati peradaban n majune, kamajuan (kapinteran, kabudayan). Negara yang satu dengan yang lain memiliki tingkat ~yang berbeda. Negara siji lan sijine gedhene kamajuane beda- beda adad n wilangan, cacah adagium n bebasan, paribasan Isp Ada - Jawa berbunyi “ana dinaana upa". Ana paribasan Jawa “ana dina ana upa' adai-badai n tutup dhahar utawa tutup saji sing ana sulamane adakala p kala-kala, kadhang kala, sok-sok. - ina main ke rumah temannya kala-kala Ina dolan menyang omahe kancane adakalanya p kala-kala, kadhang kala, sok-sok adakan p apa ana, mosok. - kambing berkaki lima. Mosok wedhus sikile lima adalah v 1 yaiku, yakuwi. Yang memenangi lomba kasti - 6 — KAMUS INDONESIA-JAWA adam adat RT 39. Sing menang lomba kasti yaiku RT 39, 2 kalebu. Adiknya - anak yang pandai di sekolahnya. Adhine kalebu bocah sing pinter ing sekolahe adam Ini Nabi Adam, 2 lanang. Pada waktu salat, umumnya kaum - dan kaum hawa dipisah. Yen salat, umume wong lanang lan wong wadon dipisah adam n ki n bumi, lemah adan n adan, tandha wis mlebu wayah salat. - sudah berkumandang. Adan wis ngumandhang adang I v, mengadang v ngadhang, ngalang-alangi, nyegat. Jangan ~ orang yang akan lewat. Aja ngalang-alangi wong sing arep liwat, 2 nunggu. Saya ~ di terminal saja. Aku nunggu ing terminal wae mengadangi v ngadhang, ngalang-ngalangi, nyegati pengadang n 1 wong sing ngadhang, 2 palang (ing dalan Isp) adang-adang n kre. Teras depan diberi - untuk menahan panas. £mp6r ngarep diwenehi kre kanggo ngalangi panas adang U v adang. Ibu ~ ketan untuk dibuat lemper. Ibu adang ketan kanggo gawe lemper adaptasi n adhaptasi, panylarase dhiri karo kahanan, lingkungan, pagawean, Isp beradaptasi v nylarasake dhiri karo kahanan, lingkungan, pagawean, Isp - terhadap lingkungan nylarasake dhiri marang lingkungan adapun p ewadene, ngenani. - hamba ini hanya orang biasa. £wadene aku iki mung manungsa lumrah adar, mengadar I v nginep, mertamu, merdhayoh. ~ di rumah temannya mertamu ing omah£ kancane adar n adj tuwa banget, jompo, jempo. Kakeknya sudah -. Simbah kakung& wis jompo adas n adas, tanduran sing wijine digunakake kanggo obat, godhonge bisa kanggo sayuran ambung lan rasane sedhep. Pimpinella Anisum adat I n adat, padatan, tata cara, lumrah, kalumrahan. Tiap tempat memiliki - yang berbeda-beda. Saben papan nduweni adat kang b4da- beda beradat v 1 duwe adat, duwe tata cara, 2 miturut adat, nganggo adat, 3 ngerti tata krama. Rata-rata pemuda di desa ini ~. Rata-rata nom- noman ing desa iki ngerti tata krama mengadatkan v ngadatake, ndadekake padatan. Masyarakat daerah sini telah ~ hal itu. Masarakat tlatah kene wis ndad6kak6 bab kuwi minangka padatan KAMUS INDONESIA-JAWA — 7 adat adikodrati teradat v wis dadi adat, wis dadi padatan adat n, mengadat v 1 ngalem. Anaknya sering ~. Ana ke kerep ngalem, 2 mogok, macet, karena sudah tua mobilnya sering ~ jalaran wis lawas montore kerep mogok adegan n perangane babak ing lakon (sandiwara, kethoprak Isp) adem adj 1 adhem. Kopinya sampai - belum diminum. Kopine nganti adhem durung diombe, 2 ayem, tentrem (pikiran, ati). Hatinya-dapat berkumpul kembali dengan keluarganya. Atine ayem bisa kumpul maneh karo kulawargane mengadem v ngadhem. Saya mau ~ di kebun. Aku arep ngadhem ing kebon adesi n adhesi, kahanan nemplekake ing barang liya, kahanan ngkraketaki ing barang liya adesif a duwe sipat nemplek adi kl adj utama, paling apik adib a 1 ngerti tata krama. Dia anak yang -. Dheweke bocah sing sopan, 2 pujangga. R. Ng. Ranggawarslta adalah - yang sangat terkenal R. Ng. Ranggawarsita iku pujangga kang kaloka adidaya adj adidaya, kamajuand ngedab-edabi (ing babagan ekonomi, teknik Isp}. Jepang termasuk salah satu negara -. Jepang kalebu salah sijin§ negara adidaya adiguna adj adiguna, sipat sing ngendelake kapinteran. Sifat adiguna sebaiknya dihindari. Sipat adiguna becike disingkirake adigung adj adigung, sipat sing ngendelake panguwasane. Pemimpin yang tidak bersifat adigung pasti disukai bawahannya. Pangarep sing ora adigung mesthi disenengi andhahane adik n adhi. Umurnya baru dua tahun ketika dia punya -. Umure lagi rong taun nalika dheweke nduwe adhi beradik v duwe adhi. Salman ~ lima perempuan semua. Salman duwe adhi lima wadon kabeh beradik-berkakak v minangka kakang adhi. Ratmi dan Ratman itu ~. Ratmi karo Ratman kuwi kakang adhi memperadik v 1 nganggep adhi, ngangkat dadi adhi. Meskipun tidak memiliki hubungan darah, Ana ~ Tina. Senajan ora ana sesambungan getih, Ana nganggep adhi marang Tina adikara n 1 duwe panguwasa, 2 kawibawan adikasi n ketagihan. Karena terlalu sering mengonsumsi obat tertentu dia mengalami -. Jalaran saking kerepe ngombe obat tartamtu dheweke ketagihan adikodrati adj ing sajaban£ kodrat 8 — KAMUS INDONESIA-JAWA adil adu adil n adil, timbang, ora ngabotke salah siji. Tidak mudah untuk berlaku Ora gampang tumindak adil, 2 sapantese, ora sawiyah-wiyah mengadili v ngadili, mutusi, mancasi. Yang harus dilakukan para hakim terkait dengan tugas pokok yaitu menerima, memeriksa dan ~ serta menyelesaikan perkara-perkara dengan memperhatikan aturan yang berlaku. Sing kudu dilakoni hakim miturut tugas pokoke yaiku nampa, mriksa, lan ngadili sarta ngrampungake prakara-prakara kanthi nggatekake aturan sing ana pengadilan n pengadilan keadilan n ngenani tumindak adil. ~ harus ditegakkan. Tumindak adil kudu dijejegake adiluhung adj adiluhung, luhur banget adipati n adipati, raja adinterim adv untara, sawetara (tumrap ngganti tugas, pangkat; Isp) adiwama kl a endah banget adjektiva n tembung kahanan administrasi n administrasi, administrator n administrator adverbia n tembung panerang advis n pitutur adinda n nimas, jeng, ajeng, dhiajeng.-ferfcre#i. Dhiajeng sing paling ditresnani adipati n adipati adon n jladren mengadon v nyampur, njladren. ~ bahan kue. Nyampur bahan roti adonan n jladrenan. ~ yang sudah selesai didiamkan selama satu jam. Jladrenan sing wis rampung dinengake sakjam adopsi n 1 pupon mengadopsi v mupu, ngangkat anake wong liya dadi anake dhewe kanthi cara kang sah lumantar catatan sipil. Karena sudah lama menikah belum dikaruniai anak, mereka berdua ~ anak dari rumah sakit Jalaran wis suwe anggone omah-omah durung duwe anak, dheweke sakloron mupu anak saka rumah sakit adres n adres, alamat (surat) mengadreskan v ngadresake, ngalamatake (marang). Setiap kirim surat untuk orang tuanya, dia ~ pada kakaknya. Saben kirim surat kanggo wong tuwane, dhewek6 ngalamatake marang kakang4 adu v tabrak, tarung beradu v 1 tabrakan. Di perempatan itu sudah beberapa kali mobil ~. Ana ing prapatan kuwi wis ping pirang-pirang ana montor tabrakan, 2 tarung. ~ kuat tarung kekuwatan mengadu v 1 ngedu. Orang itu bermaksud ~ kita. Wong kuwi duwe karep ngedu awak£ dhewe, 2 tarung, 3 KAMUS INDONESIA-JAWA — 9 aduk agah wadul. Jangan suka ~ pada orang tua. Aja seneng wadul marang wong tuwa adu-domba v adu-adu, obong-obong, tumbak cucukan mengadudomba v ngadu- adu, ngedu, obong-obong, tumbak cucukan. Tujuannya ~ antara satu dengan yang lainnya. Angkahe ngedu antaraning siji lan sijine aduk v adhuk, udhek, campur mengaduk v 1 ngadhuk, ngudhek, nyampur, ngaru. ~ gulai ngudhak gule, 2 ngolak-alik, ngobrak-abrik. la telah ~ lemari pakaiannya untuk mencari barang itu. Dheweke wis ngobrak-abrik Iemarin6 nggoleki barang kuwi adukan n adhukan, udhekan, campuran, ul&nan. Berilah ~ semen pada bagian yang akan dipasang batu koral dan ratakan ~ tersebut. Wenehana campuran semen ing bageyan sing arep dipasang krakal banjur ratakna campuran kuwi mau aduk-adukan n awut- awutan, campur-adhuk, campur bawur afiks n imbuhan, wuwuhan, tambahan (ater-ater, seselan, lan panambang). - dalam bahasa Indonesia bisa berupa awalan, sisipan, dan akhiran. Wuwuhan ing basa Indonesia bisa arupa ater-ater, seselan, lan panambang berafiks v mawa imbuhan. kata ~ tembung mawa imbuhan afiksasi n panguwuhe imbuhan (ater-ater, seselan, panambang) ing tembung lingga afiliasi n sesambungan, tetalen. Banyak perguruan tinggi di Indonesia yang memiliki - dengan perguruan tinggi luar negeri Akeh pawiyatan luhur ing Indonesia sing duw£ sesambungan karo pawiyatan luhur ing mancanegara afirmatif adj duwe sipat nguwatake utawa ngesahake aga adj gumedhe, umuk, pambekan, angkuh, sombong. Anak itu kelihatannya -. Bocah kuwi katon gumedhe mengagakan v nggedhekake awake. Sudah menjadi wataknya, senang ~ diri Wis dadi wateke, seneng nggedhekake awake dhewe peragaan n tumindak nggedhekake awake agah, beragahv 1 adu arep, adhep-adhepan (ngajak gelutan). Kedua anak itu sudah lama berselisih dan ketika ~ mereka semakin terbakar amarahnya. Bocah loro kuwi wis suwe regejegan lan nalika adu arep dhewlke sakloron sangsaya kebrongot kanepsone, 2 tarung, adu (bab pitik). Dua ayam itu ~ sejak tadi belum berhenti. 10 — KAMUS INDONESIA-JAWA agak agih Pitik loro kuwi tarung wiwit mau durung mandheg agak n 1 rada. Badanku - panas. Awakku rada panas, 2 kira- kira, kurang luwih. Ditinggal ibunya - dua bulan, anak itu kelihatan sangat kurus. Ditinggal ibune kurang luwih rong sasi, bocah kuwi katon kuru banget agaknya adv saja ke, ketoke, katone. ~ hatinya sudah mantap. Sajake atine wis mantep, 2 kira-kira. Siapa ~ yang menjadi pemenang. Kira-kira sapa sing menang beragak v duwe karep, duwe niyat Sudah berkali-kali ia ~ hendak berkenalan dengan tetangga barunya. Wis makaping-kaping dheweke duwe niyat arep kenalan karo tanggane sing anyar mengagakkan vnemtokake (kanthi ngati-ati). Mereka berembuk untuk ~ biaya sekolah anaknya. Dheweke rembugan kanggo nemtokake wragad sekolahe anake agama n agama. Berdoa menurut - dan kepercayaan masing- masing. Ndonga miturut agama lan kapitayane dhewe- dh6we beragama v agamane, nduweni agama. ~ Islam agamane Islam keagamaan n bab agama agamawi a gegayutan karo agama agan, beragan I v duwe niat, duw£ karep, sengaja. ~ pulang mendadak untuk menjenguk orang tuanya. Sengaja mulih ndadak perlune niliki wong tuwane agan, beragan II v' ngganggu, nggodha. Suara motor itu sangat keras sehingga ~ pendengaran. Swara pit montor icuwi banter banget, ngganggu pangrungon mengagani v nggodhani. suka ~ adiknya seneng nggodhani adhine agar p supaya, murih, amrih. Dia rajin belajar - mendapatkan nilai yang bagus. Dh6wek6 sregep sinau supaya entuk biji kang apik agar-agar n ager-ager. Cara membuat ~. Carane nggawe ager-ager agen n agen, panglantar. - koran. Panglantar koran mengageni v dadi agen, ngagdni. Intraco merupakan salah satu perusahaan yang ~ penjualan alat berat merek Volvo. Intraco dadi salah sijining perusahaan sing ngageni dodolan piranti a bot merek Volvo agenda n 1 ag£ndha, buku cathetan. Acara rapat itu telah dicatat dl —. Prakara rapat kuwi wis dicathet ing buku cathetan, 2 acara, cathetan rapat Hat itu tercantum juga dalam -. Prakara kuwi uga wis ana ing cathetan rapat agih v dum mengagih v weweh, menehi, andum. Guru - hasil KAMUS INDONESIA-JAWA - 11 agraria aib ulangan murid-muridnya. Guru andum asil ulangane murid-muride mengagihkan v menehake, ngedumake. /o sering ~ mainan pada teman- temannya. Dheweke kerep menehake dolanane marang kanca-kancane agraria n agraria, urusan tetanen. agraris adj agraris, gegayutan karo babagan tetanen. Indonesia termasuk negara —. Indonesia kalebu negara agraris agresi n agresi, serangan, tumindhak merangi agresif adj agrdsip, asipat nyerang agresor n agresor, wong utawa negara sing nyerang liyane agul n sombong, gumedhe mengagulkan v ngagul- agulake, ngandel-andelake. ~ kekayaan orang tuanya ngagul-agulake bandhane wong tuwan4 agun, agunan n jaminan, tanggungan, boreg. apa ~ mu untuk pinjaman sebanyak itu? Apa jaminanmu kanggo utang sakmono kuwi? mengagunkan v njaminake, nggadhekake, mboregake. Dia sudah ~ perhiasannya. Dheweke wis nggadekake mas-masane agung adj agung, mulya, luhur mengagungkan v ngluhurake, mulyakake. ~ nama Tuhan mulyakake asmaning Gusti keagungan n kamulyan Agustus n Agustus, wulan kawolu ing petungan taun Masehi. Setiap Agustus dilaksanakan berbagai lomba. Saben sasi Agustus dianakake maneka lomba Ahad n 1 siji, tunggal, 2 Minggu, akad. Setiap - pagi jalan ini ditutup untuk senam. Saben Minggu esukdalan iki ditutup kanggo senam ahli I adj linuwih, pana, wasis, pinter. - komputer linuwih ing babagan komputer keahlian n kapinteran, kawasisan, kaluwihan, kaprigelan. -nya membuat bunga dari plastik membuatnya terkenal sampai di luar negeri Kaprigelane nggawe kembang saka plastik ndaddkak6 dheweke kawentartekan mancanegara ahli D n kaum, kulawarga, brayat, sedulur. Semua - hadir. Kabeh brayat teka. - waris n ahli waris, sing duw6 kak nampa warisan. Semua ~ berkumpul untuk membicarakan pembagian warisan. Kabeh ahli waris mlumpuksaperlu ngrembug bab pambagine warisan ahlulbait n 1 wong saomah, 2 kulawargane Nabi Muhammad SAW. ahmar adj abang aib n 1 wirang. Bagimu, itu adalah -yg tiada terhapuskan lagi Kanggomu, kuwi wirang sing ora bisa diilangi man&h, 2 12 — KAMUS INDONESIA-JAWA ain ajar cela, cacad, ceda, nistha. Jangan suka membicarakan - orang lain. Aja seneng ngomongake cacade wong liya mengaibkan n mirangake. Olok-olok mereka itu dianggap ~ dirinya. Ny#k- nyekane wong-wong kae dianggep mirangake dheweke ain n 1 mata, mripat, 2 sari, 3 ain, ngain, jenenge salah sijine aksara Arab. Adikku belajar mengaji sampai huruf Adhiku anggone sinau ngaji tekan aksara ain ainunjariah n tuk, kali sing mili air n banyu. - mengalir banyu mili - bah n banjir; - hidung n umbel; - mata n luh; - pasang n rob; - seni n uyuh; - tuban n banyu kawah berair v mbanyu, ngemu banyu, ana banyune. Buburnya ~ jangan dimakan. Bubur# mbanyu aja dipangan mengairi v mbanyoni, ngelebi. ~ sawah ngelebi sawah keairan n 1 kena banyu, keleban banyu. Dindingnya yang baru dicat ~ sehingga catnya mengelupas. Temboki sing lagi dicet kena banyu dadine cete ngleth#k, 2 bocor ajab Ark a gumun. Banyak orang - melihat penampilannya. Akeh wong gumun ajag n asu ajag, asu alasan ajaib adj ajaib, aneh, ora lumrah, elok, nggumunake. pertunjukan yg - tontonan kang nggumunake keajaiban n kaajaiban, kaanehan. ~ alam. Kaajaibaning donya ajak I v ajak mengajak v 1 ngajak. ~ teman ngajak kanca, 2 nantang (padu, gelut Isp ). Baru sekali bertemu langsung ~ bertanding lagi ketemu sepisan langsung nantang tandhing ajakan n ajakan#, pangajak, panjaluk. Dia menerima ~ orang itu. Dhew#k# nampa ajakan# wong kuwi ajak 11 p memper, kaya mengajakkan v 1 nganggep minangka, 2 menehi conto, nyontoni. Guru ~ cara membaca cepat. Guru nyontoni caran# maca cepet ajal v 1 wates, wangenan, pesthi, 2 pati. Sampai - menjemput Nganti tekan# pati ajang 1 n ajang (piring Isp ). Makannya menggunakan - godhong gedhang. Mangan# nganggo ajang godhong gedhang, 2 papan. - unjuk kemampuan. Papan kanggo nuduhake kapinteran ajar v ajar, gladhi belajar v sinau, ngangsu kawruh. Anak itu ~ dengan tekun agar bba lulus. Bocah kuwi sinau kanthi sregep supaya bisa lulus KAMUS INDONESIA-JAWA - 13 ajar-ajar akal mengajar v 1 mulang. Ibunya - di sekolah itu. Ibune mulang ing sekolah kuwi, 2 nggladhi. Dia - renang di tempat itu. Dheweke nggladhi renang ing papan kuwi, 3 ngajar. Orang itu ~ lawannya sampai babak belur. Wong kuwi ngajar mungsuhe nganti babak bundhas mengajari /ngajari, muruki. Nita mengajari adiknya naik sepeda. Nita ngajari adhine numpak pit mengajarkan v menehi piwulang. Guru yang ~ bahasa Jawa sedang cuti. Guru sing menehi piwulang basa Jawa lagi perlop ajaran n 1 pituduh, piwulang. Apabila ~ orang tua diikuti, tentu kehidupannya akan lebih baik. Menawa piwulange wong tuwa dituruti, mesthin6 uripe bakal luwih kepenak, 2 paham, aliran. ~ sesat Aliran sing mbalusake pelajaran n wulangan. ~ matematika. Wulangan matematika mempelajari v nyinau. Ilmu yang ~ tentang bahasa. Ngllmu kang nyinau babagan basa pelajar n siswa, murid. ~ di sekolah itu siswa ing sekolah kuwi pengajar n guru. Dia menjadi salah satu ~ di sekolah itu. Dheweke dadi salah sijining guru ing sekolah kuwi belajar v ajar, gladhi, sinau, ngangsu kawruh. Anak itu ~ dengan tekun agar bisa lulus. Bocah kuwi sinau kanthi sregep supaya bisa lulus ajar-ajar n pandhita ajek adj ajeg, tetep, ora owah. Setiap hari ibu - minum jamu. Saben dina ibu ajeg ngombejamu ajeng n pikukuh tumrap bangsawan utawa dharah luhur Jawa aji I n 1 aji, mantra, 2 kasekten, ilmu gaib aji D n raja, prabu, sang - sang prabu aju v aju mengajukan / ngajokake (usul, penjaluk, sanggahan, protes, Isp ). ~ judul ngajokake judhul ajuan Ark n usul, -nya diterima usule ditampa ajudan n ajudan, menjadi-presiden dadi ajudan^ presiden akad I n janji, prajanjdn. menandatangani - jual beli rumah nandhatangani prajanjen dol tinuku omah - nikah akad nikah. ~ sudah terksana akad nikah wis kaleksanan akad n n akad, minggu akademi n akademi, pawiyatan luhur (kurang luwih suwene 3 taun) kang ndhidhik tenaga trampil akademis adj ngenani akademi akal n 1 akal, pikiran, nalar, reka, gagasan, angen-angen. 14 _ KAMUS INDONESIA-JAWA akan akibat Manusia adalah makhluk ber-. Manungsa kuwi makluk kang duwe akal, 2 pangudi, daya upaya, 3 kajuligan, pangapus mengakali v 1 ngakali, ngupaya, ngreka. la ~ radionya yg rusak sebelum membawanya ke tukang servis. Dhiwike ngreka radhione sing rusak sadurunge digawa marang tukang ndandani, 2 nguriki, nggathaki, ngapusi, ngakali, mblithuki. Penipu itu sudah sering ~ orang. Wong sing seneng ngapusi kae wis kerep ngapusi wong akan p 1 arep, mih, bakal. Kamu -melakukan apa? Kowe arep ngapa?, 2 marang. la lupa - teman lamanya. Dheweke lali marang kanca lawase - tetapi mung wae, amung seakan-akan adv kaya- kaya, mimper. ~ dia hendak berlari. Kaya-kaya dheweke arep mlayu akar n oyod. -pohon kelapa oyodi wit klapa berakar v ngoyod, ana oyode, metu oyode. Cangkokan jambunya sudah mulai-. Cangkokane jambu wis wiwit ngoyod akas Ark adj cukat, trengginas. Sandrina - menari Sandrina trengginas anggone njoged akasia n wit akasia akbar adj gedhi, agung. Pengajian ~. Pengajian gedhe akhir n 1 buri. suku kata yg - wanda sing buri, 2 wusana, pungkasan. pada - tahun ing pungkasaning taun, 3 tembe buri. di hari - ing tembe mburi berakhir v rampung, paripurna. Acara itu ~ pada pukul 20.00 WIB. Acarane rampung jam 20.00 WIB mengakhiri v mungkasi. ~ pekerjaannya mungkasi pagaweani mengakhirkan v ngerekake, ndokokake ing buri dh£w4. mendahulukan orang lain dan ~ diri sendiri ndhisikak4 wong liya lan ngerekake awaki dhewi terakhir v pungkasan, kiri dhewe. dalam ujian lisan itu ia mendapat giliran ~ ning ujian lisan kuwi dheweki entuk giliran kiri dhewe akhiran n Ling panambang. ~ dalam bahasa Indonesia panambang ing basa Indonesia akhirnya adv akhire, wusanane, pungkasane, pepuntone akhirat n akirat kalanggengan akhirulkalam n akhirul kalam, pungkasane tembung, pepuntoning atur akhlak n watak, budi pakarti, kelakuan, tak ber- oraduwe budi pakarti Aki I n simbah lanang, kaki Aid n n aki. air - banyu aki akibat n jalaran. - tidak hati-hati anak itu terjatuh dari sepeda. KAMUS INDONESIA-JAWA — 15 alddah aksesori Jalaran ora ngati-ati bocah kuwi tiba saka pit berakibat v njalari, ndadekake, marakake. Perbuatannya - orang lain merasa dirugikan. Tingkahe njalari wong liya krasa dirugekake mengakibatkan v ndadekake akibatnya n asile, dadine, akhire. Setiap perbuatan pasti ada-. Sabentumindak mesthi ana asile akidah n akidah, kapercayan, kayakinan, kapitayan. Setiap yang dilakukannya sesuai dengan - agama. Apa wae sing ditindakake jumbuh karo akidah agama akik n akik, cincinnya bermata - ali-aline nganggo mata akik akikah n kekah, slametan lahire anak srana nyembeleh wedhus akil adj akil, pinter, onjo - balig bal&g, diwasa Anaknya sudah -. Ana ke wis baleg aklamasi n kabeh nyetujoni akolade n kurung kurawal akomodasi n mangan lan panginepan sauntara ing rapat Isp - ditanggung oleh penyelenggara. Mangan lan panginepan ditanggung d£ning pamangku gawe akordeon n akordheon akrab adj akrab, raket, teman - kanca raket mengakrabkan v ngrumaketake. ~ hubungan persahabatan, ngrumaketake ubungan kekancan keakraban n rakete, rumakete. - kedua anak itu rumakete bocah sakloron kuwi akrobat n akrobat. Pemain - itu masih kecil. Paragane akrobat iku isih cilik akrobatik adj ngenani akrobat akrofobia adj keweden neng papan utawa panggonan sing dhuwur akronim n akronim, singkatane tembung sing bisa diucapak£ kayadene tembung aksa adj adoh aksara n aksara. - Jawa memiliki makna. Aksara Jawa ngemu teges aksen n logat. - Jawanya sudah tidak tampak lagi. Logat Jawan6 wis ora ketara maneh akseptabel adj bisa ditampa akseptor n akseptor, wong sing nampa lan melu program keluarga berencana. Ibu menjadi-KB lestari. Ibu dadi aksdptor KB lestari akselerator n akselerator, srana sing bisa kanggo nyepetake akses n dalan, srana. Tidak ada - menuju ke tempat keramat itu. Ora ana dalan tumuju ing papan kramat iku aksesori n 1 aksesori, rerenggan sing umume kanggo wanita. 16 — KAMUS INDONESIA-JAWA akut alih adalah ~ warganya. Salah siji kuwajibane minangka dadi punggawa ing desa iki yaiku ngguyubake wargane akut adj 1 ndadak, ana kanthi dumadakan lan samsaya gawat (tumrap lelara). Dokter menyatakan dirinya terkena serangan jantung -. Dokter nyatakakl menawa dheweke kena serangan jantung ndadak, 2 gawat, wigati. Persoalan air bersih menjadi masalah yg -yang harus segera diselesaikan. Babagan banyu kang resik dadi prakara kang wigati lan kudu age dirampungake alam I n alam, jagat - rahim guwa garba alam D v laku mengalami v nglakoni, ngalami. Selama tinggal di sini ia ~ banyak kejadian. Sasuw6n4 manggon ning kene dh&weke ngalami pirang-pirang kedad£n pengalaman n pangalaman. ~ yang tak terlupakan. Pangalaman sing ora bisa dilalekak£ berpengalaman v duwe pangalaman, akeh pangalaman alasan n 1 dhedhasar, dhasar, 2 pawadan l&san, alesan. Tidak ada - untuk menolak usul itu. Ora ana alesan kanggo nampik usul kuwi beralasan v 1 adhedasar, ana dhasare, kanthi dhasar. ketakutan yg tidak ~ wedi kang ora ana dhasarg alas Ini wewaton, dhasar, pondhasi.— rumah pondasi omah, 2 lambaran, lampin, lemek. - meja lemek meja - kaki n sandal, sepatu, - meja taplak alas n v punggawa alas m n alas, tegai, sawah algojo n algojo, jagal. - sudah siap melaksanakan tugas hukum pancung pada dua narapidana. Algojo wis siyaga nindakake jejibahan ukum pati marang narapidana cacah loro algologi n algologi, ngelmu kang nyinau bab ganggang alhasil n asile, akire, pungkasane, wasanane, wusanane, temahane. - kita juga yg menderita. Akire ya awake dhewe sing sengsara ali, mengali v pamer, ngetok- ngetokak4 awake kanggo narik kawigaten. Sejak dulu dia memang suka ~. Wiwit biydn pancen dheweke seneng pamer alias n alias, jeneng liya. Wagino - Oon. Wagino alias Oon alibi n alibi, alesan pinangka bukti menawa sawijing wong ana ing papan liya nalika ana kedadean. la tidak terbukti bersalah karena mempunyai -. Dheweke ora kebukti salah jalaran duwe alibi alih v pindah, ganti - bahasa alih basa, - huruf ganti aksara 18 — KAMUS INDONESIA-JAWA aksi akur Perempuan umumnya suka menggunakan ~. Umume wanita seneng nganggo rerenggan, 2 barang tambahan kanggo isen (montor, bus, Isp) aksi n 1 upaya, pratingkah, solah tingkah. - penggalangan dana upaya nglumpukake dana, 2 apik banget dasinya -dasin6 apik banget beraksi v 1 tumindak. Polisi ~ mengatur lalu lintas. Pulisi tumindak ngatur laiu lintas, 2 tumindak sing digawe-gawe aksis n poros akta n akte, layang tandha bukti sing isine katrangan sing digawe miturut aturan kang lumaku, disekseni lan disahake dening notaris utawa penggedhene pamarentah kang duw6 wewenang. - kelahiran layang kelairan, -perkawinan layang kawin aktif adj wekel, sregep, sengkut taberi, tlaten. Kamu harus - mencari tahu dia ada di mana. Kowe kudu sregep takon-takon dheweke ana ing ngendi mengaktifkan v n g g r e n g s e n g a k e, nggiyatak& Dia berkeinginan ~ kembali perkumpulan itu. Dhewdki nduwe karep nggrengsengake maneh pakumpulan kuwi keaktifan n 1 bab tumandang gawe, 2 pagawean, gawean. ~ siswa pagawean^ siswa aktivitas n pagawean, pakaryan. - nya dl kegiatan sosial dapat dijadikan teladan. Pakaryane ing kegiyatan sosial bisa didadekak£ patuladan aku n aku mengaku v 1 nganggep. Pemuda itu ~ dirinya bodoh. Bocah enom kuwi ngangep dheweke bodho, 2 ngaku, blaka. Pencuri itu sudah ~. Maling kuwi wis ngaku mengakui v ngakoni, ndadagi. Anak itu telah ~ perbuatannya. Bocah kuwi wis ngakoni tumindake akumulasi n jumlah, gunggung, kumpulan, tumpukan. - biaya yang harus dibayar. Jumlah ragat sing kudu dibayar akurat n titis, titi, satiti, setiti. Pukulannya yg - merepotkan lawan. Antemane sing titis ngrepotake mungsuh akur o^'l akur, rujuk, rukun, guyub. Rupanya orang-orang di kampung ini kurang -. Kayane wong-wong ing d6sa iki kurang rukun, 2 mupakat, cocok, sarujuk. Saya - saja dengan usulmu. Aku sarujuk karo usulmu mengakurkan v 1 nyocogake, 2 ngrukunake, nggathukake. Bagaimana cara ~ kedua orang yang bertengkar itu? Kepiyi carane ngrukunake wong loro kang lagi padu kuwi? 3 ngguyubake. Salah satu kewajibannya sebagai pejabat di kampung ini KAMUS INDONESIA-JAWA — 17 i alih-alih almari beralihv 1 pindhah. Sekarang ia sudah - rumah. Saiki dheweke wis pindhah omah, 2 ganti, dari musim panas - ke musim hujan saka mangsa ketiga ganti mangsa rendheng mengalihkan v ngenggokake. ~ percakapan ke soal lain ngenggokake pirembugan marang bab liya alih-alih p jebul. Disangka sudah pergi, — Mamo masih tidur. Dikira wis lunga Jebul Mamo isih turu alim a 1 alim, pinter (ing bab agama Islam), 2 saleh, la anak yang - tidak pemah meninggalkan salat Dheweke bocah kang saleh, ora tau ninggalake salat alinea n paragrap aling v, mengalingi v ngaling- alingi, nutupi. Di bulan puasa warung-warung makan ~ warungnya dengan kain. Ing sasi pasa warung-warung ngaling-alingi warunge nganggo kain aling-aling n aling-aling, barang sing digunakake kanggo ngaling-alingi supaya ora katon alir v ili mengalir v mili. Air sungai - ke laut. Banyu kali mili tumuju ing laut mengaliri v ngileni. la ~ sawahnya dengan air sungai itu. Dheweke ngildni sawahe nganggo banyu kali kuwi mengalirkan v ngilekake. ~ air ke sawah ngilekake banyu ning sawah aliran n 1 aliran, saluran. ~ listrik aliran listrik, 2 ilen-ilen. Di daerah itu banyak ~ yg jernih. Ing panggonan kuwi akeh ilen-ilen sing bening pengaliran n pangilening alis n alis. - gadis itu sangat tebal Alise bocah wadon kuwi kandel banget alit I n celak. Alisnya terlihat lebih tebal karena memakai -. Alise katon luwih kandel jalaran nganggo celak mengalit v nyelaki (mripat). alit n n jejet, bebed mengalit v mbebedi, nyetuti. -perutnya mbebedi wetengg aliterasi n dong-ding, purwakanthi swara (tembang, guritan, Isp) aljabar n aljabar, ilmu itung alkisah n purwaning carita, wiwitaning carita alkitab n alkitab, injil alkohol n alkohol, omben-omb&n aiku n germa Aliah n Allah, Gusti kang Murbeng Dumadi almanak n almenak, pananggalan, primbon almarhum n jenat, suwargi. - orang tuanya seorang guru. Jenat wong tuwane sawijining guru almari n lemari. Dia menyimpan cincinnya di - itu. Dhdweke KAMUS INDONESIA-JAWA — 19 Almasih amal nyimpen ali-allne ing lemari kuwi Almasih n Almasih, sang Panebus alokasi n jatah mengalokasikan v mbagi, ngedum, mantha, njatah. ~ uang yang terkumpul untuk membangun masjid di daerah itu mbagi dhuwit sing wis diklumpukake kanggo mbangun mejid ing papan kuwi alon adj alon, lirih, greneng, rindhik alot adj ulet. Daging ini sudah direbus lama, tetapi masih alot. Daging iki wis digodhog suwe, nanging isih ulet alpa adj 1 lena, lirwa, sembrana, 2 mbolos mengalpakan vnglirwakak&. ~ kewajiban nglirwakake kuwajiban Alquran n Alquran, musakap Alqurannuikarim nAlquranulkarim, Alquran, musakap altar n altar, meja kanggo papan kurban Misa (ing g reja Katolik) alternatif n pilihan. Menangkal serangan dengan peluru kendali merupakan — terakhir. Nulak serangan nganggo pluru kendali minangka pilihan sing pungkasan alto n alto, penyanyi sing swarane antarane sopran lan tenor alu n alu alumunium n almunium alumni n lulusan, tamatan. Pembicara dalam seminar itu merupakan alumni dari Universitas Gajah Mada. Pambiwara ing seminar kuwi lulusan saka Universitas Gajah Mada alun n alun, elun, ombak mengalun v 1 ngombak, 2 ngalun (tumrap swara) mengalunkan v nembangake. Dia sedang ~ lagu keroncong. Dhew&ke lagi nembangake tembang keroncong alun-alun n alun-alun, ara-ara. Setiap malam minggu - sangat ramai Saben malem minggu alun-alun rame banget alung n keneker, setin. Anak- anak bermain - di halaman. Bocah-bocah padha dolanan keneker ing latar alur n 1 alur, urut, 2 dalan, aturan ama n ama. Petani mengeluh karena padinya dberang - wereng. Among tani sambat jalaran parine dirusak ama wereng amali n batur (wadon), rewang. Sejak -nya pulang semua pekerjaan dikerjakannya sendiri Wiwit rewange bali kabeh pagawean ditandangi dhew£ amal n amal beramal v ngamal. ~ sholeh ngamal saleh mengamalkan v 1 ngamalake, nglaksanakake, ngetrepak6, ngecakake. 20 — KAMUS INDONESIA-JAWA amalan amat ~ ilmunya ngamalake ngelmune, 2 nyumbang, mbantu, mitulung pengamalan n carane ngamalake amalan y tumindak (becik). Semoga -nya diterima oleh Allah. Muga tumindak becike ditampa dening Gusti Allah amalgasi n kawin campuran aman adj 1 aman. Rakyat mengungsi ke tempat yang -. Rakyat ngungsi menyang papan sing aman, 2 tentrem, ayem, ora kewed&n utawa kuwatir. Penduduk merasa - setelah harimau itu bisa dilumpuhkan. Warga rumangsa ayem sawise macan iku kasil dilumpuhake mengamankan v ngamanake, ndadekake aman. Polisi berhasil ~ daerah yang dilanda kerusuhan. Polisi kasil ngamanake papan kena rerusuh pengamanan n tumindak ngamanake amanah I n krabat, sedulur amanah D n 1 pesen, titipan. Dia membawa - dari bosnya. Dh6wdk£ nggawa titipan saka bose, 2 katentreman, 3 pangandel, 4 jujur. Dia seorang yang -. Dhdw6k£ wong sing jujur amanat n 1 titipan. Anak sebagai - dari Tuhan. Anak minangka titipan saka Gusti Allah, 2 pesen. Sukmawati Soekarnoputri meminta J o k o w i menjalankan - Soekarno untuk memindahkan pusat pemerintahan Ibu Kota dari Jakarta. Sukmawati Soekarnoputri njaluk marang Jokowi supaya nindakake pesend Soekarno saperlu mindhah pusat pamar£ntahan ibukota saka Jakarta, 3 pitutur, pituduh. - orang tua harus benar- benar diperhatikan. Pituture wong tuwa kudu bener- bener digatekake, 4 prentah, 5 wejangan. - presiden. Wejangan saka presidhen amandel v amandhel. -nya membengkak amandhele abuh amandemen n amandhemen, bab ngowahi undhang-undhang a mang ki v, mengamang (-amang) v meden-medeni, ngagag- agagi. ~ adiknya dengan pisau Ngagag-agagi adhine nganggo lading amar n pakon, prentah (utaman£ prentahe Gusti Allah). - makruf nahimunkar. Ngajak marang kabecikan lan nyegah tumindak ala amat I, teramat adv banget, bagus - apik banget amat II, mengamati y maspadakake. ~ dengan seksama. Maspadakake kanthi saksama pengamat n panaliti, pamaspada pengamatannbabnliti, nlesih KAMUS INDONESIA-JAWA — 21 amatir ambul amatir n 1 amatir, wong kang nindakak6 pakaryan adhedhasar kasenengan, 2 swasta ambai v, berambai-ambai v mbrebes mili. Air matanya Luhe mbrebes mili ambai I n babut. Rumahnya berlantai -Omahe digelari babut ambai n, ambalan n irid-iridan, ambal-ambalan. ~ peserta karnaval irid-iridan panyarta kirab ambai m v lirik mengambal v nglirik. ~ teman yang berada di sebehh kirinya nglirik kancan4 sing ana ing sisih kiwane ambang I n meh, ndungkap. sudah di - pintu kemenangan wis m&h menang ambang n v kambang mengambang / ngambang, kemambang. Ada tikus ~ di kolam. Ana tikus kemambang ing blumbang ambeien n ambeyen, dobolen. Bapaknya operasi -. Bapake operasi ambeyen ambil v jukuk, jupuk mengambil v njukuk, njupuk.- untung. Njukuk bathi - alih nggentdni, - anak mupu,- bagian melu-metu, - contoh nyonto, - gambar motr^t - haluan ngener, - ibarat nyonto - keputusan mutusake pengambilan n carane njupuk ambin n jarik gendhong, jarik sing digunakake kanggo nggendhong ambisi n niyat, panjangka, karep, arah berambisi v duwe panjangka. Ina ~ memenangi lomba. Ina duwe panjangka bisa menang lomba ambisius a 1 ngangsa, sengkut Kegigihannya dalam bekeija menunjukkan bahwa dia seorang yang Anggone mempeng nyambut gaw6 nuduhake menawa dheweke wong sing ngangsa, 2 duwe pamrih ambivalen a tresna lan gething dadi siji ambring-ambringan a awut- awutan, ora karuwan. Rumahnya - Omahe awut- awutan ambruk v 1 ambruk, rubuh. Pohon besar itu akhirnya ambruk diterjang angin kencang. Wit gedhe kuwi sidane rubuh kena angin gedhe, 2 bangkrut. Perusahaannya sekarang sudah - dan modalnya habis. Usahan£ saiki wis bangkrut lan modhale entek ambuh ark v embuh, ora ngerti ambul, mengambul vmendal. Bola pingpong ~ jika dipukul ke tanah. Bal pingpong mendal ydn dimendalke menyang lemah 22 - KAMUS INDONESIA-JAWA ambulans ampere ambulans n ambulan ambung I, mengambung v mumbul. Bola itu ~ tinggi Bal# mumbul dhuwur mengambung- ambung(kan) v ngobat- abitake. Gelombang ~ perahu nelayan. Ombak# ngobat- abitake praune nelayan terambung-ambung v kampul-kampul. Perahu itu - di atas laut. Prahu kae kampul-kampul ing laut ambung n v ambung, sun mengambung vngambung, ngesun. Bukan hal yang aneh bapak ~ anak perempuannya. Dudu barang aneh menawa bapak ngambung anak wadone ambur, mengambur vambyur. ~ di sungai ambyur ing kali amen, mengamen v mbarang. Pekerjaannya ~ di dalam bus. Pagaweane mbarang ing jero bis amfibi n ampibi, kewan sing bisa urip ing banyu lan ndharat (kayata kodhok) amikal adj grapyak, sumadulur amil n amil, keong laut amin p amin, muga katampa, muga kabul mengamini v 1 ngamini. Seluruh jamaah ~ doanya. Kabeh jemaah ngamini dongan#, 2 nyarujuki. Saya ~ semua yang disampaikannya. Aku nyarujuki kab#h sing diomongake amir n raja, pemimpin ing sawijining negara amis adj amis, ambu kayadene ambune iwak. Bau ikan ini-sekali Iwak iki ambune amis banget amnesia n amnesia, penyakit lali utamane marang bab sing kepungkur amnesti n amnesti, pangapura (tumrap ukuman) amoral a nerak aturan, ora duwe tata krama ampang n gampang, #ntheng ampas n ampas, sepah (untuk tebu) berampas v ana ampas#, ngampas. Santan ini sudah disaring, tetapi masih Santene wis disaring, nanging isih ana ampas# ampe adv tekan ampean n garwa selir (kanggo raja). Raja-raja zaman dahulu biasanya memiliki banyak -. Raja-raja jaman biyen lumrah# duwe selir akeh ampek n ampeg, mengi. Masih kedi tetapi sudah menderita -. Isih cilik, nanging wis lara mengi ampela n rempela. Lauknya - dan hati ayam. Lawuh# rempela lan ati pitik ampelas n amplas, rempelas, amril mengampelas v ngamril, ngamplas. Tukang cat ~ dinding yang akan dicat. Tukang c#t ngamril t#mbok sing arep dicet ampere n amper, satuan kanggo ngukur listrik KAMUS INDONESIA-JAWA - 23 amperemeter anak-anak amperemeter n ampermeter, alat kanggo rtgukur arus listrik amplop n amplop ampo n ampo, lemah lempung sing bisa dipangan kanggo obat ampu v sangga mengampu v nyangga ampuh adj 1 ampuh, keris pusaka yg - keris pusaka sing ampuh, 2 mandi, manjur. Obat ini sangat - untuk menyembuhkan penyakit malaria. Obat iki mandi banget kanggo nambani lara malaria, 3 andhel, patohan, menangan, sekti. Orang itu benar-benar-, kulitnya tidak bisa ditembus peluru. Wong kuwi patohan tenan, kulite ora bisa ditembus peluru ampul I, mengampui v mbedhodhok, tambah gedh£ amarga dikum. Kacang hijau ~ apabila direndam. Kacang ijo yen dikum mbedhodhok ampul D n gendul cilik wadhah obat suntik ampun n 1 apura, pangapura. mohon - njaluk pangapura mengampuni v ngapurani. Semoga Tuhan ~ segala dosa-dosanya. Muga-muga Gusti Allah ngapurani dosa- dosan6 ampunan n 1 pangapura. Memberi Aweh pangapura, 2 bebas, lolos pengampun n sing m&n&hi ngapura pengampunan n pambebasan, pangapura amputir v Dok , diamputir v diamputir, dikethok (perangan awake) kanggo nylametak4 nyawane. Kakinya terpaksa ~. Sikile kepeksa dikethok amonia n amonia amuba n amuba amuh adv gelem. Dia - menerima pemberianku. Dh&weke gelem nampa pawehku amuk v amuk mengamuk v ngamuk. Orang itu ~ di jalanan karena keinginannya tidak terpenuhi. Wong kuwi ngamuk ing ndalan amarga kekarepane ora keturutan amukan n amukan amulet n jimat Orang itu memiliki -pemberian gurunya. Wong kuwi duwe jimat paw£hi gurun£ amung num mung, amung, ora ana liyane anai-anai n rayap. Tiang rumah itu hancur dimakan -. Cagak omah kuwi remuk dipangan rayap anak n 1 anak, 2 bocah - kunci sosi, - meja laci, slorogan -tkianak kuwalon, - tunggal ontang-anting, - yatim lola anak-anak adj bocah beranak v 1 nglairake (tumrap manungsa), manak (tumrap kewan). Istrinya bani ~. Bojone lagi wa4 nglairake, 2 duwe anak, la sudah ~ 24 - KAMUS INDONESIA-JAWA ananda andar dua. Dheweke wis nduwe anak loro anakan n anakan anak-anakan n anak- anakan, boneka peranakan n pranakan ananda n ngger, angger, nak anakronisme n bab kang ora jumbuh kara jamane anakronistis a ora jamane, ora njaman analis n analis analisa-> analisis n analisis, golek sisik melik analisis n analisis, nliti, golek sisik melik menganalisis v nganalisis, nliti, golek sisik melik penganalisis n panliti, telik sandi analogi adj padha, saemper ancai I adj rusak, remuk ancai II, mengancaikan v nglirwakake, ora nggatekake ancak n encek, anaman pring kanggo wadhah sajen ancala n gunung ancam v incim mengancam v ngincim, ngagar-ngagari. Perampok itu ~ pemilik toko. Garong iku ngincim sing duwe toko ancaman n anceman. Pencuri itu mendapat ~ hukuman penjara lima tahun. Wong sing nyolong kuwi entuk anceman ukuman kunjara limangtaun ancang-ancang n ancang-ancang berancang-ancang v ancang-ancang. Dia sudah ~ hendak melompat Dheweke wis ancang-ancang arep mlumpat ancar-ancar n ancer-ancer, tengeran, tetenger, panuduh, tandha. Ancar-ancar rumah Widi adalah pohon mangga dan poskamling di pojok depan rumah. Ancer-ancer omahe Widi yaiku wit pelem lan poskamling ing pojok ngarep omah Anda n paduka, sira, kowe andai n umpama, upama. - dia mau bersabar sebentar. Umpama dheweke gelem sabar sedhela pengandai n pepindhan seandainya n saumpama. ~ aku jadi dia, aku tidak mau melakukan pekerjaan itu. Saumpama aku dadi dhew&ke, aku emoh nglakoni gawean kuwi andal adj andel mengandalkan v mercayakake, ngendeiake. ~ kekayaan orang tua ngendelak6 sugih& wong tuwa. andalan n 1 andelan. ia termasuk ~ kita dl kejuaraan dunia bulu tangkis tahun ini Dh6w&k& kalebu andelane awake dhewe ing kejuaraan dunia badminton taun iki, 2 tanggungan, pangandel andar, mengandarkan v ngandharak4, njl6ntrdhak6. - pentingnya hidup bersih KAMUS INDONESIA-JAWA — 25 andeng-andeng anggota njlentrehake perlu ne urip resik andeng-andeng n andheng- andheng andesit n watu andhesit, jinising watu sing atos andil n andhil. Ayahnya memiliki - di perusahaan itu. Bapake duwe andhil ing perusahaan iku andong n andhong, dhokar. keliling kota naik- ngubengi kutha numpak andhong androld a kaya wong lanang andun v nglurug. Arjuna - perang keKurusetra. Arjuna nglurug perang menyang Kurusetra aneh a aneh, aeng, ora salumrahe. Memang - kalau ada kambing berkaki enam. Pancen aneh menawa ana wedhus sikile nem aneka num maneka warna, akeh jinise. - tas dan sepatu dijual di toko itu. Maneka warna tas lan sepatu didol ing toko iku beraneka ragam num maneka warna anestesi n mati rasa jalaran dibius angan n 1 pikiran, 2 niyat, maksud, teges, angen-angen, karep, surasa angan-angan n pikiran, angen-angen, gagasan. ~nya kemana-mana. Pikirane ngambra-ambra berangan-angan vnduweni gegayuhan, ngangen-angen, nggagas, ngimpi. boleh ~ asal jangan terlampau tinggi entuk nduweni gegayuhan asal aja kedhuwuren mengangan-angan v mikir- mikir, ngangen-angen, nggagas mengangan-angankan v ngangen-angen, mikir- mikirake, ngangen- angenake. Dia ~ memiliki rumah sendiri. Dhewdke ngangen-angen duwe omah dhewe terangan-angan v kapikir, kagagas anggak adj anggak, ora gelem sapa aruh. Anak itu terkenal -. Bocah kuwi kondhang anggak anggap v anggep menganggap v nganggep anggapan n panganggep beranggapan v duwe panganggep, nganggep. Perempuan masih - investasi sesuatu yang rumit. Wong wadon isih nganggep investasi barang sing ribet anggar 1, menganggar v ngira- ira, gaw6 etungan (blanja, wragad) menganggarkan v metungake (blanja, wragad) anggar n n anggar, tetandhingan kanthi migunakak£ pedhang anggit, menganggit v nganggit, ngarang, ngripta. la yang ~ puisi ini Dheweke sing ngripta geguritan iki angglap, mengangglap v ngemplang, utang ora gelem mbayar anggota n parangan 26 — KAMUS INDONESIA-JAWA nggrek angkut beranggota v duwe anggota, beranggotakan / anggotane, duwe anggota nggrek n kembang anggr&k angguk n anthuk berangguk / manthuk mengangguk v manthuk. Dia ~ tanda setuju. Dheweke manthuk tandha setuju berangguk-angguk /, mengangguk-angguk / manthuk-manthuk. Dia - mendengar pembicaraan orang itu. Dheweke manthuk- manthuk krungu omongan wong kuwi anggukan n anthukan anggun adj dhemes. Ibu tampak - apabila memakai kebaya. Ibu katon dhemes menawa nganggo kebayak anggur I n anggur, jeneng woh- wohan anggur II, menganggur v nganggur, lontang-lantung. la sudah lama ~. Dheweke nganggur wis suwe penganggur n wong sing ora duwi pagawean pengangguran n pengangguran, wong sing nganggur Setiap tahun jumlah ~ bertambah. Saben taun cacahi pengangguran tambah angin n 1 angin, barat, 2 entut. Jangan buang - sembarangan. Aja ngentut sakenggon-enggon berangin-angin / ninis mengangin-anginkan v ngeler angka n 1 angka, 2 nomer mengangkakan / nomeri, didadekake angka angkara adj 1 bengis, 2 ambek siya angkasa n langit, awang-awang. Bintang-bintang berkilauan di -. Lintang-lintang pating krelip ing langit angkat/ angkat mengangkat / ngangkat. Anak itu mampu ~ beras satu karung. Bocah kuwi kuwat ngangkat beras sakarung mengangkati / ngusungi. Kerjanya ~ batu. PagaweanS ngusungi watu angker adj angker, wingit, werit, mbebayani, medeni. Tempat itu terlihat -. Papan kuwi katon wingit angkin n angkin, setagen angklung n angklung angkuh adj ambek, sombong, gumedhe, umuk, semak^yan, semang k^yan. la tidak disukai orang karena sikapnya yang -. Dheweke ora disenengi wong-wong amarga solah tingkahe sing gumedh6 angkut / angkut, usung, gawa mengangkut / ngangkut, ngusung, nggawa. la ~ padi ke lumbung. Dh&w6ke ngusung pari menyang lumbung mengangkuti v ngangkuti, ngusungi, nggawani. la telah ~ barang-barangnya dr sini. KAMUS INDONESIA-JAWA — 27 angkut-angkut anulir Dheweke ngusungi barang- barange saka keni angkut-angkut n tawon tutur anglo n anglo angon v angon. Sekarang hampir tidak ada anak-anak desa - kerbau. Saiki meh ora ana bocah-bocah angon kebo angsur/angsur, cicil mengangsur v ngangsur, nyicil. la menyisihkan sebagian gajinya untuk ~ utangnya. Dhewek£ nyisihke gajine kanggo ngangsur utang angsuran n angsuran, cicilan berangsur-angsur v sethithik, mbaka sethithik angut, mengangut v 1 keturon sedh4la, 2 ngantuk ani-ani n ani-ani aniaya n kaniaya, tumindak wengis. Pada zaman dahulu banyak raja berbuat - pada hambanya. Jaman biyen akeh raja sing tumindak kaniaya marang abdinS anjak, beranjak v 1 mingked, mingsed. tidak ~ dari tempat duduknya ora mingsed saka panggonan lungguhe, 2 manci k. Anak-anak itu sudah - dewasa. Bocah-bocah kuwi wis mancik diwasa anjang-anjang n anjang-anjang anjangsana y anjangsana, merdhayoh anjar n jangkar anjing n kirik, asu. - itu galak. Asu kuwi galak antara n antara, let Tiang yg satu dng yg lain - nya 4 m. Cagak siji lan liyane lete 4 m mengantarai v ngelet-leti, menehi let ngantarani perantara n makelar antar/ter mengantar, mengantarkan v ngeterake. Pekerjaannya ~ keponakannya ke sekolah. Gaweane ngeterake ponakane menyang sekolah antar-mengantar v ter- teran mengantari v ngirimi, ngeteri, menehi. Tiap bulan ia ~ neneknya beras, gula, dan teh. Pendhak sasi dheweke ngirimi mbahn4 beras, gula, lan teh antaran n 1 kiriman, 2 srah-srahan pengantar n wong sing ngeterake, pangiring, pangombyong. ~ pengantin itu seratus lebih. Pangiring^ temanten iku satus luwih - kata purwaka antusias adj temen, temenanan. la menanggapi gagasan itu dengan sangat -. Dheweke nanggepi panemu kuwi kanthi temen antuk / sandhung, bentur terantuk y kasandhung, kabentur, kasenggol. ~ batu. Kesandhung watu mengantuk v ny£nggol, nglanggar, ndhodhos, nabrak anulir n batal menganulir v mbatalake. Wasit ~ gol itu karena 28 — KAMUS INDONESIA-JAWA apa apung penyerangnya sudah menyentuh bola. Wasit mbatalake gol kuwi amarga penyerange wis ndemek bal apa pron apa apabila p yen, menawa. ~ keadaan mengizinkan, tahun depan saya akan meneruskan kuliah. Menawa kaanan ngidinake, taun ngarep aku arep nerusake kuliah apakah pron apa. ~ kamu mau menemaniku? Apa kowe gelem ngancani aku? apalagi p apa maneh. ~ dia orang kaya apa maneh dhdweki wong sugih apapun n apa wae. ~ yang dia inginkan dipenuhi oleh orang tuanya. Apa wa£ sing dikarepake dicukupi wong tuan£ aparatur n punggawa (negara) api n geni. Cobalah kau nyalakan - di tungku itu. Coba uripna geni ing keren kuwi apik a apik, resik. Pekerjaannya -. Gaweani apik mengapikkan v ngapikake, nggatekake, ngrawat, ngupakara. Ayahnya terus saja melaju, tak ~ sipengemb sama sekali. Bapakne terus bablas ora nggatekake wong ngemis babar bias apit, berapit v 1 dhempet, dhempel, 2 kaapit, nggapit, njapit mengapit v 1 njepit, 2 ngapit, ngempit Dua orang polisi - tahanan itu. Polisi loro ngapit tahanan kuwi memperapitkan v ngrapetake apitan n alat kanggo ngempit pengapit n apitan apit, berapit v 1 dhempet, dhempel, 2 kaapit, nggapit, njapit mengapit v 1 njepit, 2 ngapit, ngempit Dua orang polisi ~ tahanan itu. Polisi loro ngapit tahanan kuwi memperapitkan / ngrapetake apitan n alat kanggo ngempit pengapit n apitan apotek n apotik apoteker n apoteker, ahli ngelmu obat-obatan sing duwe wenang gaw& obat sing didol April n sasi April aprit, aprit-apritan v mlayu nggendring apu n apu, enjet. Nenekku suka mengunyah sirih diberi sedikit -. Simbah putriku seneng mamah suruh diw£n£hi enjet sithik apung v kambang mengapung v ngambang, kumambang, kemampul. Perahu kertas itu ~ di air. Prahu saka kertas kuwi kumambang ing banyu terapung-apung v kambang-kambang, kampul-kampul. Mayatnya ditemukan ~ di sungai. KAMUS INDONESIA-JAWA — 29 apuran arif Mayite ditemokake kampul- kampul ing kali apuran n got, pecergn arah I n arah, ener, pernah, tuju, maksud mengarah v 1 tumuju. Tembakannya ~ ke dada lawannya. Tembakane tumuju dadane mungsuhe, 2 madhep. Rumahnya ~ ke barat. Omah£ madhep ngulon terarah v 1 ditujokake, 2 pener mengarahkan v ngarahake, mernahake. Dia ~ mobilnya ke rumah bercat biru. Dheweke ngarahake montore tumuju omah sing dicet biru arahan n arahan, pituduh pengarah n pangarah arah II, arah-arah n memper, saemper, kaya. Hidungnya ~ hidung orang Arab. Irung6 kaya irunge wong Arab aral n mayang, kembang jamb& arak I n arak, jinise omben-omben (lumrahe digawe saka beras) arak n v arak berarak-arakan v arak- arakan, irid-iridan, miaku urut-urutan wong akeh mengarak v ngarak, ngirid. Riuh rendah suara orang ~ pahlawan bulu tangkis keliling kota. Rame banget swaran6 wong sing ngarak pahlawan badminton ngubengi kutha arak-arakan n arak-arakan, irid-iridan pengarakn pangarak arak m, berarak v awut-awutan, pating slebar aral n pepalang, alanganJtfra tidak ada - saya akan pulang minggu depan. Menawa ora ana alangan aku arep bali minggu ngarep arang n areng. Memasak dengan bahan bakar - lebih khas aromanya. Masak nganggo areng ambune luwih kas - periuk langes ararut ngarut, Maranta arundinaced arbei n arbei, Fragaria resca arca n reca, patung. - itu terbuat dari batu. Reca iku digawe saka watu ardi I n gunung ardi n n lemah, bumi arem-arem n arem-arem. Ibu membuat- Ibu gawearem- arem aren n aren. Arenga pinnata arena n glanggang. meninggalkan - tinggal glanggang argentum n perak argumen n alesan ari I n adhi ari D n gedhogan, kandhang jaran aria n Arya, gelar kebangsawanan (kulawarga raja-raja Jawa) ari-ari n ari-ari arif adj pinter, wicaksana. Kepala sekolah itu sangat -. Kepala sekolah kuwi wicaksana banget 30 — KAMUS INDONESIA-JAWA arik asak arik v jaga melek, ora tuai sewengi muput arip adj arip, ngantuk banget arisan n arisan. Di kantorku ada - sebulan sekali. Ing kantorku ana arisan sesasi sepisan arit n arit aridan p sawise iku arloji n jam tangan arogan adj gumedhS, sombong aroma n ambon-ambon sing wangi aron v aron, beras sing dikukus setengah mateng mengaron v ngaru arti n 1 teges, maksud, teksir. Apa - isyarat itu? Apa maksud tanda kuwi? 2 guna, paedah. Apa -nya bagi kamu menyakiti binatang itu ? Apa paedahe kanggo awakmu milara kewan kuwi? berarti v 1 tegese, ateges, maksude, maknane. Jika ibu marah, itu tidak ~ beliau benci kepadamu. Menawa ibu duka, kuwi ora ateges ibu sengit marang awakmu, 2 migunani, maedahi. Mungkin pertolongan saya ini tak ~ bagi dirimu. Mbok menawa pitulunganku iki ora migunani kanggo awakmu, 3 padha karo. Mengambil milik orang tanpa permisi ~ mencuri. Njupuk duweke wong liya tanpa kulonuwun padha karo nyolong mengartikan v ngartekake, negesi. Mereka ~ isyarat itu sebagai tanda menyerah. Wong-wong ngartekake tandha kuwi pinangka tandha nyerah pengartian n ngartekake, nyurasa, negesi, maknani searti n padha tegese artis n artis, seniman (lanang), seniwati (wadon) arwah n roh. Semoga -nya berada di sisi Allah. Muga rohe ana ing sandhinge Gusti Allah arwana n iwak arwana, Osteoglossum biciirhosum arwana. - merupakan salah satu jenis ikan hias yang kanibal Iwak arwana mujudake salah sijine iwak hias sing gelem mangan liyan as n punjer. - bumi punjere bumi asa n pangarep-arep. la merasa tidak memiliki - lagi. Dh6wek6 rumangsa ora duwe pangarep-arep maneh asah, mengasah v ngungkal, ndadekake supaya landhep utawa lancip (lading, arit, tumbak, Isp). Bapak ~ pisau- pisau yang sudah tumpul Bapak ngungkal lading- lading sing wis kethul asahan n ungkal. ~ ini terbuat dari batu. Ungkal iki digaw6 saka watu asai n bubuk, kewan cilik sing mangan kayu asak adj sesek, rupek berasak-asak v untel- untelan, suk-sukan. Orang ~ di depan loket Wong untel- untelan ing ngarep karcisan KAMUS INDONESIA-JAWA — 31 asal asing mengasak v ngesuk, ndhesuk. Semakin kita mengalah, ia semakin ~. Sangsaya awake dhewe ngalah, dheweke sangsaya ndhesuk asal I n asal, wiwitan. Patung- patung itu akan dikembalikan ke-nya. Patung-patung kuwi arep dibalekake ing asale - mula wiwitane, mula bukan- - usul asal-usul, mula-buka berasal v asale. Barang- barang yang ~ dari Jepang terdapat di mana-mana. Barang-barang sing asale saka Jepang ana ing ngendi- endi asal II p 1 angger, menawa, ydn. Engkau boleh pergi - pekerjaanmu beres. Kowe entuk lunga angger gaw£anmu rampung, 2 pokok, kang baku asal m adj waton, angger-angger, sakepenake, sageleme, tanpa wewaton. Kalau bekerja jangan ikutilah aturan yg ada. Yen nyambut gaw£ aja waton, nuten aturan sing lumaku asam adj kecut Mangga muda - rasanya. Kruntil rasane kecut asap n asep, kebul, pega, kukus, uwab berasap v kemebul, ngetokake kebul. Mobil itu ~. Montor kuwi ngetokake kebul mengasapi v ngebuli, ngutugi asar n ngasar, wayah salat sor6 antarane tabuh 15.00—16.00 asas n landhesan, paugeran, wewaton. berasaskan v migunakake landhesan. Perusahaan itu ~ koperasi Perusahaan iku migunakake landhesan koperasi asasi adj asasi, duwe sipat dhasar utawa pokok. Dia termasuk orang yang mempeijuangkan hak- Dh&weke kalebu wong sing nglabuhi hak asasi asbak n asbak, wadhah tegesan. -nya sudah penuh dengan puntung rokok. Asbak£ wis kebak tegesan asbes n asbes asi I n kawigaten mengasi v 1 nggatekake, 2 nyarujuki, nyetujoni asi n adj bener, sah. Serah terima hasil itu sudah -. Lung tinampen asil iku wis sah asi DDL asian adj 1 beja, 2 mandi (gegayutan karo jamu utawa obat) asih adj asih, tresna. Uang itu diberikan sebagai tali -. Dhuwit kuwi diw&n£hake minangka tandha tresna asin adj asin. Sayur ini sangat -. Jangan iki asin banget asing adj 1 aeng, ora salumrahe, 2 kagok, durung kulina. Setelah lama tinggal di kota, ia merasa - tinggal di desa. Sawise suwe manggon ing kutha, dh£w&ke rumangsa kagok manggon ing d6sa, 32 — KAMUS INDONESIA-JAWA awal 3 manca. Borobudur banyak dikunjungi wisatawan Akeh wisatawan manca nekani Borobudur asli adj asli, tulen, murni, tanpa campuran. Emas ini -. Emas iki mumi asma n bengek, mengi. la menderita penyakit -. Dheweke lara mengi asmara n asmara, dilanda - kasmaran, nandhang asmara aso v aso, ler&n ngaso v ngaso, leren. ~ sambil minum segelas kopi panas. Ngaso sinambi ngombe kopi panas asor adj asor, ina, kalah. menganggap rendah orang lain ngasorak4 iiyan aspal n aspal beraspal v 1 ana aspale, 2 aspalan, diaspal. Jalan-jalan di kampung ini sudah ~. Dalan-dalan ing kampung iki wis aspalan kab&h mengaspal v ngaspal. Bapak-bapak sedang bekeija bakti ~ jalan. Bapak-bapak lagi gugur gunung ngaspal dalan asri adj asri, ngresepake. Pemandangannya -. Sesawangane ngresepak4 asu n asu, kirik. - menggonggong. Asujegog asuh v gulawenthah mengasuh vnggulawenthah. ~ anak adalah kewajiban seorang ibu. Nggulawenthah anak iku kuwajiban£ ibu atap n payon. Kucing itu lari kemudian naik ke -. Kucing kuwi mlayu banjur munggah payon atas n dhuwur. Ada kucing di - meja. Ana kucing ing dhuwur meja mengataskan v ngunggahake atasan n pimpinan atau p utawa. Pilih aku - dia. Pilih aku utawa dhewek6 atur v atur, tata mengatur v 1 ngatur, nata, mranata. Dialahyg ~ tempat ini. Dhew4k4 sing ngatur panggonan iki, 2 ngurus aturan n 1 aturan, pranatan, tata cara, angger-angger, tatanan. ~ itu dibuat agar semuanya menjadi lebih tertata. Pranatan iku digawe supaya kab4h dadi luwih tumata, 2 unggah-ungguh. Dia tidak tahu ~. Dheweke ora ngerti unggah-ungguh beraturan v 1 ana aturane, 2 ngerti tata krama mengaturkan v natakake teratur v tumata, rapi. Rumah-rumah di sini terlihat ~. Omah-omah ning kene katon tumata peraturan n angger-angger, tatanan, pranatan. Orang itu sering melanggar ~. Wong iku kerep nglanggar pranatan awal n wiwitan, kawiwitan, asal, mula buka, cerita ber— dari critan6 kawiwitan saka - mula bibit sakawit awalan n ater-ater KAMUS INDONESIA-JAWA — 33 awan ayam awan n mega, mendhung awet adj awet mengawetkan adj ngawetake ayah n bapak, bapa ayam n pitik - belanda kalkun, - beroga pitik alas, - selasih pitik cemani 34 — KAMUS INDONESIA-JAWA ba badut B ba n ba (aksara Arab sing nomer 2) bab n 1 bab, perangan buku, 2 masalah, babagan, prakara, ngenani. - itu tidak perlu dipersoalkan lagi. Prakara kuwi ora prelu diributake maneh babad n babad, riwayat, sejarah babak I n babak, perangan, bagian lelakon drama. Drama tiga-. Sandiwara telung babak babak n adj babak, tatu nglicep kulite, mlicet, bunyak, bundhas -belur babak bundhas babat I v babad, kethok, tegor, reresik membabat v mbabad, ngethok, ngresiki, reresik membabati v mbabadi, ngethoki, ngresiki, reresik. la sedang ~ alang-alang di halaman rumahnya. Dheweke lagi mbabadi alang-alang ing latar omahe babat D n babat (tumrap sapi lan kebo) babi n 1 babi, c&l&ng membabi srogal-srogol, ora tata - buta ngawur, ngawak, tanpa petung babu n batur, rewang, buruh baca v waca membaca v' maca. ~ buku maca buku pembacaan n wewacan membacakan v macakake. Setiap malam dia ~ dongeng untuk anaknya. Pendhak wengi dheweke macakake dongeng kanggo anake terbaca v kewaca. Tulisan itu tak ~ karena terlalu keciL Tulisan kuwi ora kewaca amarga saking cilike bacaan n wacan. Buku ~ untuk anak-anak. Buku wacan kanggo bocah-bocah bacok v bacok, plathok membacok v mbacok, mlathok badai n lesus, ampuhan badak n warak badan n 1 awak, raga, badan wadag. Setelah melakukan pekerjaan berat - saya sakit semua. Sawise nandangi gaweyan abot, awakku krasa lara kabeh, 2 pakumpulan badar I n cethol badar n 1 padang mbulan, purnama (ngenani mbulan), 2 kinyis- kinyis badik n badhik, bangsane cundrik badminton n badminton, bulutangkis badui n badui (tumrap suku bangsa keturunan Arab lan ing Banten Selatan) badung a nakal, ndhugal, mbeling, mbedhig. Jangan berkawan dengan anak - itu. Aja kekancan kara bocah nakal kuwi badut n badhut, dhagelan KAMUS INDONESIA-JAWA — 35 bagasi bahaya bagasi n bak barang (tumrap kendaraan biyasane ing bagian mburi), barang momotan, papan barang momotan bagai n padha, kaya, memper. Perbedaanya - langit dan bumi. Bedane kaya langit lan bumi bagaimana pron kepriye, piye bagan n cengkorongan, ngengrengan bagi II p 1 kanggo. Hadiah - pemenang berupa trofi dan uang. Hadiah kanggo sing menang awujud piala lan duwit, 2 miturut, tumrap, marang (tumrap tembung kata depan). - orang- orang, peristiwa itu sangat mengerikan. Miturut wong- wong, kedaden kuwi medeni banget bagi II n 1 pecahan, 2 para, bagi, perang, dum-duman pametu, asill didum membagi vngedum, mbag6, merang, mara, la ~ tanah itu menjadi tiga bagian. Dh&wdki mara lemah kuwi dadi telung bagean membagi-bagikan v ngedum- dumake. Ibu - kue kepada anak-anak. Ibu ngedum-dumake roti kanggo bocah-bocah bagian n bagian, perangan. Siapa yg belum mendapat ~ ? Sapa sing durung 4ntuk bagean? pembagian n 1 dum- duman. akan diadakan ~ beras kepada penduduk arep ana dum-duman beras kanggo warga, 2 paran kebagian n kebagean, oleh dum-duman. Saya hanya ~ seribu rupiah. Aku mung kebagean s&wu rupiah baginda n kanjeng sinuwun. Baik, —. Sendika dhawuh, Kanjeng Sinuwun bagus adj apik, becik. Anaknya mendapat nilai -. Anake entuk biji apik kebagusan n kaendahan, bab apik bah n banjir, bena bahagia n 1 seneng banget, bungah, bombong, ayem lan tentrem. Hidupnya sekarang sudah -. Uripe saiki wis ayem lan tentrem, 2 begja bahana n 1 swara sora, swara rame, 2 kumandhang membahana v ngumandhang terbahana adj keprungu, kondhang bahari I adj laut, segara bahari n adj kuna, biyen bahari m ac#edi peni.sulistya, merak ati, endah, nengsemake bahasa n basa bahasawan n 1 ahli basa, 2 wasis basa bahaya n bebaya, bebendu, wewalak. memilih jalan yg tidak ada - nya Milih dalan sing ora ana bebayane berbahaya vngemu bebaya, mbebayani. Jangan suka menaruh barang - di tempat 36 - KAMUS INDONESIA-JAWA bahak baik ini. Aja seneng nyelehake barang mbebayani ing kene membahayakan v nuwuhake bebaya. - dirinya sendiri nuwuhake bebaya marang awake dhewe bahak, terbahak-bahak v' ngakak, cekakakan. Tertawa ~. Ngguyu ngakak bahann 1 bahan, bakal, ubarampene gegawean - pakaian bakal klambi, 2 barang bukti, sisik melik - pakaian kain bahang n sumub (tumrap wedang), keluk, kebul, uwab, kukus bahas v rembug membahas v ngrembug. Kita perlu ~ tentang keamanan di lingkungan sini. Awake dh£w6 prelu ngrembug babagan keamanan ing lingkungan kene bahasan n pirembugan, pangrembugan. ~ tentang IPTEK pirembugan babagan IPTEK pembahasan n pirembugan terbahas v karembug. Semua sudah ~ kabeh wis karembug bahenol a weweg, sidhet, s6mok bahkan adv malah, malahan, malah-malah, malah mandar, luwih-luwih, saya mandh, kapara. Serangannya bukan berkurang - lebih gencar. Serangane ora selot kendho malah sansaya kenceng bahwa p mungguh, menawa, nek. la mengira - hari ini libur. Dhdw&k£ ngira menawa dina iki prei bahu n pundhak, pamidhangan membahu v mikul, nyangga, nyongkong bahu-membahu vtulung- tinulung, gotong royong, bareng-bareng (berjuang Isp). Warga Kapuas bersama Tim Pemadam Kebakaran ~ memadamkan api yang membakar rumah warga. Warga Kapuas lan Tim Pemadam Kebakaran bareng-bareng mateni geni sing ngobong omahe warga baiduri n widuri (bangsane inten) baik adj 1 elok, apik, becik, prayoga. Lebih - hal itu dibicarakan dengan orang tua. Luwih prayoga prakara kui diomongake karo wong tuwa, 2 bejo, untung. Nasibnya — sekali. Nasibe bejo banget, 3 migunani, manjur, tijab, mustajab, mandi. Daun kumis kucing - untuk obat penyakit ginjal. Godhong kumis kucing migunani kanggo obat lara ginjel, 4 apik (tumrap ati, bebuden Isp). Dia orang —-, tidak pernah menyakiti orang lain. Dh6w6k6 wong apik, ora tau nglarani wong liya, 5 mari, pulih (tumrap lara, barang kang rusak). Keadaannya sudah mulai — Kahanane wis pulih maneh baik-baik adj apik-apik. Kabarnya ~ saja. Kabar£ apik-apik wae KAMUS INDONESIA-JAWA — 37 bait bakar memperbaiki v ndandani, mbenerake, ngapikake. Dia sedang ~ sepedanya yang rusak. Dheweke lagi ndandani pite sing rusak sebaik-baiknya adv sakbecik-becike, sakapik- apike. Kerjakanlah tugas itu Tandangana gaweane kuwi sakapik-apike sebaiknya adv becike, apike, prayogane. ~ kamu yg datang ke rumahnya. Prayogane kowe sing moro ing omahe bait n gurit, tembang, pada baitulharam n kakbah, kakbat baitullah n baitullah, baitulharam baitulmakdis n mesjid suci, mesjid Aksa (ing Palestina, Yerussalem) baitulmakmur n baitul makmur baitulmukadas n baitul mukadas baja n waja berbaja n lapis waja membaja n atos kaya waja bajak I n garu, waluku, singkal membajak y nggaru, ngluku, nyingkal. Ayahnya sedang ~ di sawah. Bapakne lagi ngluku ning sawah bajak n n 1 rampok, garong, 2 palsu membajak v 1 ngrampok, nggarong. Bajak laut itu sering ~ kapal-kapal dagang yg lewat di Selat Malaka. Bajak Laut kuwi kerep ngrampok prahu- prahu sing liwat ing Selat Malaka, 2 malsokake. Banyak perusahaan kaset yg ~ lagu- lagu. Akeh pabrik kaset sing malsokake tembang- tembang bajakan n 1 barang kang dirampok, 2 barang kang dipalsokake bajigur n bajigur bajik adj becik kebajikan n amalan, kabecikan. Kita wajib berbuat ~ kpd sesama manusia. Awake dhewe kudu tumindak kabecikan marang sapadha-padha bajing n bajing baju n k\amb\. memakai- nganggo klambi berbaju v klamben bak I p kaya, memper, pindha. - cacing kepanasan. Kaya cacing kepanasen bak II n bak (tandhon banyu), kothak gedhe ing jero kolah baka adj langgeng, kalanggengan. Alam —. Alam kabecikan bakal n 1 calon, bakal, gadhangan. -presiden. Calon presiden, 2 arep, bakal, meh, ndungkap, kurang sathithik, age, eriggal, rikat bakar v bakar, obong membakar v mbakar, ngobong. ~ sampah ngobong uwuh dibakar v diobong, dibakar. Kertas-kertas yang tidak terpakai itu ~. Dluwang- dluwang sing wis ora kanggo iku diobong 38 — KAMUS INDONESIA-JAWA bakat membakarkan v ngobongake, m ba kara ke. Paman ~ sayajagung. Paklik mbakarake aku jagung membakari v ngobongi, mbakari. Hampir setiap hari dia ~ sampah. Meh saben dina dheweke ngobongi uwuh terbakar v kobong, kebakar, bajunya ~. Klambine kobong kebakaran n kobongan.Ada ~ di sana. Ana kobongan ning kana bakat n bakat bakau n bakau bakda p bubar, sakwise, lebar, bakda, luwar, jugar. - ashar. Bubar ashar bakhil n medhit, pedhit, pelit, cethil, petungan, nyengit. Seseorang yang - harta kekayaanya tidak berkah. Wong sing pelit bandanS ora berkah bakiak n theklek, bakiak, gapyak. Di masa lampau, terdapat sandal yang disebut- Jaman mbiyen, ana sandhal sing diarani thekl&k bakmi n bakmi, mi bakteri n bakteri bakti n tuhu, mituhu, bekti, nyata, temen. - kpd Tuhan Yang Maha Kuasa. Mituhu marang Gusti Kang Maha Kwasa berbakti v ngabekti ~ kepada orang tua. Ngabekti marang wong tuwa Baku Ini baku, pokok, 2 sing dienggo pathokan baku n adv, - hantam antem- anteman bakul n wakul, senik, dunak, bodag. Bahan-bahan ini telah diubah menjadi barang- barang yang amat berguna seperti -. Barang-barang iki wis digawe dadi barang- barang sing migunani kayata wakul bakung n bakung, kangkung rabi bala I n kanca, bala, wadya bala, prajurit bala n n mala, bilai, bilahi, tiwas, rubeda, cilaka, kacilakan, memala (tumrap penyakit kulit isp), kasangsaran balai n bale, omah, wisma, kantor, gedhong balam n 1 manuk puter, 2 blawur balans n 1 timbangan, petungan, traju, 2 timbang, padha bobote, babag, tandhing balap, n balapan v 1 adu cepet, 2 balapan, rikat-rikatan (mlayu Isp) balas v wales, bales membalas v 1 njawab, mangsuli. 2 males, mbales balasan n 1 wangsulan, balesan (tumrap surat). Dia sudah menerima ~ atas surat yang dikirim. Dheweke wis nampa wangsulan surat sing wis dikirim, 2 piwales, ukuman, 3 ganjaran. Barang siapa yang tekun beribadah bakal mendapat ~ dari Tuhan. Sapa wa6 sing sregep ngibadah bakale KAMUS INDONESIA-JAWA — 39 balerina bandel entuk ganjaran saka Gusti Allah balerina n balerina balet n balet balita n balita, bocah cilik balig o balig, baleg baliki n walik, 2 vbali, unjal, mulih. Kapan ia - ke Surabaya? Kapan dheweke bali ning Surabaya? berballk v mbalik. Bola yg dilemparkan ke tembok akan selalu ~. Bal sing diuncalake ning tembok mesti mbalik maneh ~ hati wurung - muka mlengos berbalik-balik v molak- malik berbalikan v kosok bali, walikan. Ucapannya ~ dengan perbuatannya. Pocapan6 walikan karo tumindake membalik v 1 malik. ~ kertas malik kertas, 2 mungkur ~ belakang mbalela membalik-balik v ngolak- alik. lama ia ~ bukunya. Suw6 anggone dhdweke ngolak-alik bukune membalikkan v 1 mbalekake, 2 ngulihake ~ muka mlengos ~ perkataan mukir selak terbalik v kuwalik. Baju yang ia kenakan Klambi sing dienggo kuwalik ~ akal 4dan, gendheng, gemblung, kenthir, sinthing ~ halang balikan, walikan, kosok baldn ~ lidah m^ncla-mencle, leda-lede kebalikan walikan, kosok balen. Malam ~ dr siang. Bengi walikane awan baling, baling-baling n kitiran balok n balok, diurung balon n balon, plembungan, plendhungan balut n blebet membalut n mblebet. ~ kursi dan meja yg hendak dikirimkan dengan kertas tebal mblebet kursi lan meja sing arep dikirim nganggo dluwang sing kandel balsam n balsem bambu n pring, deling. pohon -. Wit pring ba.n n 1 ban, 2 kain blebet (lengen Isp), 3 sabuk, setut, paningset banci n wandu bandar I n parit, dam, kalen, kalenan, ildn-il&n, ildnan. penduduk desa bergotong- royong memperbaiki - air. Warga d6sa padha gotong royong ndandani kalenan bandar n n bandar, pelabuhan bandar m n bandar banderol n bandrol bandel adj ndableg, ngeyel, ndhendheng. Kalau murid- murid itu tetap -, gurunya terpaksa bertindak tegas. Menawa murid-murid kuwi tetep ndableg, guru kepeksa tumindak teges 40 — KAMUS INDONESIA-JAWA bandeng bangsa membandel adj mbadal, mbangkang, ndableg, mbrengkele, ngeyel, ndhendheng. Anak itu sudah sering diperingatkan, tetapi tetap saja Bocah kuwi wis kerep dielingake, ananging tetep wae ndableg bandeng n bandeng banding n timbang, tandhing, babag. Kecantikan gadis itu tiada - nya. Ayuni bocah kuwi ora ana tandhinge berbanding v setimbang, tanding, babag. Besar pengeluaran hendaknya ~ dengan pendapatan. Gedh£n& blanjan kudune imbang karo bayarane membandingkan v mbandhingake, nimbang. akibat suka - anak akibate seneng mbandhingake anak perbandingan v 1 bandhingan, tandhingan. Bagaimanakah ~ kekuatan militer Indonesia dengan negara-negara tetangga? Kepriye bandingan antaran^ kekuatan militer Indonesia karo bangsa-bangsa liya?, 2 kaya, sadmper, memper, pepindhan, tetiron, padhane, ayake, pindha pembanding ljuru banding, juru timbang, 2 bandingan sebanding imbang, setimbang, jumbuh, pas, cocog, trep. Musuh yang tak ~ mungsuh sing ora imbang bandit n 1 bandhit, maling julig, 2 penjahat (tumrap lakon ing film) bandrol ■) banderol bandul n bandhul bangau n bango bangga adj mongkog, gedhe atine, bombong, mantep (dening aleman Isp) Regu Indonesia boleh - dapat merebut piala Thomas. Regu Indonesia ol6h mongkog bisa ngrebut piala Thomas membanggakan v mongkogake, mbanggakake bangkai n 1 bangke, wangke, bathang (lumrahe tumrap kewan, tumrap manungsa), 2 rosokan bangkang, membangkang v mbangkang, mbalela, balila, ngraman. ketika polisi berani ~ perintah komandan nalika polisi wani mbalela pr£ntahe komandan bangkit v 1 tangi, gumregah, menyat Dengan sisa tenaga yang dimiliki, ia berusaha - lagi. Nganggo sisa tenaga sing diduwgni, dheweke nyoba tangi manih, 2 metu, thukul, tuwuh (kanepsone Isp) bangkrut adj 1 bangkrut, rugi, tuna, 2 dadi mlarat bangku n bangku, dhingklik, palinggihan, kursi dawa. Dia duduk di - sebelahku. Dheweke lungguh ning dhingklik j&j&rku bangsa n bangsa berbangsa v 1 abangsa, saka bangsa, 2 trah luhur KAMUS INDONESIA-JAWA - 41 bangsal bantu sebangsa n 1 sabangsa, 2 sajinis kebangsaan n kabangsan bangsawan n ningrat, para luhur, priyayi luhur. Keturunan-. Turunan ningrat bangsal n 1 kandhang, gudhang, 2 los, 3 bangsal, 4 brak banjar n baris, larik, garis, tarik, banjar banjir v banjir, bena. Dampak banjir dapat berupa kehilangan anggota keluarga. Akibate banjir bisa awujud kelangan sanak kulawarga bangun I v 1 gumregah, menyat anak itu berkali-kali terjatuh, namun ia selalu dapat - kembali Bocah ka4 bola-bali tiba, ananging bisa menyat maneh, 2 tangi, setiap pagi ia - pukul 04.00 Pendhak esok dheweke tangi jam 04.00, 3 melek. Sewaktu suaminya pulang larut malam, ia masih -. Rikala bojone bali mbengi, dheweke isih melek, 4 sadhar. la - setelah kepalanya diguyur air. Dh£wdki sadhar sawis6 sirahe digebyur banyu, 5 tobat membangunkan v nangekake, nggugah. Dia masuk ke kamar untuk - anaknya. Dheweke mlebu kamar saperlu nggugah anak£ bangun II n wangun, wujud, cakrik, dhapur, bleger membangun v mbangun, ngadegake, nganyarake, ndandani. ~ rumah mbangun omah bangunan n bangunan, sing didegake (kayata omah, menara, gedhung) sebangun kaya, padhani, ayake, saemper, memper, pepindan, tetiron, pindha bank n bank bankir n 1 bangkir, pegawe bank, 2 bank thithil, tukang kridit, 3 bandar, cukong bantah v bantah, paido membantah v mbantah, maido madoni, mbrengkele, mbrengkel, wangkal, wangkod. Jangan suka ~ pada orang tua. Aja seneng maido karo wong tuwa bantai v sembelih, jagal membantai v nyembelih, njagal bantal n bantal banteng n bantheng, sapi alasan banter adj 1 banter, rikat, cepet, santer, 2 larang banting v banting membanting v mbanting. ~ pintu mbanting lawang bantu v biyantu, tulung, tetulung, aweh, rewang membantu v mbiyantu, nulung, nulungi, ngrewangi. ~ meringankan beban orang tua mbiyantu ngenthengake bebani wong tuwa pembantu n batu r, rewang bantuan n pitulungan, pambiyantu, pawehan. Terima kasih atas -mu. 42 — KAMUS INDONESIA-JAWA banyak baris Matur nuwun amrih saka pitulunganmu banyak adj akeh. Ada - tikus di gudang itu. Ana akeh tikus ing gudang kuwi terbanyak adj akeh dhewe, paling akeh. Suara ~. Swara sing paling akeh memperbanyak / ngakehake, nikelak£. Makanan serta minuman apa saja yang dapat ~ ASI? Panganan lan omben- omben apa wae sing bisa ngakdhak6 ASI kebanyakan n 1 sap£rangan gedhe, akeh-akehe, sing akeh. ~ murid-murid di sekolah ini mempunyai sepeda motor. Akeh-akehe murid ing sekolah iki padha nduwe pit montor, 2 lumrahi, racake. orang ~ lumrahe wong, 3 kakehan. ~ merokok, tidak baik untuk kesehatan. Kakehan ngrokok kuwi ora apik kanggo kesehatan sebanyak num cacah, ak&he, gunggung. Dia tidak pemah membayangkan gaji yang ia terima ~ itu. Dh&wdke ora tau mbayangake menawa upah sing ditampa semono ak6he sebanyak-banyaknya num saak&h-ak&h4, sakgunggunge,- mengumpulkan uang, ia tetap tidak bisa membeli mobil itu. Saakeh-akehe anggone nglumpukak6 dhuwit, dheweke tetep ora bisa tuku montor kuwi bapak n bapak, bapa, rama bapak-bapak n bapak-bapak bara n mawa. - api mawa geni barak n barak, brak barang n 1 barang, 2 piranti barangkali atfr bokmenawa, menawa, yen, mungguh ing. - aku lupa, tolong diingatkan. Mbok menawa aku lali, tulung dielingake barat n kulon, arah - arah kulon. Menghadap ke - madhep ngulon barel n barel (lenga Isp) bareng adv bareng berbarengan v bareng, ngepasi, mbeneri. Pembukaan pameran itu ~ dengan upacara pernikahannya. Pembukaan pameran kuwi ngepasi karo upacara ngantenane dheweke baret n baret baring v gl£thak, turon berbaring y gumlethak, ngglethak, leyeh-leyeh, teturon. Anak itu senang ~ di pangkuan ibunya. Bocah ka6 seneng teturon ing pangkone ibune. ~ di atas dipan ngglethak ing dhipan pembaringan n amben, paturon. Setiap hari dia berada di ~. Saben dina dheweke ana ing paturon baris n 1 leret, larik, jajar. Dia ada di - terdepan. Dh£w£ke ana ing I6r6t ngarep dhewe, 2 baris, bebarisan, 3 urutan, larik, lelarikan (tumrap KAMUS INDONESIA-JAWA — 43 barometer bawah aksara). Tulisan yang ada di - pertama. Tulisan kang ana ing urutan dhisik dhewe berbaris v'tata lelarikan membariskan v njejerake, ngleret, nglarikake, njajar barisan n 1 barisan, leretan, jajaran, 2 rombongan, kesatuan barometer n barometer barong n barong barongsai n barongsai, barongan Cina baru adj 1 anyar, durung suwe. Tidak jauh dari dusun itu terdapat sebuah pabrik-. Ora adoh saka dusun kuwi ana pabrik anyar, 2 lagi, durung suwe. Mereka berdua - saja berada di sini. Dheweke sakloron lagi wa6 ana ing kene, 3 adv cak lagi. Jangan ribut terus adikmu - tidur. Aja ribut terus, adhimu lagi turu barter n barter berzanji n barjanji, berjanjen bas n bas basa-basi n 1 sopan-santun, tatakrama, pasrawungan. Dia mengatakan itu sekadar untuk-. Dhdweke ngomong kuwi mung dinggo pasrawungan wae, 2 ulas- ulas basah adj teles, ngemu banyu, klebus. Bajunya masih - Klambin6 isih teles membasahi v nelesi. ~ rambut nelesi rambut membasahkan v nelesake basahan n telesan. Sarungnya dipakai sebagai kain ~. Sarunge dinggo telesan basi n mambu, wayu. Nasi itu sudah -. Sega kuwi wis mambu basil n baksil basis n asas, dhasar, landhesan basuh / wisuh, kumbah membasuh v misuhi, ngumbah. ~ kaki suaminya misuhi sikile bojone basket n 1 basket, 2 kranjang basket baskom n baskom, panci gedhe, kobokan basmi, membasmi v basmi, besmi, brantas, musnahake, brasta, sima bastar n blaster, blasteran bata n bata, banon batu n watu - asahan wungkal - bata; - merah bata - kisaran gr£nda - kubur pathok - padhas wadhas - ubin t&gel berbatu v ana watune berbatu-batu num akeh watune membatu v matu bawah n ngisor. di - meja ing ngisor meja membawahkan yngerehak6, mimpin. Komandan itu ~ 160 orang anak buah. Komandan kuwi mimpin 160 wong mengebawahkan v ngedhunake, ngendhekake 44 — KAMUS INDONESIA-JAWA bayang belum terbawah adj dhasar, ngisor dhewe, paling ngisor. Berada di urutan ~. Ana ing urutan ngisor dhewe bawahan, sebawah, sebawahan n reh-rehan, ngisoran. Dia baik sekali kepada orang ~. Dheweke apikan banget karo wong ngisoran bayang, bayangan n ayang-ayang, layangan, wewayangan. Anak kecil itu tengah asyik melihat ~nya sendiri Bocah cilik kuwi lagi seneng ndeloki layangane dhewe berbayang v ana ayang- ayange, ana wewayangane, ana Iayangan6 membayang v katon ayang- ayang^ katon wewayangane membayang-bayangi v 1 ngalang-alangi, 2 ngawat- awati membayangkan v nglamunake. Aku banyak ~ yang indah-indah dari yang telah kita rencanakan. Aku akeh nglamunake sing apik- apik saka apa sing wis kita angenake terbayang v 1 katon- katonen, tansah k&lingan, tom-tomen. Dia selalu ~ wajah kekasihnya. Dhewek6 tansah katon-katonen rupane pacangane beberapa num sawetara, saperangan. - orang saperangan wong beda n b£da berbeda vs6j4 beda, g6seh. Sepatunya ~ dari yang biasa ia kenakan. Sepatune beda karo sing adate dienggo membeda-bedakan v mbedak-mb6dakake, pilih kasih. Jangan suka ~ antar sesama. Aja seneng mb4dak-mbedakake marang sapadha-padha membedakan vmbedakake. Dia tidak bisa ~ warna hijau dan biru karena dia buta warna. Dheweke ora bisa mb6dakak6 werna ijo lan biru amarga dheweke buta warna perbedaan n 1 bedane. ~ itu jelas terlihat dari warnanya. B4dan6 nyata k4tok saka wemane, 2 gesehe pembedaan n carane mbedakake beli / tuku membeli /tuku. Dia ~ buku di tempat itu. Dheweke tuku buku ning kana kuwi membelikan v nukokake. Gadis itu ~ ibunya baju dan kerudung. Bocah wadon kuwi nukoakl ibune klambi lan krudung terbeli v katuku pembeli n wong sing tuku belum adv durung. Orang tuanya - datang. Wong tuwan6 durung rawuh belum-belum adv durung- durung. ~ sudah gemetar durung-durung wis ndredheg sebelum adv sadurunge. - tidur periksalah pintu dan jendela. Sadurung4 turu priksanen lawang lan jendela KAMUS INDONESIA-JAWA — 45 benar berita benar a 1 bener. Apa yg dikatakannya itu -. Apa sing diomongaice kuwi bener, 2 adil, 3 jujur, 4 sah memberakan v mbenerake, ngolehake, ngidinake. la mencoba ~ apa-apa yg telah telanjur bengkok. Dheweke nyoba mbenerake apa-apa sing wis kebacut bengkong kebenaran n kabeneran, bab bebener sebenarnya adv sabenere, satemene. ~ saya tidak bohong. Satemene aku ora ngapusi benda n 1 barang, 2 bandha kebendaan n kadonyan bentuk n 1 wangun, 2 gambaran, 3 rupa, bleger, wujud -tubuh prawakan, bleger berbentuk v a rupa, duwe wangun, duwe wujud. Gambar yang ia buat ~ lingkaran. Gambar sing digawe arupa bunderan membentuk v 1 nggawe, mbentuk. ~ tanah liat menjadi burung-burungan. Mbentuk lempung dadi manuk-manukan, 2 ngedegake (tumrap pakumpulan). ~ organisasi baru nggawe pakumpulan anyar, 3 mujudake (gagasan) terbentuk v wis digawe, kagawe pembentuk n pambentuk, panyusun pembentukan n carane gawe beri v weh, weneh memberi v aweh, menehi, ngewehi. la ~ uang dan pakaian kepada pengemis itu. Dh&weke aweh dhuwit lan klambi kanggo wong ngemis kuwi ~ hati 1 nguja, ngugung. 2 aweh pangarep-arep ~ tahu menehi ngerti, nuduhake beri-memberi v ijol-ijolan, liron memberikan v menehake. Dia - baju kesayangannya kepada adiknya. Dheweke menehake klambi sing paling disenengi kanggo adhine ~ pandangan, ~ suara urun rembug ~ perlawanan nglawan pemberian n paweh, paweweh beri-beri n beri-beri, lelara sikil abuh jalaran kurang vitamin B berida adj tuwa beringas adj sangar, ganas. Orang itu mengamuk dengan pandangan yang -. Wong kuwi ngamuk kanthi pandeleng sangar beringin n wit ringin, Ficus benyamina berisik adj rame (swarane). Jangan ayahku sedang tidur. Aja rame, bapakku lagi sare berita n warta, kabar. Terdengar - bahwa kampungnya dilanda banjir. Keprungu kabar menawa kampunge kebanjiran 46 — KAMUS INDONESIA-JAWA beritahu biji memberitakan v 1 ngabarake, martakake, 2 nglapurake beritahu, memberi tahu v ngandhani, menehi ngerti memberitahukan v 1 ngabarake, 2 ngumumake, martakake. Koran-koran sudah ~ kejadian itu. Koran-koran wis martakake kedadean kuwi berkah n berkah, berkat berko n berko, lampu pit berlian n barleyan bernas adj 1 mentes. Butir-butir padi ini -. Gabahe mentes, 2 pinercaya, bisa dipercaya. Janjinya selalu -. Janjine tansah bisa dipercaya biar p 1 ben, kareben, supaya. Biasakan mandi pagi - sehat. Kulinakna adus esuk kareben sehat 2 sanadyan. - hidup miskin, tetapi tenang. Sanadyan urip mlarat, nanging ayem membiarkan v ngetogake, ngejarake, ora menggak. Jangan ~ anak-anak bermain dengan benda-benda berbahaya. Aja ngejarake bocah dolanan nganggo barang sing mbebayani biara n biara, omah (papan) kanggo manggon para biarawan lan biarawati biarawan n wong lanang sing urip ing biara biarawati n wong wadon sing urip ing biara biasa adj lumrah, biyasa, umum. Hal itu sudah - dilakukan di tempat inL Babagan kuwi wis lumrah dilakoni ing panggonan kene membiasakan vngulinakak£. Pentingnya ~ anak mengucapkan terima kasih. Pentinge ngulinakake bocah ngucap matur nuwun terbiasa v kulina, manuh. Anak itu sudah ~ melewati jalan ini. Bocah kuwi wis kulina mlaku liwat dalan iki kebiasan n pakulinan, adat biasanya adv biyasane, adate, lumrahe. ~ dia ada di tempat ini pada sore hari Adate dh£w£k£ ana ing kene nalika wis wayah sore biar p 1 ben, kareb&n, supaya. Biasakan mandi pagi - sehat. Kulinakna adus esuk b&n sehat, 2 sanadyan. - hidup miskin, tetapi tenang. Sanadyan urip mlarat, nanging tenang membiarkan v ngetogake, ngejarake, ora menggak. Jangan ~ anak-anak bermain dengan benda-benda berbahaya. Aja ngejarake bocah dolanan nganggo barang sing mbebayani biji I n 1 wiji (tumrap woh-wohan). 2 las (tumrap beras, jagung, Isp). 3 iji (tumrap wilangan) — kemaluan pringsilan — mata teleng — berbiji v ana wijine biji-bijian n las (tumrap beras, jagung, Isp) biji n n biji KAMUS INDONESIA-JAWA — 47 bikang bini membiji v mbiji bikang n cara bikan, jenenge panganan sing digawe saka glepung beras dicampur karo santen, gula, lan panili bikini n klambi kanggo renang sing awujud cawet lan klambi kayadene kotang biksu n biksu, pendh6ta (Budha) biksuni n biksu wadon bila pron 1 kapan. 2 yen, menawa bila-bila adv kala mangsa, sawayah-wayah bilah n wilah bilamana p 1 kapan, b£suk kapan. - pekerjaan dimulai? Kapan pagaw£an6 diwiwiti? 2 menawa, y&n. Acara akan dimulai - semua peserta sudah datang. Acara bakal diwiwiti menawa kabeh panyarta wis teka bilang vetung membilang v ng6tung terbilang v 1 bisa diitung. Tamu yg datang tidak - banyaknya. Tamu sing teka ora kepetung cacahe, 2 kalebu, kepetung. Bapak ~ orang alim di kampung ini. Bapa klebu wong ngalim ing desa iki, 3 diajeni. Ayahnya termasuk orang ~ di desanya. Bapak6 kalebu wong sing diajeni ing d€san£ bilangan n 1 wilangan, jumlah, gunggung, cacah, 2 angka. Bilangan ganjil dimulai dari 1. Wilangan ganjil diwiwiti saka 1 ~ bulat wilangan utuh, «- ganjil wilangan ganjil kehilangan n misuwur, kondhang, kaloka sebilang num saben, angger ~ hari saben dina, - waktu sawayah-wayah sebilangan num cacah, gunggung membilangkan v ngomongake, ngandhakake bingkai n blengker, wengku, pigura. Fotonya dimasukan ke dalam ~. Potone dipigura. berbingkai vana wengkune membingkai v mengkoni, blengkeri, migurani membingkaikan v blengkerake migurakake bingkas v mendal, njepat, mesat Sandalnya ~. Sandale mendal. binglds v bungkus membingkis (kan) v munjung, misungsung bingkisan n 1 punjungan, pisungsung. 2 wungkusan bingung a bingung. membingungkan / mbingungake kebingungan n kabingungan. bini n bojo (wadon). Pria itu sudah punya ~. Pria kuwi wis duwe bojo. berbini v nduwe bojo. berbinikan v rabi karo wadon. memperbinikan v ndadekake bojo bini-binian a seneng rabi, kerep rabi. 48 — KAMUS INDONESIA-JAWA bintal biram bintal n plenthingen. Kulitnya ~. Kulite plentingen. bintalak n galengan. Petani itu membuat ~ di sawah. Wong tani kuwi gawe galengan ing sawah. bintang n lintang. Langit cerah penuh ~. Langit sumilak kebak lintang. — film wong sing pakaryane main pilem, — kejora lintang panjer esok, — berbintang v ana lintang berbintang-bintang vakeh lintang sumorot membintangi v main pilem perbintangan n palintangan, ilmu palintangan bintat -»bintit binti n anak wadon. Nur Haliza ~ Pramono. Nur Haliza anak wadon Pramono. bintik n plenik. Hidungnya ada ~ hitamnya. Irunge ono plenik irenge. bintik-bintik n plenik-plenik berbintik-bintik v pating plenik bintil n mlenthing, bintul. Tangannya ~ digigit semut. Tangani bintul dicakot semut bintit n -> bintil bintul n -* bintil bintur n wuwu. Ikannya tersangkut Iwake kesangkut wuwu. binun a -> bingung bio n klenteng. Umat Budha berdoa di ~. Umat Budha ndonga ing klenteng. biologi n ngelmu bab apa-apa kang urip. Para siswa diajak guru ke kebun untuk mempraktekkan ~. Para siswa digawa guru ing kebon saperlu ngetrapake ngelmu bab apa-apa kang urip biologiwan ahli biologi, bioskop n gambar sorot gambar urip pilem. Melihat ~. Nonton gambar sorot bir n bir. ~ termasuk jenis minuman keras. Bir kalebu jinis omben- omben keras, ngebir v ngombe. birah n senthe. Ikan air tawar paling suka diberi umpan ~. Iwak banyu tawa paling seneng diumpani senthe. birahi n brai. Jangan suka mengumbar ~. Ojo demen ngumbar brai. birai n 1 kere. Teras rumahnya dipasangi ~ agar tidak terlalu panas. Rumahnya dipasangi kere kareben ora pati panas, 2 kreteg. Sungai itu dipasangi ~ agar bisa menyebrang tanpa masuk ke dalam air. Kali kuwi dipasangi kreteg kareben bisa nyebrang tanpa nyemplung, 3 wengku. ~ dipasang sebagai penghalang pandangan. Wengku dipasang minangka aling-aling. biram n 1 gajah. ~ itu binatang berbelalai. Gajah kuwi kewan kang nduwe tlale, 2 ula ndas loro (ing dongeng). Ketika tidur Dewi Nawang Wulan bermimpi didatangi KAMUS INDONESIA-JAWA — 49 biras bis Nalika turu Dewi Nawang Wulan ngimpi diparani biram, 3 abang. Warnanya ~. Wernan6 abang. biras n pripean, sedulure ipe bojo. Ida itu ~ dengan Tobing. Ida kuwi pripean karo Tobing. biri-biri n wedhus gibas, wedhus gembel. Ibnu mencukur bulu ~. Ibnu nyukur wulu wedhus gibas. birih n -» birai. biring n I n lelara kulit sing pating pruntus lan gatel. Ali menderita ~. Ali nandang lelara kulit sing pating pruntus lan gatel, — peluh kringet buntet. ~ biasa menyerang kanak- kanak. Kringet buntet biyasa nyerang bocah cilik. biring n U n wiring, ulese jago. Ayamnya sudah punya Pitike wis duwe wiring. birit n bokong, menutupi ~. nutupi bokong. terbirit-birit kecerdt-ceret, sipat kuping. Birma n Burma. Piknik ke ~. Piknik menyang Burma. biro n kantor. Terdakwa itu datang ke ~ hukum untuk meminta perlindungan. Wong sing didakwa kuwi menyang kantor hukum saperiu njaluk pangayoman. birokrasi n 1 tata cara paprentahan sing dileksanakake dening punggawane nagara marga ngugemi marang drajat lan pangkat. Urusannya agak terhambat karena terbentur ~. Urusane rada kecandhet amarga kepenthok tata cara paprentahan sing dileksanakake dening punggawan6 nagara marga ngugemi marang drajat lan pangkat, 2 karampungane pagawean sing sarwa rendhet sarta manut paugeran sing ruwet ~ menyebabkan terlambat. karampungane pagawean sing sarwa rendhet sarta manut paugeran sing ruwet ndaddkak£ lelet birokrat n punggawa sing olehe nyambut gawe kanthi cara birokrasi, anggota birokrasi. Dia seorang ~. Dheweke salah sawijining anggota birokrasi. biru I a biru. Langit berwana ~. Langit duw£ wema biru, membiru dadi awama biru kebiru-biruan rada (semu) biru, biru D n wiru. Kain panjangnya diberi ~ agar cantik seperti cara berpakaian orang Jawa. Jarik6 diwenehi wiru kaya cara panganggon4 wong Jawa. membiru v miru biruang n -> beruang. bis I n kotak layang. Di depan kantor pos dipasang ~ surat. Ing ngarep kantor pos dipasang kotak layang. bis II n bis. naik ~. nunggang bis. 50 _ KAMUS INDONESIA-JAWA bis bisul bis m adv baleni, sepisan maneh. Supaya hafal ~ lagi. Supaya apal baleni. bis IV n pipa wesi utawa plastik, pipa beton. Gorong-gorong dipasangi ~. Urung-urung dipasangi pipa beton bisa I a bisa. Akhirnya dia - lulus. Akhire dheweke bisa lulus, — jadi bokmanawa, ayake. ~ memang dia pelakunya. Ayake dhew&k£ sing tumindak. kebisaan kabisan, kapinteran. bisa n n n wisa, upas (ula Isp). Badannya biru terkena ~ ular. Awake biru ketaman wisa ula. — kawi walat, apa-apa sing bisa gaw& cilaka. kebisaan n kabisan, kapinteran. bisan n -» besan. bisawab a kanthi temenan. Diniati ~ pasti berhasil. Diniati kanthi temenan mesthi kasil. biseksual a 1 asipat lanang lan wadon. Pria itu tidak normal karena ~. Priya kuwi ora normal amarga asipat lanang lan wadon, 2 kepencut lanang lan wadon. Kasihan anak itu menjadi berubah kelakuannya karena ~. Mesakake bocah kuwi dadi owah patrape amarga kepencut lanang lan wadon. bisektris n garis lenceng sing moro pojokan dadi loro pada amban e. Jalan itu dipasang ~ supaya adil dalam membagi wilayah. Jalan itu dipasang garis lenceng sing moro pojokan dadi loro pada ambane supaya adil anggone mbagi wilayah. bisik, membisiki v mbisiki. Suaranya lirih ketika ~ telingaku. Swarane lirih nalika mbisiki kupingku, bising a brebeg. suaranya ~. suarane brebeg membisingkan v mbrebegi. biskit n -* biskuit biskopI n-* uskup, biskopIn-> bioskop, bislit n -* beslit. Hari ini dia menerima ~. Dina iki dheweke nampa beslit. bisnis n dedagangan, laku dagang (dol tinuku). belajar ~. sinau dedagangan bison n bison, bantheng Amerika. ~ itu binatang yang mirip kerbau. Bison kuwi kewan kang memper kebo, bisu a bisu, ora bisa guneman. Dari lahir dia ~ sehingga tidak mampu berkata-kata. Dheweke bisu awit lair sahingga ora bisa guneman. mbisu v meneng wae, ora geiem guneman. Kalau sedang pertanda sedang marah. Yen lagi meneng wae kaya mengkono, pratanda lagi nesu. bistek n -»bistik, bistik n bestik, arane lawuh (daging giling), lauk ~. lawuh bestik. bisul n wudun. Pantatnya sakit karena ada ~. Bokonge lara KAMUS INDONESIA-JAWA — 51 biting blong mergo ana wudun. — lada wudun semat ~ membuat kulit seperti berdenyut, wudun semat marahi kulit nyut-nyutan. berbisul v kukulen membisul v dadi kukul bisulan n wudunen biting n biting. Nasi dibungkus dengan daun yang disemat dengan ~. Sega diwungkus godong didomi nganggo biting. biuku n kura. Jalannya pelan seperti seekor biuku. Mlakune lendhet kaya kura. bius n bius Sebelum dioperasi pasien itu disuntik ~. Sadurunge dioperasi pasien kuwi disuntik bius, membius v mbius, nggawe ora eling, terbius a kabius biut n ora mari-mari (lelara). Diobati terus-menerus sakitnya tetep ~. Diobati terus-terusan larane tetep ora mari-mari. biwak n biwak» pondhoking tengah alas. Pendaki itu mendirikan -.Tukang munggah gunung ngedekake biwak. biyaya n -»biaya. bizurai n pangeran pati, pangeran adipati anom. Dia diberi gelar ~. Dhewek6 diwenehi jejuluk pangeran pati. biabar n blabar, piranti misaya iwak digawe saka klaras. Kolam ikannya diberi blabar. Blumbang iwake diwenehi blabar. blak-blakan a blak-blakan, bicara ~. omong blak-blakan. blangko a 1 kothong, ora isi. kertasnya masih ~. kertase isih kothong. 2 blangko. mengisi ~. ngisi blangko. blangkon n blangkon. Penganten pria memakai ~. Panganten lanang nganggo blangkon blaster n campuran, pranakan. Masih keturunan ~ Jowo- Jerman. Isih keturunan pranakan Jowo- Jerman. blender n blender, piranti kanggo ngalusake panganan. Buahnya dimasukkan ke mesin ~ untuk dibuat jus. Buahe dilebokake mesin blender untuk membuat jus. memblender v mblender, blender. blok n emblog, gulungan kain Isp pepanthan (omah Isp). kawasan perumah dibagi dalam ~. Wewengkon pomahan dipantha dadi emblog. blokade v kepung. Tentara melakukan taktik ~ untuk menghadang musuh. Tentara nglaksanakake taktik kepung kanggo ngedhang musuh, memblokade v ngepung. ~ jalan bloknot n notes, membawa ~ untuk mencatat, nggawa notes kanggo nyatet blong n blong. Mobil itu mengalami kecelakaan karena remnya -. Montor kuwi kecelakaan amarga reme blong. 52 — KAMUS INDONESIA-JAWA bludrek bodong bludrek n bludreg, tekanan darah tinggi. Suami saya itu punya penyakit ~. Bojoku kuwi duwe penyakit bludreg. blus n kemeja (wadon); rok ndhuwuran. Gadis itu kelihatan cantik mengenakan ~ ungu. Prawan kuwi katon ayu nganggo kemeja ungu. bobok I v 1 bubuk; turu (bocah). adik ~. adhik bubuk 2 parem. Badannya pegal-pegal sehingga dibalur ~. Awake pegel linu mula dilabur bobok. bobok n, membobok v mbolong (tembok). Tukang bangunan sedang ~ tembok. Tukang bangunan lagi mbolong tembok. bobol a bobol, bedhah, jebol. Tanggulnya ~. Tanggule jebol. membobol v njebol, mbolong kebobolan n kemalingan bobos a bolong mlompong. Dinding rumahnya ~ setelah diterjang putting beliung. Pager omahe bolong mlompong bubar katerjang angin I6sus. membobos v bebles. bobot n bobot susut -badan, susut bobot awak. bobotok n bothok. lauk ~. lawuh bothok. bobrok a bobrok, rusak babar pisan. rumah ~ omah bobrok. bocah n bocah. Namanya juga masih lumrah belum paham perkara politik. Jenenge wae isih bocah, lumrah yen durung mudeng prakara politik, kebocahan a mbocahi. bocok n klambu. pasang ~ di ranjang supaya tidak didit nyamuk, pasang klambu ing amben supaya ora dicakot lemut. bocor v borot, bocor, trocoh. Atap rumahnya ~. Gendheng omahe trocoh. — mulut ora bisa nyimpen wewadi kebocoran n ketrocohan bodo a -* bodoh bodoh a bodho. Tidak ada istilah orang bodoh, yang ada adalah orang yang malas belajar. Ora ono tembung wong bodho, anane mung wong kesed sinau. membodohi v mbodhoni, ngapusi. bodok n budhung, lara lepra. Seluruh tubuhnya berbintik- bintik putih karena diserang Sakojur awake tutul-tutul putih amarga kaserang lara lepra. bodong I n bodong. Pusernya agak menonjol sehingga dia dinamai ~. Udele rada methungul sahingga dheweke diparabi bodong. bodong II n lisus. Angin ~ menghancurkan hampir seluruh rumah di desa itu. KAMUS IN DON ESIA-JAWA — 53 bodor bokek Angin lisus ngrusak meh kabeh omah ing desa kuwi. bodor n badhut, dhagelan. Setiap hari dia bercerita lucu layaknya ~. Saben dina dheweke crita lucu kaya dhagelan. bogam n bogam, lempengan cilik-cilik (mas) kanggo ngrengga makutha. Wanita kaya itu memesan ~ untuk kelengkapan pakaian pengantin putrinya. Wong wedhok sing sugih kuwi mesen bogam kanggo nglengkapi klambi panganten anake wedhok. bogel a wuda blejed. Setelah mandi anak kecil itu lari-lari padahal masih ~. Bubar adus cah cilik kuwi malayu-mlayu kamangka isih wuda blejed. bogem, — mentah n jotos, jotosan, anteman. Pria itu dihadiahi ~ musuhnya. Priya kuwi ditamani jotos dening musuhe. bogi n dhokar, bendi. Berlibur naik ~ keliling desa asyik sekali. Piknik nunggang dhokar gayeng tenan. bogol n -»borgol. bogor n aren. Memanjat pohon ~. Menek wit aren. bogot a ala banget Kelakuannya ~ tidak layak untuk ditiru. Kelakuane ala banget ora pantes ditiru. bohlam n plenthong, balon (lampu listrik). ~ rusak bisa dimanfaatkan untuk media tanaman, plenthong rusak bisa kanggo nandur tanduran. bohok n -> buhuk. bohong a goroh, palsu, ngapusi. Jangan ~ karena berdosa. Aja goroh merga dosa. bohorok n bohorok, arane lesus (Sumatra Lor). Angin ~ menerjang Sumatra Utara. Angin bohorok nerjang Sumatra Lor. boi n jongos. Sejak itu dia menjadi ~ hotel. Awit kuwi dheweke dadi jongos hotel. boikot, memboikot v mboikot, nyrekal, nyekait. Para pemuda yang melakukan ~ ditangkap petugas. Para mudha kang mboikot dicekel petugas. bok n biyung, mbok, mak, ibu. Jangan sampai melukai hati ~ kita, itu dosa. Aja nganti gawe laraning ati biyung, kuwi dosa. bokca n kasang, krega (panganan). Buah mangga yang mulai membesar itu dibungkus dengan - agar tidak dimakan kelelawar. Who pelem sing wiwit gede dibrongsong nganggo kasang supaya ora dipangan lawa. bokek a ora duwe dhuwit Kalau sedang ~ seperti ini, uang seribu pun sangat berharga. Yen lagi ora duw£ dhuwit kaya ngene, dhuwit sewu aji banget 54 — KAMUS INDONESIA-JAWA bokoh boleh bokoh a lemes. Badannya ~ mudah sakit-sakitan. Awake lemes gampang lelara. bokong n bokong. ~ pemuda itu terantuk batu ketika jatuh terduduk dari atas sadel sepedanya. Bokong nom- noman kuwi kebentus watu nalika tiba saka sadhel pit sing ditunggangi, membokong v nglimpe. Perampok itu ~ calon korbannya dari belakang. Bromocorah kuwi nglimpe calon mangsane saka buri. bokop a abuh, bingep (mripat). Matanya ~ bekas sisa menangis semalam. Mripate bingep tilas nangis sewengi. bokor n bokor. ~ terbuat dari kuningan itu diletakkannya di sudut ruangan. Bokor saka kuningan kuwi didokok ing pojokan. boks n paturon bayi. Untuk anaknya yang baru lahir, keluarga muda itu membeli ~. Kanggo anake sing nembe lair, kulawarga mudha kuwi tuku paturon bayi, boksen n tinju, jotosan. Anak-anak kecil itu bermain adu ~. Bocah-bocah kuwi dolanan adu tinju. boksu n boksu .pandhita cina (kristen cina). Di klentheng para ~ memimpin doa. Ing klentheng para boksu mimpin donga. bola n bal. Permainan ~ juga digemari kaum wanita. Dolanan bal uga digandrungi wong wadon. bolak a salah, kliru. Itu jelas ~ karena hasilnya tidak sesuai dengan yang diharapkan. Kuwi genah kliru amarga asile ora cocog karo sing dikarepake. — balik 1 wira-wiri. Dia ~ JakartaSemarang dalam seminggu tiga kali untuk urusan bisnis. Dheweke wira- wiri Jakarta— Semarang seminggu kaping telu urusan gawean, 2 wolak-walik. ~ ikan panggang itu sudah rata warnanya, wolak-walik iwak panggang kuwi wis rata wemane. bolam n -«bohlam. bolang-baling I n bolang-baling. Salah satu jenis makanan Semarang yang terkenal adalah ~. Salah s i j i n e panganan Semarang sing terkenal yakuwi bolang- baling. bolang-baling n n balang-baling boleh adv oleh, kena, bisa, siapa saja ~ berkomentar, sapa wae oleh celuluk. — ja.di bokmenawa, ayake. ~ dia yang paling pandai karena paling tenang selama mengerjakan soal tes. Ayake dheweke sing paling pinter amarga paling anteng sajroning nggarap ulangan, memperbolehkan vngidini. Bapak ~ aku mengikuti latihan pencak silat. Bapak KAMUS INDONESIA-JAWA — 55 bolero bombardemen ngidini aku melu latihan pencak silat. kebolehan n kawasisan, kaprigelan, kabisan. ~ gadis itu ditunjukkan dalam ajang pencarian bakat di sebuah televisi swasta Jakarta. Kawasisan Kenya kuwi dituduhake ing acara golek bakat ing salah sawijine tivi swasta Jakarta, sebol&h-bolehnya adv sabisa-bisa. - kita jangan sampai menyusahkan orang lain. Sabisa-bisa kita aja nganti nyusahake uwong liya. bolero n bolero. Punakawan dapat ditebak dari kebiasaan mereka memakai Punakawan bisa dibedhek saka kabiyasane nganggo bolero. boling n boling, bola ~meluncurkan deras sehingga menjatuhkan semua pin. bal boling ngglindhing banter nganti nibakake kabeh pin. bolong n bolong. Bajunya ~ karena terkena setrika yang terlalu panas. Klambine bolong amarga mblonyoh kena setrika. berbolong-bolong n pating cemplong. Sepatunya ~ sehingga kakinya tidak mudah berkeringat. Sepatune pating cemplong saengga sikile ora gampang kringeten. bolongan n bolongan. Anak kecil itu memasukkan jarinya ke ~ kursi. Bocah cilik kuwi nglebokake drijine ing bolongan kursi. bolos, membolos v mbolos. ~ sekolah merugikan diri sendiri, mbolos sekolah ngrugekake diri pribadi. bolot n perban, blebet. Kakinya yang terluka diberi ~. Sikile sing tatu dinggoni perban, membolot v merban, mblebet Perawat itu sangat cekatan ~ luka pasiennya. Juru rawat kuwi prigel olehe merban tatune pasiene. bolpoin n pulpen. - itu terjatuh menggelinding di kolong meja. Pulp&n kuwi tiba gemlundung ing longan meja. bolsak n kasur. Dihempaskan tubuhnya di atas ~. Ditibakna awake ing dhuwur kasur. bolu n bolu. Oleh-oleh ibu kail ini adalah kue ~. Oleh-oleh ibu saiki roti bolu. bom n bom. ~ aktif peninggalan masa penjajahan dimungkinkan dapat meledak kapan saja. Bom aktif tinggalan nalika penjajahan bias wa£ njeblug sawektu-wektu. membom, mengebom v ngebom. ~ teroris tempat ibadah sehingga menyulut amarah masyarakat. Tukang ontran-ontran ngebom panggonan ibadah saingga nyudut nesun6 masarakat bombardemen v bab ngebom. Masyarakat dikejutkan dengan ~ yang dilakukan 56 — KAMUS INDONESIA-JAWA bombardir bondong oleh sekelompok orang tidak dikenal. Masarakat dikagetake bab ngebom sing ditindakake dening sawenehing wong ora dikenal. bombardir, membombardir v ngebom. Mereka ~ wilayah musuh secara serentak. Wong kabeh ngebom tlatah musuh bebarengan. bombas v ngayawara, muluk- muluk. Jangan terlalu ~ dalam berbicara. Oja banget- banget ngayawara ing guneman. bombastis v asifat ngayawara. Kata-kata yang diucapkannya ~. Tembung- tembung sing diucapak£ asifat ngayawara. bomber n bomber, arane montor mabur kanggo ngebom. Amerika meluncurkan ~ untuk menghancurkan Jepang dalam perang dunia II. Amerika ngetokakebomber kanggo nglebur Jepang ing perang dunia E bon n kitir cilik. Sebagai bukti pinjam dia mendapat surat ~. Minangga bukti nyilih dheweke entuk layang kitir cilik. mengebon v ngebon. Karena tidak memiliki uang, dia ~ dulu belanjaan di koperasi. Amarga ora duwe dhuwit, dheweke ngebon dhisik blanjan ing koperasi. bonafide a bisa dipercaya. Perusahaan yang ~ sangat mudah mendapat bantuan dana pinjaman pemerintah. Perusahaan sing bisa dipercaya gampang banget entuk silihan saka pamerintah. bonafiditas a bab bonafid. ~ sebuah perusahaan di ten¬ tukan oleh kemampuannya mensejahterakan karyawan¬ nya. Bab bonafidi sawijining pabrik ditemtokake dening kabisanS makmurake pegawene. bonang n bonang. - adalah jenis alat musik tradisional yang dimainkan dengan cara dipukul. Bonang yakuwi jenis piranti gamelan kang diunekake kanthi cara dithuthuk. bonceng, membonceng v mbonceng. Adik paling senang ~ sepeda. Adik paling seneng mbonceng pit berboncengan v boncengan. Kakak beradik itu berboncengan setiap pergi dan pulang sekolah. Kakang adhi kuwi boncengan saben menyang mulih sekolah. boncol n mbendhol, mbendhul, monyol. Kepalanya ~ terbentur tiang listrik. Sirahe mbendhol kejeglug cagak listrik. bondong n krompol, grombolan. ~ burung yang terbang membentuk bola raksasa. Grombolan manuk sing mabur mbentuk bal raseksa. KAMUS INDONESIA-JAWA — 57 bondot bongkal berbondong-bondong v pating grombol, wungkul. Orang-orang ~ menuju ke tempat terjadinya peristiwa kebakaran. Wong-wong padha pating grombol tumuju menyang papan dumadine prastawa kobongan. bondot n pocong, bentel. membondot v mocong, mbentel. Para pemulung sangat lihai ~ kertas bekas sebelum dimasukkan ke dalam karton. Para tukang rosok prigel mbentel kertas sisa sakduronge dilebokake ing njero karton. boneka n bonekah, anak-anakan. Umumnya anak perempuan paling senang main ~. Lumrahe bocah wadon paling seneng dolanan bonekah. ntemperboneka(kan) v ngganggep kaya dene bonekah. Jangan senang ~ perempuan, apalagi menyakiti hatinya. Aja ngganggep kaya den6 bonekah wong wadon, apa maneh nglarani atine. bonet n kethu, kopyah, kuluk (pastur). Biasanya lelaki yang sudah menyandang gelar haji mengenakan ~. Biasane wong lanang sing wis nyandang sebutan kaji nganggo kethu. bong I n bong. Pekuburan Cina disebut dengan ~. Kuburan cina disebut bong. bong II n tukang netaki. Anak lelaki itu dibawa ke ~ dalam rangka menjalani sunah rasul. Bocah lanang kuwi digawa menyang tukang netaki minangka nglakoni sunah rasul. bonggol n 1 bonggol (wit). ~ pohon waru itu sangat besar seperti gunung kecil. Bonggol wit waru kuwi gedhem kaya gunung anakan; 2 punuk (sapi). membonggoll v nggebuki. Para anak muda yang sudah geram segera ~ pencuri yang tertangkap. Para nom- noman sing wis pada anyel banjur nggebuki maling sing kecekel. bongkah n prongkal (watu, Isp). Gunung itu meletus memuntahkan isinya berupa ~ batu yang cukup besar. Gunung kuwi njeblug ngetokake isin6 arupa prongkal watu kang lumayan gedh£. bongkak a gumedhe. Biasanya sikap ~ sangat dihindari. Biasane patrap gumedhe banget diingkiri. bongkal n 1 prongkalan. Banyak ~ batu cukup besar menggelinding dari atas tebing yang longsor. Aki h prongkalan watu cukup gedhe gemlundhung saka dhuwur jurang kang ambrol. 2 bandhul. Kepalanya kejatuhan ~ timbangan beras. Sirahe ketibanan bandhul timbangan beras. 58 — KAMUS INDONESIA-JAWA bongkar boraks bongkar, membongkar v mbungkar. Mereka sedang ~ muatan. Wong-wong kabeh lagi mbungkar momotan. kebongkaran n kemalingan. Rumahnya Omahe kemalingan. bongkas v -»bungkas. bongkok a -»bungkuk, bongkol n -»bonggol bongkong a bondho, unen-unen kanggo pawadan. Pemuja Tukang ngoyak bondho. bongkotn -> bonggol bongkrek n bongkrek, ampas kacang sing wis dijupuk lengane. tempe ~. tempe nongkrek. bongok a mbembeng, bunteg (pawakan). Meskipun sudah memakai setagen badannya tetap ~. Sanadyan wis distageni awake tetep mbembeng. bongsang n kreneng. Buah kelengkengyang sudah mulai membesar itu dibungkus dengan ~. Woh klengkeng sing wis padha gedhe kuwi diwungkus nganggo kreneng. bongsor a gedhe dhuwur, gagah, longgor. Badan anak kecil itu -. Awake bocah cilik kuwi gedh£ dhuwur. bonjol a njendhol, njendhul, monyol, menyonyo. Jidatnya ~ terantuk pintu. Bathuke njendhol kebentus lawang. bonjor n beteng. bersembuunyi di dalam ~. ngumpet ing jero beteng. bonsai n bonse, wit sing dikunthingake ana pot. Tanaman dikerdilkan disebut ~. Tanduran dikunthetake jenege bonse. bontak a nyempluk, bunder (pipi). Pipi bayi yang baru lahir itu ~. Pipi bayi kang lagi lair kuwi nyempluk. bontot a wuragil, sing keri dhewe (anak). Gadis cantik itu adalah anak ~ dalam keluarganya. Prawan ayu kuwi anak wuragil ing kulawargan£. bonus n presen, persen. ~ akhir tahun, presen akhir tahun. bopong, membopong v mbopong. Anak kecil itu ~ adiknya yang masih bayi Bocah cilik kuwi mbopong sing isih bayi. bor n bur. mata ~ itu terbuat dari baja, mata bur itu digawe seka waja. membor, mengebor v ngebor, ngebur borak n burok. Nabi Muhammad melakukan perjalanan ke langit tingkat tujuh dengan mengendarai ~. Nabi Muhammad menyang langit sap pitu kanthi nunggang burok. boraks n borak, obat sing wujude kaya banyu kanggo nambani lelara (lumpangen Isp) . ~ termasuk zat berbahaya. KAMUS INDONESIA-JAWA — 59 bord bos Borak salah sawijine obat ngemu bebaya. borci n borci, benang emas kanggo gawe rerenggan (burdhir). Bajunya disulam dengan ~. Klambine disulam nganggo bord. border n border, pager kanggo wewates. Dia membuat ~. Dheweke nggawe border. bordes n undak-undakan, trap- trapan. Anak kecil itu lincah menaiki ~. Bocah kuwi trengginas menek undak- undakan. bordil n 1 los. Pasar itu dibuat ~ per bagian. Pasar kuwi digawe los saben bagian. 2 omah utawa pomahan palanyahan. Dia tinggal di ~. Dheweke manggon in omah palanyahan. bordir n. burdhir, blurdhir, sulaman. Bajunya ~ bunga-bunga. Klambine burdhir kembang- kembang. membordir v mburdhir, mblurdhir, nyulam. bordiran n burdhiran, blurdhiran, sulamanan. bordu n pagere prau (kapal). ~ dibuat dari kayu ulin, pagere prau digaw6 saka kayu ulin. boreh n boreh, bobok, parem. Setiap malam tubuhnya dibalur ~. Saben bengi awak4 diblonyo boreh, memborehi v mborehi, mboboki, maremi borehan n borehan, bobokan, pareman borek n burik. Kakinya penuh luka sehingga dia disebut si ~. Sikile kebak tatu nganti dheweke diparabi si burik, borgol n belenggu, kecrek. Polisi memasang ~ di tangan penjahat itu. Polisi masang kecrek ing tangan penjahat itu. memborgol v mbelenggu, ngecrek. borhan n -* burhan. borjuis / kaum bangsawan, ningrat Dia seorang ~. Dheweke sawijining kaum ningrat borok n -»buruk, borong, memborong /mborong, kabeh (tetukon) Turis borong semua patung buatan suku Asmat. Turis mborong patung gaweane suku Asmat boros a boros, ora ngirit (dhuwit Isp). Orang ~ suka menghambur- hamburkan uang untuk hal yang tidak penting. Wong boros seneng mubra-mubru dhuwit kanggo prakara sing ora penting. memboroskan v mbo- rosake, ngentek-entekake duwit bortel n wortel. ~ jenis sayur untuk memasak sup. Worten jinis jangan kanggo kelo sop. bos n bos, bengkakan, bungkusan gedhe, panggedhe, pe¬ mimpin. Dia biasa memanggil atasannya dengan sebutan ~. Dheweke biyasa nyebut enduwure kanthi aran bos. 60 — KAMUS INDONESIA-JAWA bosan brantas bosan a bosen, jeleh. Lidahnya sudah - makan tempe setiap hari. Ilate wis jeleh mangan temp£ saben dina. membosankan mboseni, njelehi. bosman n punggawa kapal sing ngurusi piranti kapal. Sudah lima tahun pemuda itu menjadi Wis watara limang taun nom-noman kuwi dadi punggawa kapal sing ngurusi piranti kapal. bosor a bolong, borot, bocor. Plastik yang dibawanya ~. Plastik sing digawa dheweke bocor. — makan rakus, duthak, nggragas. botak a buthak. Rambutnya rontok sehingga kepanya menjadi ~. Rambute brodhol nganti sirahe dadi buthak. membotak v mbuthak membotald v mbuthaki membotakkan v mbuthakake botang n benik. Bajunya penuh dengan ~. Klambine kebak benik. botani n ngelmu tetuwuhan. Dia seorang ahli ~. Dheweke wong kang wasis ngelmu tetuwuhan. botok n bothok. lauk ~ udang. lawuh bothok urang. botol n gendul. membawa - minuman sendiri. Nggawa gendgul ngombe dhewe botor n botor, isi kecipir. urap ~. kuluban botor. boyak o.anta (banyu), kemba, cemplang (panganan). rasanya ~. rasane anta. boyas a mblendhing, njembluk, bekel, perutnya sampai ~. wetenge nganti mblendhing. boyong v botong, ngalih omah. barang-barang ~ banyak sekali, barang-barang botong akih banget memboyong v mboyong. Tim Jakarta ~ piala “Proton Fulet Electronic Industrial. Kelompok Jakarta mboyong piala “Proton Fulet Electronic Industrial. boyongan n boyongan, pindahan. brahmana n brahmana, pendhita agama Brahma (India). ~ duduk bersamadi mencari petunjuk dari Tuhan. Brahmana lungguh semedi golek wangsit saka Gusti. brahmani brahmani, brahmana wanita, wanita itu seorang ~. Wanita kuwi salah sawijining brahmani. brangkar n dlagbar, amben nggo ngusung wong lara. Korban kecelakaan itu diangkat dengan ~. Korban kacilakan kuwi diusung nganggo dlagbar. brankas n brankas, lemari wesi (wadhah duwit). Uang hasil penjualan disimpan dalam ~. Dhuwit asil dodolan disimpen ing brankas. brantas, memberantas v brastha, nyirnakake, ngilangi. - KAMUS INDONESIA-JAWA — 61 bredel bros sarang nyamuk. Brastha omah lemut bredel, membreel v brangus. Petugas ~ penerbit buku yang dianggap melanggar izin penerbitan. brendi n brendhi, arane minuman keras. ~ termasuk daftar minuman yang dilarang. Brendhi kalebu omben- omben sing dilarang. brengsek a 1 brengsek, ora beres, ora pecus. Dia dianggap ~ karena selalu gagal menyelesaikan tugas. Dheweke dianggep brengsek amarga ora becus ngrampungak^ tugas. 2 rewel, mbeguguk, nggugu karepe dhewe. brevet n ijazah, layang idin, akte. Peserta yang lulus mendapat bridge n remi, arane main nganggo kartu gedhe. Untuk mengisi waktu, mereka bermain ~. Kanggo ngisi wektu, wong- wong dolanan remi. brigade n 1 bregada, golongan prajurit dumadi saka loro, telu, utawa patang resimen lan mujudake perangane divisi. Dia seorang ~. Dheweki sawijining bregada. 2 barisan nganggo seragam kanthi jejiban mirunggan. brigadir n brigadhir, pemimpine brigade. Pangkatnya naik menjadi ~. Pangkate mundhak dadi brigadhir. briket n briket. Kompor yang digunakan menggunakan bahan bakar ~. Kompor sing dinggo migunakake bahan bakar briket — arang areng batan, — garam uyah batan brilian a pinter banget encer uteke, gilang-gumilang pikirane. Otaknya ~. Utege pinter banget brisan n bom brisan, bom sing gampang njeblug. Markas teroris itu dilempar oleh pasukan anti teroris dengan ~. Markas teroris kuwi diuncali dening pasukan anti teroris nganggo ~ bom brisan. brisika rame, kemruwek. Suaranya ~. Swarane kemruwek. brokat n brokat, burklat, arane bakal klambi wanita, kebaya biasanya dari bahan ~. kebaya biasane seka bahan brokat broker n makelar. Pekerjaan ~ adalah mempertemukan penjual dengan calon pembeli. Gaweane makelar yaiku nemokake bakul karo sing bakal tuku. brokoli n brokoli, sayur ~. jangan brokoli. brom n brom. bros n bros, rerenggan kang dipasang ing dhadha sajabaning klambi. Bajunya disemati ~ sebagai hiasan. Klambine ditempleki bros minangka pepaes. 62 — KAMUS INDONESIA-JAWA brosur buak brosur n brosur, layang cap-capan kang ngemot pituduh sawijining bab kang ditata kanthi gumathok, layang cap-capan kang isine katrangan cekak, nanging komplit babagan pabrik utawa bebadan. ~ disebar ang gar pemberitaan semakin luas. Brosur kasebar kareben pa warta kasiyar ing sadengahing papan. brotowali n brotowali. Pahitnya ~ sangat awet menempel di tenggorokan. Paite brotowali lekak. brutal a kurang ajar, murang susila, ora nganggo tatanan ngawur. Kelakuannya sangat ~. Kelakuane kurang ajar banget bruto a kotor, reged, (tumrap bobot, bayar, Isp). Berat ~ pupuk itu 5 kg sebelum dikurangi dengan berat paistik pembungkus. Bobot kotor pupuk kuwi 5 kg sakdurunge dikurangi bobot plastik wadahe. buah n 1 woh. - mangga. Woh pelem. 2 iji. Dua-rambutan. Rambutan rong iji. 3 pokok, 4 pituwas, pikoleh. - jerih payahnya kini dapat dinikmati oleh keturunannya. Pikol&he nyambut gawe bisa ditemu anak putune saiki - bibir, - mulut, - pembicaraan, - percakapan, - tutur kembang lambe, - hati 1 anak. 2 gegantilaning ati, kekasih, pacar, pacangan, - kalam, - karya, - pena tulisan, reriptan - kering manisan - lemuran, - sabun lerak - mimpi impen, pikiran panemu - pinggang, - punggung ginjel - tangan 1 pakaryan. 2 oleh-oleh - undi dhadhu bebuahan n woh-wohan berbuah v awoh. Pohon mangga itu telah ~. Wite pelem wis awoh. membuahkan v ngasilake buah-buahan n 1 tetiron woh-wohan. 2 woh-wohan buai, membuai v 1 ngiyun, mbandhul. Wanita itu ~ anaknya dengan kain yang kedua ujungnya diikatkan pada tiang yang berdiri sejajar. Wanita kuwi ngiyun anake nganggo slendhang sing pucuke ditalikake ing rong cagak jejer. 2 nggawe lali marang bab liya (kaya- kaya tuTu).Janjinya ~. Janjine nggawe lali marang bab liya. terbuai v 1 kiyun, diiyun. Hatinya ~ oleh rayuan. Atine kiyun dening bujuk alus. 2 dadi kelalen marang bab liya (marga kepenaken Isp). Dia sudah ~. Dheweke wis dadi kelalen marang bab liya. terbuai-buai swinging, swaying, rocking, vibrating. buaian 1 bandulan. 2 bandul (genta Isp) buakl membuak v ndobos, umuk. Dia seorang tukang ~. Dheweke pawongan tukang ndobos. KAMUS INDONESIA-JAWA — 63 buak buat buak n v ora teguh atine, pikirane, Isp; seneng pamer. Dia orang yang ~. Dheweke pawongan ora teguh atine. bual, berbual I v mumpal- mumpal, mbual, mrempul (tuk, wedang umob, Isp). Air yang direbus itu dudah ~. Banyu sing digodhog kuwi wis mumpal-mumpal. bual, membual n v 1 omong kosong, kempros. Omongannya tidak ada yang benar karena dia tukang ~. Omongane ora ana sing kebukti amarga dheweke tukang omong kosong. bual langsung omong kosong, omong umuk pembual tukang umub, wong sing seneng omong gumedhe. bualan omong kosong. buana n buwana, donya, jagad, bumi buang v buang — air mencret, murus; — besar ngising; — air darah disentri,— air kecil nguyuh, —sirih nganggep sawijining wong dudu kulawarga maneh membuang v mbuwang. jangan ~ sampah di lan¬ tai, masukkan ke dalam ke¬ ranjang sampah; aja mbu¬ wang sampah ing jogan, lebokake njero kranjang sampah. ~ belakang lminggat; 2 ngenda; ~ bini megat; ~ diri 1 ngendhat, nglalu; 2 menarik diri dr suatu pekerjaan atau perkumpulan; 3 pergi atau merantau ke tempat jauh membuang-buang v mbuang-mbuang membuangkan ngguwakake terbuang v kebuang terbuang-buang v kesiya- siya buas a galak, harimau adalah salah satu jenis binatang macan salah sawijining kewan galak. buat v gawe, yasa. buat-buatan n palsu, ethok- ethokan berbuat v tumindak. Kita harus selalu ~ baik kepada sesama. Awak& dhew4 kudu tumindak sing becik marang sapadha-padha membuat v 1 nggawe, yasa. manusia ~ berita, tetapi berita pun membentuk manusia. Manungsa nggawe warta, ananging warta uga mbentuk manungsa. 2 nggunakake, ngecakake, 3 njalari membuat-buat v gawe- gawe, ethok-ethok, api-api, pawadan membuatkan v nggawekaka ia sedang ~ adiknya baju. Dheweke lagi nggawekake adhineklambi terbuat v kagawe, digawe. dompetnya ~ dr kulit. Dhompete digawe saka kulit buatan n gaw£an. sepatu ini ~ Bandung. Sepatu iki gawean saka Bandung 64 — KAMUS INDONESIA-JAWA buaya budi perbuatan n 1 tumindak, laku. ~ melawan hukum merupakan perbuatan yang dilakukan oleh seseorang yang tidak menurut atau melawan hukum. Tumindak nglanggar ukum yaiku tumindak sing dilakoni wong sing ora nurut utawa nglawan ukum. 2 kalakuan, patrap. ~nya tidak sesuai dengan perkataannya. Kalakuane ora sumbut karo omongane pembuatan n cara gawe. ~ tempe. Cara gawetempe. buaya n boyo, bajul. menangkap ~. nyekel boyo bubar 1 bubar, ambyar, 2 rampung, paripurna. Acaranya sudah -. Acarane wis rampung, membubarkan v mbubarake. polisi ~ para demonstran itu. Polisi mbu¬ barake wong-wong sing lagi pada demo pembubaran vrpambubaran bubuh seleh, dokok membubuhi v menehi, nyelehi, ndokoki. la ~ teh manis dalam gelas itu dengan air jeruk supaya lebih sedap. Dh&w£k6 menehi teh ning gelas kuwi karo banyu jeruk supaya luwih enak membubuhkan vmenehak£, nyelehake, ndokok bubuk n bubuk. Untuk taburan, kue itu diberi ~ pala. Kanggo wuwuran, rotine diwuwuhi bubuk pala. bubung I wuwung. bubungan n wuwung, suwungan, wuwungan. Dia berdiri tepat di bawah ~ rumah. Dheweke ngadeg penering ngisor wuwungan. bubung II, membubung v munggah. Plastik itu tertiup angin ~ tinggi di udara. Plastik kuwi kabur munggah dhuwur ing angkasa. bubur n bubur, jenang. Untuk bayi, sebaiknya diberi makan ~. Kanggo bayi, luwih becik didulang bubur. bubut n 1 bubut, bedhol. duduk sambil ~ jenggot lungguh sinambi bubut jenggot. 2 elus, mesin ~ kanggo gawe kayu dadi alus. mesin bubut kango ngalusake kayu, membubut v mbubut budak n batur, rewang. Dia diangkat sebagai Dheweke diangkat dadi batur. budaya n 1 pikiran, nalar, gagasan. Sudah menjadi ~ manusia untuk meningkatkan taraf hidupnya. Wis dadi nalar manungsa kanggo ngundakak6 derajate. 2 budaya. ~ Jawa. Budaya Jawa. kebudayaan n kabudayan. sudah menjadi ~ bangsa, wis dadi kabudayan bangsa. Budha 1 Buddha, Gautama Budha. ajaran ~. piwulang Budha. 2 Budhist Seorang ~. salah sawijining budhist budi 1 nalar, panggagas, budi, angen-angen. ~ pendek paling senang mencari jalan KAMUS INDONESIA-JAWA — 65 budidaya buk pintas, nalar cupet paling seneng golek cara cepet 2 kalakuan, patrap, perilaku, solah bawa, tandang- tanduk, pratingkah. ~ anak itu memang patut dicontoh. kelakuan bocah kuwi pancen patut diconto. budidaya n budidaya, reka, sedang ~ kehidupan yang lebih baik. lagi budidaya panguripan sing luwih apik. budiman a.apikan. orang ~ suka menolong kepada sesama. wong apikan seneng tetu- lung marang sapadha- padha. bufet n bipet bugil n wuda. Namanya juga anak kecil, ~ tanpa pakaian tidak malu. Jenenge wae bocah cilik, wuda tanpa klambi ora isin. membugili v ngudani. membugilkan vngudakake. buhul n bundhelan, sindhetan. Ujung tali itu dibuat Pucukan tali kuwi digawe bundhelan. membuhul v mbundeli, naleni, nyindhet. ~ ujung baju, mbundheli pucukan klambi. buhur -»BUHUL bui n bui, kunjara. Para pelaku kriminal dijebloskan ke dalam ~. Wong-wong kang tumindhak culika dilebokake kunjara. buih n unthuk, umpluk, wuruh. sabun yang dikacau dengan air menghasilkan ~. sabun sing diubek nganggo banyu ngasilake unthuk. berbuih v munthuk, mumpluk, muruh. airnya banyune munthuk buis -»bis IIL bujang n bujang, jejaka (tumrap wong lanang), prawan (tumrap wong wadon). statusnya ~. status e bujang, membujang v mbujang. Sampai sekarang dia masih ~. Nganti saiki dheweke isih mbujang. bujangan n bujangan. seorang ~. sawijining bujangan. bujangga -> PUJANGGA. buj£tn rengrengan blanja. ~ bulan ini tiga juta, rengrengan blanja sasi iki telung yuta. bujuk n bujuk, pangapus, rimuk, glembuk. - saja dia kalau kamu bisa. Bujuk wae dh&wek6 yen kowe bisa, membujuk v mbujuk, ngapusi. Dia ~ orang itu agar mau ikut dengannya. Dheweke mbujuk wong kuwi supaya gelem melu dheweke bujur n dawa. - tanah itu 15 m. dawa lemah kae 15 m. membujur v ndowo, mulur, irisannya ~. irisane ndowo. terbujur v mbejujung, ngglethak. Tubuhnya ~ kaku. Awak6 mbejujung kaku. buk n bok. duduk di ~ pertigaan jalan, lunguh ing bok pratelon dalan. 66 - KAMUS INDONESIA-JAWA buka bumbu buka I v bebuka, biyak, wiwitan, dhasaran membuka v 1 mbukak. ~ pintu, mbukak lawang. 2 cucul, rucat. ~ baju. Cucul klambi. 3 mbiyak, megar. - payung, megar payung, pembuka n pambuka. ~ acara, pambuka acara terbuka adj 1 menga, bukakan, blak-balakan, wenga, mbiyak. pintunya ~. lawange menga. 2 tan winates. sudah wis tan winates. pembukaan v wiwitan, purwaka, bebuka. acara ~. acara wiwitan. buka n v' buka (tumrapS wong sing pasa). waktu ~ puasa, wayah buka pasa. bukan adv dudu, seje, ora. Engkau sudah dewasa, ~ anak-anak lagi. Kow6 kuwi wis gedhe, dudu bocah maneh - main ngedab-edabi (tumrap kaanan). Cantiknya ~. Ayune jan ngedab-edabi bukan-bukan a 1 ora-ora, aneh. Tidak usah berpikir yang ~. Ora usah mikir sing ora-ora. bukit n gumuk. mendaki ke atas ~ . menek gumuk. bukti n bukti, tandha. barang temuan itu menjadi ~ persidangan, barang temon kuwi dadi bukti ing sidang, berbukti v duwe bukti, membuktien/lmbuktekake, nandhakake. 2 nyekseni terbukti v kabukti buku n buku, membaca ~ . maca buku membukukan v mbu- kukake. penerbit ~ kisah perjalanan hidupnya, pe¬ nerbit mbukukake riwayate. bukut, membukut v nutup; mbungkus pembukut n tutup, bungkus; bulan «rl rembulan, bulan. ~ terlihat bundar utuh. Rembulane katon bunder wutuh. 2 sasi, wulan, bulan. Istrinya tengah hamil tiga ~. Bojone lagi mbobot telung sasi - purnama purnama, pumamasidi berbulan-bulan n pirang- pirang sasi, pirang-pirang wulan, sasen, wulanan. Sudah ~ dia tidak bertemu saudaranya itu. Wis pirang- pirang sasi dheweke ora ketemu sedulure kuwi. bulir n damenan, dami, wuli. ~ padi dami pari. bulu n wulu, lar [tumrap manuk Isp]. ~ ayam, wulu pithik. berbulu v wulunen, metu lare [tumrap manuk Isp]. membuiui v mbubuti bulu tangkis n badminton. PBSI mengurusi soal-soal yang menyangkut ~ di Indonesia. PBSI ngurusi babagan ngenani badminton ing Indonesia. buluh n pring. - betung, pring petung. bumbu n bumbu. ~ masak bumbu masak. membumbui mbumboni. KAMUS INDONESIA-JAWA - 67 bumi putra bunyi bumi n bumi, donya, jagat butala, bantala. ~ nusantara, bumi nuswantara. — istana tanah klairan. mengebumikan v ngubur, mendhem [tumrap bathang] membumihanguskan v musnahake, nyirnakake, nglebur, ngrusak bumi putra n pribumi, seorang salah sawijining pribumi. bunds n buncis, tumis oseng- oseng buncis. bundt adj jembling, blendhing, gendut, perut weteng jembling. membuncit v mblendhing, mblendhuk. Perut anak itu terlihat Wetenge bocah kuwi katon njembling bunda n mbok, biyung, simbok, mak, mamak, bersama ~. karo simbok. bundar a bunder. meja ~. meja bunder. bunga I n kembang. ~ anggrek, kembang anggrek, berbunga v 1 kembang, ngembang. Pohon mangga itu sudah ~. Wit pelem kuwi wis kembang. 2 kasil. berbunga-bunga v bungah, seneng. Hatinya sedang Atine lagi bungah bunga-bungaan n kekembangan. bunga II n anakan. ~ hutang. anakan utang. membungakan v nganakak6. bungkil n bungkil. bungkuk adj wungkuk, bungkuk, sangkuk. Badannya ~. Awake wungkuk membungkuk v mbungkuk. ia ~ memberi hormat kepada gurunya. Ia mbungkuk ngormati gurune. bungkus n wungkus, buntel, bungkus membungkus vlmungkus, mbuntel, mbungkus. ~ makanan. Mungkus panganan. 2 ndhelekake. bunglon n bunglon, bungsu adj wragil, wruju, bungsu [tumrap anak]. Dia - dan tiga bersaudara. Dh£wdk6 wragil saka telung sedulur, buntu v buntu, buntet, pantog. menghadapi jalan ~. ngadepi dalan buntu, buntung adj buntung, tugel, putung. kaki ~. sikil buntung, buntut n buntut. ~ sapi, buntut sapi. bunuh, membunuh v mateni, merjaya. ia dihukum mati karena merampok dan ~ orang. Dheweke diukum mati amarga ngrampok lan mateni wong, terbunuh v mati, lampus pembunuhan n rajapati bunyi n 1 uni, swara. ~ burung. swara manuk, 2 nadha, laras [tumrap gamelan] berbunyi v muni, nywara membunyikan vngun&kake, nabuh, nyuwarakake sembunyi n sauni, sakswara 68 — KAMUS INDONESIA-JAWA bupati butir bupati n bupati, ratu. ~ Kabupaten Semamng. bupati Kabupaten Semarang. buram I n rengrengan. buram Q adj surem, burem [tumrap rembulan], bureng, bruwet [tumrap pendelengj, peteng [tumrap prakara]. burit n buri, buntut, silit buritan n burinan. ~ perahu, burinan perahu. buru, berburu v mbeburu, mbebedhag. orang ~ gajah untuk mendapatkan gadingnya, uwong mbeburu gajah kanggo njupuk gadinge. buruh n buruh, pegaw6. ~ pelabuhan, buruh pelabuhan. - kasar kuli. memburuh v mburuh, mberah, megawe, mergawe buruk adj 1 bobrok, rusak. Bajunya mudah sobek karena sudah -. Klambine gampang suw&k amarga wis rusak. 2 bejat. Kelakuannya yg - membuat orang tuanya resah. Tindak tanduki sing bejat ndaddkake wong tuwane melang-melang. 3 ala, elek. Si cantik dan si - rupa. Bocah ayu lan bocah kang ala rupane memburuk v dadi ala, tambah ala memburukkan v ngrusak burung n manuk. ~ gagak, manuk gagak. bus n bis. naik ~. nunggang bis. busa n unthuk, umpluk, wuruh. - sabun, umpluk sabun, busi n busi. ~ kotor menyebabkan motor mogok, busi. ~ kotor ndadekaki motor mogok. Busuk adj bosok, mambu. mangganya -. peleme bosok busung adj busung [tumrap weteng] membusungkan vdheglag, ndheglag busur n 1 gandhewa, gendhewa, 2 busur busy4t (J) Oh, my God! Gosh! buta v wuta butir n las [spt beras, intan] KAMUS INDONESIA-JAWA — 69 cabai cakar C cabai n lombok. membeli ~ di warung, tuku lombok ing warung cabang n pang, cawang. ~ pohon rambutan, pang wit rambutan. cabik adj suwek, sembret, suwir, bedhah dawa. cabik-cabik a suwek-suwek; bajunya ~ . klambine suwek- suwek. mencabik v nyuwek; mencabik-cabik v nyuwek- nyuwek; cabik-mencabik v suwek- suwekan; mencabikkan v nyuwekake; mencabik-cabikkan v nyu wek-nyuweka ke; tercabik v kesuwek; cabikan n suwekan; pencabikan n bab nyuw&k cabut v cabut, jabud, bedhol. mencabut v nyabut, njabud, mbedhol. ~ bulu mata. nyabut idep cacah I n cacah, daging ~. daging cacah. mencacah v nyacah. mencacah-cacah v nyacah- nyacah. cacahan n 1 cacahan 2 tato, pencacah n 1 tukang cacah 2 panyacah -lubang panyacah bolongan cacah D n cacah, jumlah, gunggung, wilangan. ~ lima, cacah lima, cacahjhwa n cacah jiwa cacar n cacar, cangkrang cacimaki n pisuh mencaci maki v misuh, cacing n cacing. ~ pita, cacing pita, cadang, cadangan n serep, lunggen. ban ~. ban serep, cahaya n cahya. - rembulan, cahya mbulan. cair adj cuwer, encer, sirupnya terlalu ~. sirupe cuwer banget mencair v dadi encer, mencairkan v 1 ngencerake. 2 njupuk (tumrap simpenan) pencairan n carane ngencerake. cakap I adj 1 sanggup, bisa. 2 pinter, wasis, julig. Dia memang anak yang -. Dheweke pancen bocah sing pinter. cakap n n omong, gunem, catur. Jangan banyak -! Ora usah kakean omong bercakap v ngomong bercakap-cakap v jagongan, guneman. Mereka berdua sedang ~ di depan rumah. Wong loro kuwi lagi jagongan ning ngarep omah mempercakapkan v ngomongake. Orang- orang sedang ~ masalah pemilihan RT. Wong-wong lagi ngomongake babagan pilihan RT percakapan n guneman. Perhatikan ~ berkuwit ini Gatekna guneman iki cakar n cakar. ~ ayam, cakar ayam. 70 — KAMUS INDONESIA-JAWA cakrawala canang cakrawala n cakrawala, langit. di atas ~ . ing dhuwur cakrawala. cakup, mencakup v ngrakup, ngukup. ~ dua haL ngrakup rong wema calon n calon, bakal. ~ lurah, calon lurah. mencalonkan v nyalon tercalonkan / calon pencalon n nominator, pencalonan n calonan, kiyam. cam, mencamkan v nggatekake, ngeyakinake. Dia ~ benar- benar nasihat orang tuanya. Dheweke nggatekake kanthi temen pituduhe wong tuwane camar n camar, burung ~. manuk camar camat n camat, menjadi ~. dadi camat cambang n godh&g, jambang. -nya lebat sekali. Godhege ketel banget bercambang v godhegen. Dia sekarang - . Dhew6k6 saiki godhegen campa n macan loreng campak I v sawat, sambit, balang. terkena -. kena sawat mencampak, mencampakkan /ngguwak, mbuwang, nguncalake. la membuka jaketnya lalu ~ nya ke lantai. Dheweke nyopot jakete banjur nguncalake jaket6 ning njogan campak n v campak, gabag, dabag, tabag. Anak itu terkena ~ . bocah kuwi gabagen campang n welah (tumrap prau). mendayung menggunakan -. ndayung nganggo welah campur / 1 campur, carub. ~ baur, campur bawur. 2 amor, kumpul, wis ~. wis amor - kaya gana-gini -tangan cath&k gawel melu cawe-cawe bercampur / 1 campur. gulanya sudah - dengan air. gulane wis campur karo banyu. 2 gandheng-ceneng. Saya tidak ~ dengan urusan itu. Aku ora ana gandheng- cenenge karo prakara kuwi. 3 srawung mencampur /nyampucryanipi- bumbu, nyampur bumbu mencarrpukan /nyampumke, rryaupake mencampuri /1 nyampuri. /o ~ susu dengan soda. Dhdw&k£ nyampuri susu nganggo soda. 2 melu cawe- cawe, ngrusuhi. Jangan ~ urusan orang lain. Aja melu cawe-cawe prakarane wong liya tercampur / kacampur. Semua sudah ~ menjadi satu. Kab£h wis kacampur dadi siji campiaan n campura% camban canai n ungkal, wungkal, g renda. menajamkan pisau dengan ngiandepake peso nagnggo ungkal. canang n bendhe. menabuh ~ . nabuh bendhe KAMUS INDONESIA-JAWA — 71 canda cara tercanang v kaleksanan. ~ sudah apa yang ia inginkan. Wis kaleksanan apa sing dikarepake canda n 1 solah, polah, patrap, tingkah. 2 guyon, gojeg, sembranan candi n candhi. memugar mugar candhi. candra n rembulan, candra candu n candu mencandu v nyandu. la sudah ~ minum kopi setiap pagi. Dhdweke wis nyandu ngombe kopi saben esok, mencandui v nyenengi. la ~ permainan judi itu. Dheweke nyenengi main, kecanduan n kecandon. ~ heroin, kecandon heroin pecandu n tukang madat canggih adj 1 rumit, ruwed. 2 pengalaman. 3 kuminter 4 cerewet crigis, bawel canggung adj 1 pakewuh, pekewuh, kikuk, canggung, kidhung, kau. Dia terlihat -. Dheweke katon kikuk. 2 kagok cangkang n cangkang, kulit endog, cangkok, memecahkan ~ . mecahake kulit endog cangkir n cangkir. ~ teh. cangkir teh. cangkok, mencangkok v nyangkok. ~ tanaman. nyangkok tanduran cangkul n pacul, petani itu membawa ~ . among tani kuwi nggawa pacul, mencangkul v macul. ~ di sawah. Macul ing sawah cantel, mencantelkan v nyanthelake, nyenthelake, nyangkolake. ~ baju pada tempatnya, nyanthelake klambi ing panggone cantik I adj ayu, endah. sangat ~ . ayu banget cantik D a merak ati. perilakunya ~. solah bawane merak ati. capai I v ranggeh, gayuh mencapai v 1 ngranggeh, nggayuh. Demi ~ cita- citanya dia belajar dengan rajin. Kanggo nggayuh pengangen-angene, dheweke sinau mempeng. 2 tekan. ~ garis finish. Tekan garis finish. 3 nggayuk (tumrap gegayuhan). 4 oleh, dntuk capai n adj kesel. Saya -. Aku kesel, kecapaian adj kekeselen. Mungkin dia ~ . Mbok menawa dheweke kekeselen caplok, mencaplok v 1 nyaplok. Buaya itu - mangsanya. Baya kuwi nyaplok mangsane. 2 nyrobot nguwasani capung n klinjeng. menangkap - . ngincup klinjeng cara n cara, dalan. Bagaimana ~ nya agar kita bisa sampai ke sana. Kepriye carane supaya awak^ dh^we bisa tekan kana. 2 corak. 3 adat secara p kanthi, minangka, miturut. Dia selesaikan pekerjaan itu ~ perlahan-lahan. Dheweke ngrampungak£ gaweyan kuwi kanthi alon-alon 72 — KAMUS INDONESIA-JAWA cari cegah cari v golek mencari v golek, nggolek, ngupaya. Dia ~ bukunya yang hilang. Dh&wek£ nggoleki bukune sing ilang — muka pamer — nama golek jeneng mencari-cari v 1 ngreka- reka, golek-golek (alesan Isp). Sukanya ~ alasan. Senengane golek-golek alesan. 2 nggoleki. Dia sudah ~ di semua tempat, tapi tidak menemukan apa yang dicarinya. Dheweke wis nggoleki ning ngendi-endi, nanging ora ora bisa nemu apa sing digoleki mencarikan v nggolekake. Dia sudah berusaha ~ temannya pekerjaan. DhlwdkS wis ngupaya nggolekake kancane gaweyan pencari n pangupadi. ~ ilmu. Pangupadi ngelmu pencarian n anggon£ nggoleki. ~ nya selama ini akhirnya membuahkan hasil. Anggone nggoleki seprana- seprene wis nuwuhake kasil bercari-carian, cari-carian v golek-golekan, j6thungan. Mereka berdua ~ satu sama bin. Wong loro kuwi padha golek-golekan siji lan sijine catat, mencatat v 1 nyathet, nulis, ndhaptar. Siswa diharuskan ~ salah satu berita di televisi. Murid-murid dkuwidokake nyathet warta ning teve. 2 ng rekam catur n catur, skak. Dia sedang bermain ~ . Dheweke lagi skak catut n cathut mencatut v nyathut Jangan suka ~ haknya orang lain. aja seneng nyathut hake wong liya cawan n cawik, lepek. ~ air minum, lepek omben. cawat n cawet, kathok njero. memakai ~. nganggo cawet capung n 1 kinjeng. Ada banyak - di sana. Ana akeh kinjeng ding kana. 2 montor mabur. mengendarai pesawat ~ . nunggang montor mabur cap 1 n 1 cap, setempel.— pos stempel pos; 2 cithak. 3 merek. 4 tandha, ciri mencap v nyetempel. cap H n swara kecap (mangan) cat n cet ~ tembok, cet tembok, bercat vdicet; mengecat v ngecet; pengecatan n bab ngecet cebol adj c£bol, kate cecer, berceceran v cemecer, pating bececer. Ada nasi ~ di mana-mana. Ana sega pating bec£c6r sakenggon- enggon cegah, mencegah v 1 nyegah, nyandhet, ngalang- alangi. ~ agar tidak teijadi kerusuhan. Ngalang-alangi supaya ora ana tawuran. 2 nggondheli. Dia berusaha ~ supaya saudaranya tidak pergi. Dheweke nggondheli sedulure supaya ora lunga KAMUS INDONESIA-JAWA — 73 cekam cenderung cekam, mencekam v 1 cengkerem 2 miris, medeni. suasananya sangat ~. kaanane medeni banget cekat, cekatan adj cukat, trengginas, gathakan, trampil, prigei. Anak itu memang ~ . Bocah kuwi pancen prigei cekcok v padu, sulaya, eyel-eyelan, regejegan. Karena masalah ekonomi, pasangan muda itu terlihat sering ~. Amarga ana masalah ekonomi, pasangan mudha enom kuwi ketok kerep padu ceker n ceker, cakar, sup ~. sop ceker cekik v tekak mencekik v nekak. Dia berusaha ~ musuhnya. Dheweke ngupaya nekak mungsuhe tercekik v ketekak, ditekak. serasa ~. kaya ketekak. cekok n cekok mencekoki v nyekoki. Dia ~ anaknya supaya mau makan. Dheweke nyekoki anake supaya gelem mangan cela n 1 cacad. jangan mencari ~ orang lain, ojo nggolek cacad liyan. 2 ina. orang ~. uwong ina. bercela v duwe cacad mencela v nyacad, ngina. jadi orang jangan suka ~. dadi wong aja seneng nyacad tercela v kacacad, kaina celaan n pangina, panacad celah n sela, mencari ~. golek sela. celaka a cilaka, katiwasan. Wah, ~ ! Wah, cilaka! mencelakakan v nyilakani. Karena merasa sakit hati, dia berusaha ~ orang itu. Amarga rumangsa lara ati, dheweke ngupaya nyilakani wong kuwi kecelakaan n kacilakan celana n kathok, dana, memakai ~. nganggo kathok - dalam, cawet bercelana kathokan, nganggo kathok. ~ hitam. nganggo kathok ireng celup n celup, wenter, wedel. mencelup v 1 nyelub. 2 menter, medel. mencelupkan v nyelubake. Dia ~ bajunya ke dalam larutan sabun. Dh&w&ke nyelubake klambine ning banyu sabun cemas adj sumelang, kuwatir, melang-melang. jangan ~ . aja sumelang cenderamata n tandha mata. menerima ~. nampa tandha mata. cenderawasih n cendrawasih. burung ~. manuk cendrawasih. cenderung adj 1 condhong, dhoyong. rumah itu tiangnya - ke depan. Omah kuwi cagak£ dhoyong mengarep. 2 seneng marang, ngarah. Semakin nyata bahwa hatinya - kepada gadis itu. Samsaya nyata menawa 74 _ KAMUS INDONESIA-JAWA centang cerai berai atineseneng marang prawan kuwi berkecenderungan n luwih seneng, milih. Mengapa banyak industri yang ~ membuat produk berupa koloid ? Ngapa kok ak&h pabrik sing luwih sebeng nggawe barang sing arupa koloid? centang, centang perenang adj morat-marit memahami ~ kampung ini. mangerteni morat-marit^ desa iki centeng n jago kepruk, centheng centimeter n sentimeter centong n enthong. Dia mengambil nasi menggunakan - itu. Dheweke njukuk sega nganggo enthong kuwi mencentong v nyenthong. ~ nasi, nyenthong sega cendawan n jamur, ditumbuhi ~ . kethukulan jamur, bercendawan jamuren cendekia n pinter. golongan ~ . golongan pinter. kecendekiaan n kapinteran cendekiawan n wong pinter cengang, tercengang adj gumun. Apa yang dilakukannya membuatku ~ . Apa sing ditindaka6 marake aku gumun mencengangkan v nggumunake. Kata-katanya sungguh - . Omongane nggumunake tenan cengkerama n guyonan. bercengkerama v guyon. senang ~. seneng guyon. cengkeram, mencengkeram v nggegem nyekethem, nyengkrem. Tangannya terlihat ~. Tangane katon nggegem nyekethem cengkeraman n genggeman, cengkreman. - nya kuat sekali, genggemane kenceng banget cengkih n cengkeh, bubuk ~ . bubuk cengkeh cepat adj cepet, rikat. Ular itu jalannya ~ sekali. Ulane mlakune cepet banget cepat-cepat adj cepet- cepet. Kita harus ~ mem¬ bersihkan tempat ini sebelum ayah datang. Awake dhewe kudu cepet-cepet ngresiki panggonan iki sedurunge bapak rawuh mempercepat v nyepetake, ngrikatake. Dia ~ langkahnya agar segera sampai di rumah orang tuanya. Dheweke nyepetake lakune supaya age tekan omahe wong tuwane kecepatan n cepete. ~ nya dalam berlari belum ada yang menandingi. Cepete anggon4 mlayu durung ana sing nyaingi secepatnya adv sakcepete. Datanglah ke sini ~. Tekaa mrene sakcepete cerah a terang, padhang. hari yang ~. dina sing padhang - ceria, padhang sumilak kecerahan n resike, padhange cerai berai adj pisah-pisah, bubar, morat-marit, kampung ini KAMUS INDONESIA-JAWA — 75 ceramah cerdas terancam ~ . kampung iki kaancem bubar menceraiberaikan v misah-misahake. Orang itu berusaha ~ warga kampung ini. Wong kuwi ngupaya misah-misahake warga desa iki ceramah n sesorah. Orang itu sedang memberikan ~ . Wong kuwi lagi menehi sesorah cerai v pegat pisah. bercerai v pegatan, pisahan. Mereka sudah ~. Wong kae wis pegatan menceraikan v megat. Akhirnya dia ~ istrinya yang tidak patuh itu. Akire dheweke megat bojone sing ora satuhu. tercerai v kepisah perceraian n pegatan cerap v serep, tampa mencerap v nyerep, nampa. ~ ilmunya, nyerep ngelmune tercerap v kaserep, katampa. ilmu dari gurunya ~ dalam hatinya, ngelmu saka gurune kaserep ning njero atine cerapan n seserepan pencerapan n anggone nyerep ceremai n creme. buah ~. woh creme cerewet adj crewet, crigis. terlalu banyak berbicara sehingga berkesan orang ~ . kakehan omong sahingga kaya wong crigis. cerek n c&rdt. Dia memasak air dengan ~ itu. Dh£wdke nggodhok banyu nganggo ceret kuwi cerita n crita, lakon menceritakan v nyritakake. Dia ~ kejadian malam itu dengan runtut. Dheweke nyritakake kedaden bengi kuwi kanthi turut ceroboh adj 1 groboh. 2 galak, kejem. 3 sembrana, grusa- grusu. ~ sekali kamu meninggalkan tas di sini. sembrana banget kowe ninggalake tas ning kene. 4crobo cerobong n crobong, pipa. ~ asap. crobong pega. cerocok n tanggul, membuat ~. nggawe tanggul ceruk n legok, sebuah ~. sawijining legok cetak/cithak mencetak v nyithak. ~ undangan, nyithak undangan cetakan n cithakan. Dia lalu ~ roti itu dengan cetakan berukuran besar. Dheweke banjur nyithak roti kuwi nganggo cithakan sing ukurane gedhe cerca n ece, cacad. terkena ~ . kena ec4 cercah n t6ja, cahya. cerdas adj lantip, pinter. Anak itu memang -. Bocah kuwi pancen lantip mencerdaskan adj nglantipake, minterake. sembilan cara ~ otak, sanga cara nglantipake otak 76 — KAMUS INDONES1A-JAWA cerdik dum cerdik adj lantip, pinter. anak bocah lantip cermat adj 1 setiti, titi. Dia memeriksa tulisan itu dengan - . Dheweke mriksa tulisan kuwi kanthi setiti. 2 irit Kita harus ~ dalam mengatur keuangan. Awake dhewe kudu setiti anggone ngatur dhuwit cermin n pangilon, tuladha, conto. bercermin v ngito. Dia pergi he hamanya untuk~. Dheweke mlebu kamar saperlu ngilo. mencermini v niru, nyonto mencerminkan v nggambarake tecermin v katon. Kebaikan budinya ~ dalam tuturnya. Bebudine katon saka tuturane. cerminan n gambaran cema a giling, remuk mencerna v 1 ki ngejur (tumrap panganan ing njero weteng), 2 nggatekake, nyerep. ia ~ benar-benar semua nasihat ibunya. Dh&wek4 nggatekake tenanan kab4h pituduhe ibune. 3 mangert4ni. ia belum dapat ~ hal-hal yg telah diterangkan. Dhew4k4 durung bisa mangerteni apa-apa sing wis diterangake cibir v enjeb mencibir v menjeb, ngenjebi. mendengar perkataan itu ia ~ . Krungu omongan kuwi dheweke menjeb. dbiran n enjeban cicil I v cicil menddl v nyicil. ~ rumah. nyicil omah cicilan n cicilan cicil n, menddl v mecicil. Orang itu marah sambil matanya ~ .Wong kuwi nesu lan matane mecicil ciduk n cidhuk dngur n cingur, congor ciri n tandha, tetenger. anak yg hilang itu memiliki ~. Bocah sing ilang kuwi nduweni tandha mencirikan n nandhani, nengeri dta n rasa, pepenginan dum I v 1 ambu. 2 ambung, sun mencium v 1 ngambu. Kepalanya terasa pusing setelah dia ~ makanan itu. Sirahe krasa mumet sabubare dheweke ngambu panganan kuwi. 2 ngambung, ngesun (tumrap manungsa), ngambus (tumprap kewan). Sebelum pergi dia selalu ~ anaknya terlebih dahulu. Sedurunge lunga dh&weke mesti ngambung anak4 dhisik - kabar entuk warta ~ tanah tiba ~ telapak kaki kalah, tundhuk berciuman, dum-duman v ambung-ambungan, sun- sunan. Dua saudara itu langsung berpelukan dan berciuman setelah sekian lama tidak bertemu. Wong loro sing ana sambung KAMUS INDONESIA-JAWA - 77 cium coba paseduluran kuwi langsung sikep-sikepan lan ambung- ambungan sawise suwe ora ketemu mencium-cium v ngambu- ambu (tumrap manungsa), ngambus-ambus (tumprap kewan) cium D v 1 ambu 2 ambung, sun. 3 ambus mencium v 1 ngambu. 2 ngambung, ngesun (tumrap manungsa). ~ harumnya mawar ngambu aruming mawar ~ kabar entuk warta ~ tanah tiba ~ telapak kaki kalah, tundhuk men cium-cium vl ngambu- ambu (tumrap manungsa). 2 ngambus-ambus (tumrap kewan). Kucing itu hanya ~ makanan yang ada di hadapannya. Kucing kuwi mung ngambus-ambus panganan kang ana ing ngarepe menciumi / ngambungi, ngesuni, ngambus-ambus (tumrap kewan). Anak itu ~ ibunya. Bocah kuwi ngambungi ibune menciumkan v ngam- bungake, ngambokake. Karena mengalami gangguan penciuman, dia memintaku ~ bau parfum yang akan dibeli. Jalaran ana gangguan irunge, dheweke njaluk supaya aku ngambokake lenga wangi sing arep dituku pencium n irung. ~ nya mancung irunge mbangir penciuman n 1 irung. 2 anggone ngambung, pangambunge tercium v mambu. Aroma masakan tetangga ~ dari rumahnya. Ambu olah- olahane tanggane mambu saka omahe berciuman v ambung- ambungan, sun-sunan. Kakak-adikyang sudah lama terpisah itu berdekapan dan ~ melepaskan kerinduannya. Kakang lan adhi sing wis pisah suwe kuwi rangkul- rangkulan lan ambung- ambungan saking kangene ciut adj 1 ciyut, cupet (ngenani pikiran, pamawas). Matanya kelihatan ~ . Mripate katon ciyut 2 mengkered, mungkred. Mendengar perkataan itu hatinya menjadi Krungu omongan kuwi atine dadi 4 menciut v nyiyut Matanya ~ karena mengantuk Mripate nyiyut jalaran ngantuk coba v coba, jajal. ~ ambil bukumu!. -jupuken bukumu mencoba v nyoba, njajal. saya ~ baju baru, aku ~ klambi anyar mencoba-coba v nyoba- nyoba .jangan ~. aja nyoba- nyoba mencobai / nyoba-nyoba, njojal-njajal, dia ~ berbagai 78 — KAMUS INDONESIA-JAWA cobek congak sepatu, dheweke ~ maneka modhel sepatu, mencobakan v njajalake. Ani ~ baju pada adiknya. Ani njajalake klambi marang adhine cobaan n pacoban. sabarlah menghadapi ~. sing sabar ngadhepi pacoban cobekn cowek, layah. Tiga ~ pecah semua. Cowfck telu pecah kabeh coblos v coblos, cubles mencoblos v, nyoblos, nyubles. pakunya ~ ban. pakund nyoblos ban pencoblos n panyoblos, wong kang nyoblos, piranti kanggo nyoblos cocok I n sujen, sunduk. ~ sate. sunduk sate cocokll adj 1 cocog, jodho, trep. ~ jumlahnya, cocog cacahe. 2 jumbuh warnanya ~ dengan aslinya, warnane jumbuh karo asline mencocokkan v nyocogake. ~ alamat nyocogake alamat kecocokan n kacocogan. Kedua anak itu tidak pernah ada ~ , sehingga mereka selalu saling menghindar. Bocah loro kuwi ora tau ana kacocogan, saengga dheweke kekaro tansah padha cokelat adj coklat, soklat. wama kaosnya ~ . kaose warna soklat cokol, bercokol v manggon. penjajah kembali ~. penjajah manggon man&h colek v 1 jawil. 2 dulit mencolek v 1 njawil. suka ~ seneng njawil. 2 ndulit ~ sambal ndulit sambel mencolek-colek v 1 njawili, njawil-njawil. Dia mempunyai kebiasaan ~ orang yang lewat. Dheweke duwe pakulinan njawili wong-wong sing liwat. 2 ndulat-ndulit, nduliti. Adikku sangat suka ~ sambal. Adhiku seneng banget nduliti sambel. colok v 1 culek. 2 colok mencolok v 1 nyulek 2 nyolok. Parman ~ mata Parjo. Parman - Paijo comberan n paceren. air ~. banyu peceren comot v rayuk mencomot v ngrayuk. Jangan ~ kerikil-kerikil yang sudah kukumpulkan 1 . Aja ngrayuk krikil-krikil sing wis dakklumpukake mencomoti v ngrayuki. Ibu ~ beras yang tumpah ke lantai Ibu ngrayuki beras sing kutah ing jobin compang-camping adj suwek- suwek, rowak-rawek, pating slawir . Pakaiannya ~ . Klambin6 rowak-rawek condong adj condhong, dhoyong. Matahari sudah ~ ke barat Srengenge wis condhong mengulon congak v dengek, dhangak mencongak v ndengek, ndhangak, tumenga. Dia KAMUS INDONESIA-JAWA — 79 congkak coret ~ melihatku. Dh&w&k6 ndhangak weruh aku congkak I adj angkuh, gumedh£, adigang-adigung. Anak itu Bocah kuwi gumedhe congkak n n dhakon. Ketika kecil hampir setiap hari saya bermain ~ bersama teman- teman. Nalika isih cilik meh saben dina aku dolanan dhakon karo kanca-kanca conteng n corek. memberi - . menehi corek menconteng-conteng v ngorek-orek nganggo a reng utawa kapur contoh n 1 conto, tuladha. 2 pola. 3 modhel mencontoh v nyonto. Anak akan ~ kelakuan orang tuanya. Anak bakal nyonto kelakuane wong tuwane mencontohi v nyontoni, menehi conto. Orang tua harus dapat ~ anaknya. Wong tuwa kudu bisa nyontoni anak6 mencontohkan, nyontokak£. Guru - pada muridnya tentang perbuatan terpuji. Guru nyontokakS tumindak becik marang muride copet; pencopet n copet, tukang nyop&t, tukang ngutil. Di pasar banyak - Ing pasar akeh copet mencopet n nyopet, ngutil. Orang itu yang ~ dompetku Wong kae sing ngutil dhompetku copot v copot, ucul (saka talenan). Kancingnya ~. Benike copot mencopot v nyopot, nguculi (saka talenan). Dia ~ sepatunya Dheweke nyopot sepatune cor v cor mengecor v ngecor. Besok pekeijaan ~ dimulai Sesuk anggone ngecor diwiwiti cor-coran n cor-coran. ~ sudah mulai dituang. Cor- corane wis wiwit disuntak corak n corak. ~ kain, corak kain coreng v corek bercoreng-moreng v orek- orekan. Buku itu ~ tidak dapat ditulisi lagi Buku kuwi orek-orekan ora bisa ditulisi maneh. mencoreng v nyorek. Dia ~ mukaku dengan pulpen. Dhdwdk£ nyorek raiku nganggo pulpen mencorengkan v nyorekake. Adikku ~ spidol di tembok. Adhiku nyorekake spidol ing tembok tercoreng v kecorek. ~ arang di mukanya, raine kecorek areng coret tr corek mencoret v 1 nyorek (menehi garis dawa ing tulisan). 2 ngilangi saka dhaptar utawa petungan. Pengurus -namanya dari daftar anggota Pangurus nyorekjeneng£ saka dhaptar anggota mencoreti v nyoreki. ~ tulisan yang salah nyoreki tulisan kang salah 80 - KAMUS INDONESIA-JAWA corong cukup mencoret-coret v ngorek- orek. Dia ~ tembok. Dh^weke ngorek-orek tembok corong n corong, torong cuaca n hawa. ~ malam ini sangat dingin Hawa ing wengi iki adhem banget cuat, mencuat v mencengel, njengat. ada yang ~. ana sing njengat cubit v jiwit mencubit v njiwit. Dia senang ~ pipiku. Dhewek6 seneng njiwit pipiku mencubit-cubit v njiwat- njiwit, njiwiti. Sejak tadi dia ~ tanganku. Wiwit mau dhew&ke njiwat-njiwit tanganku cubitan vjiwitan. ~ nya sakit sekali Jiwitane lara banget cucakrawa n cocakrawa. burung ~ . manuk cocakrawa cuci v kumbah, wasuh, wisuh (tumrap tangan utawa sikil) mencuci vngumbah, masuh. Bapak sedang ~ mobiL Bapak lagi ngumbah montor mencucikan v ngum- bahake. Ibu selalu ~ baju anak-anaknya. Ibu tansah ngumbahake klambine anak- anake tercuci v 1 kekumbah. 2 dikumbah. Baju-baju yang kotor sudah ~ semua pencuci n tukang umbah- umbah cucian n kumbahan, wasuhan cucu n putu. ~ pertama laki- laki Putune sing nomer siji lanang bercucu vduwe putu. Eyang sudah bercucu delapan belas. Simbah wis duwe putu wolulas cucur, bercucuran I v trocosan (luh), nrocos, dleweran. Keringatnya ~ Kringete dleweran cucur n n cucur (jeneng panganan saka glepung beras lan gula). ~ buatan ibu terlalu manis. Cucur gaweane ibu kelegen cuka n cukak cukai n pajeg, beya. ~ rokok pajeg rokok cukong n cukong, bandar. Dia menjadi ~ . Dheweke dadi bandar cuk n uget-uget Ada ~ di air itu. Ana uget-uget ing banyu kuwi. cukup a 1 cukup, sedheng Tabungannya ~ untuk membayar hutang. Celengane cukup kanggo mbayar utang. 2 ganep. Jumlahnya sudah ~. Cacahi wis ganep - umur diwasa. Anakku sudah ~ Anakku wis diwasa mencukupi v nyukupi. Gajinya bisa digunakan untuk ~ kebutuhan hidupnya. Opah6 bisa digunakak6 kanggo nyukupi kabutuhan uripe mencukupkan vnyukupake. Sebaiknya kita ~ dana yang diberikan untuk kegiatan. KAMUS INDONESIA-JAWA — 81 cukur cupai Api ke kita nyukupake dana kang diwenehakg kanggo pagaweyanAegiyatan cukupan adj cukupan, sedhengan berkecukupan v kacukupan. Hidupnya Uripe kacukupan secukupnya adv sacukupe. Diberi gula ~ saja. Diwenehi gula sacukupe wae cukur v cukur mencukur v nyukur. Ayah ~ kumisnya setiap hari. Bapak nyukur brengose saben dina pencukur n 1 tukang cukur. 2 piranti kanggo nyukur cula n cula, sungu warak culas I a kesed. Sejak mempunyai pembantu dia menjadi Wiwit duwe rewang dheweke dadi kesed. culas D a licik, urik. Dia ~ dalam bermain. Dhewekg yen dolanan urik culik I n kolik (arang manuk) culik n v culik menculik v nyulik (wong). Dia tega ~ keponakannya sendiri. Dheweke tega nyulik ponakane dhewe penculik n panyulik, wong kang nyulik. ~.nya sudah tertangkap. Wong kang nyulik wis katangkep cuma adv mung. Yang hadir - sepuluh orang. Sing teka mung wong sepuluh cuma-cuma adv 1 tanpa guna, rugi. Usahanya ~. Usahane tanpa guna. 2 gratis. Beras ini diberikan secara ~. Beras iki diwenehake kanthi gratis percuma adv tanpa guna, rugi. ~ memberitahu dia. Rugi ngandhani dheweke cumbu n 1 tetembungan manis kanggo milut 2 sembrana, gojegan bercumbu v sembranan, gegojegan. Sepasang merpati itu terlihat sedang ~. Manuk dara sapasang kae katon lagi gegojegan mencumbu v miluta. Dia sangat pandai ~ istrinya. Dheweke pinter banget miluta bojone cumi-cumi n cumi-cumi, iwak mangsi, nus. cundang, mencundang v kalah mencundangi I vngalahake. pecundang n sing kalah. Ayam aduannya menjadi ~. Pitike sing diadu kalah cundang, mencundangi II v ngapusi pecundang n tukang ngapusi, wong sing ngapusi cungldl v cukil mencungkil v nyukil (klapa Isp). Pencuri berhasil masuk rumah dengan ~ kunci pintu. Malinge kasil mlebu omah kanthi nyukil kancing lawang mencungkili vnyukili (klapa Isp) Bapak - kelapa. Bapak nyukili Idapa cungkilan n cukilan cupai adj l£na. Ketika sedang -, dia tidak tahu dagangannya diambil orang. Nalika lagi lena, dheweke ora ngerti 82 - KAMUS INDONESIA-JAWA cupang cuti menawa dagangane dijupuk wong mencupaikan v nglirwakake, nglenakake. Berkali-kali dia ~ pekerjaan. Wis makaping- kaping dheweke nglirwakake pagawean. cupang n cupang cuplik v cuplik, pethik (karangan Isp) mencuplik v nyuplik, methik (bab tulisan) cuplikan n cuplikan, pethikan. Tembang itu ~ dari Serat Wulangreh. Tembang kuwi pethikan saka Serat Wulangreh curah n sok, suntak, grojog mencurah v gumrojog. Air hujan ~ dari cucuran. Banyu udan gumrojog saka talang mencurahkan v 1 ngesok, nyuntak. Bapak ~ beras ke dalam karung. Bapak nyuntak beras ing karung. 2 ngetokake. Dia ~ seluruh isi hatinya pada ibunya. Dheweke ngetokake kabeh uneg-unege marang ibune tercurah v diwetokake curang adj urik, curang, orang yang ~ tidak akan banyak teman. uwong kang urik ora bakal duwe kanca akeh mencurangi nguriki. suka ~ orang lain seneng nguriki liyan curi v colong mencuri nyolong, maling Pencuri itu tertangkap ketika sedang ~ ayam di rumahku. Maling kuwi kecekel nalika lagi nyolong pitik ing omahku pencuri maling. Banyak ~ berkeliaran di desaku. Akeh maling kluyuran ing desaku curian colongan, malingan. Semua barang ~ yang diperolehnya langsung dyual pada penadah. Kabeh barang colongane langsung didol marang tukang tadhah curiga v cubriya. Ibu ~ dengan perilaku anaknya yang akhir- akhir ini terlihat aneh. Ibu cubriya karo solah tingkahe anake sing keri-keri iki katon aneh mencurigai v nyubriyani. Dia ~ seseorang. Dheweke nyubriyani sawijining wong cuti n perlop, prei. Setiap pegawai berhak ~ . Saben pegawe duwe jatah periop KAMUS INDONESIA-JAWA — 83 dagel D dada n dhadha. Bapak merasakan ~ nya sesak. Bapak ngrasakake dhadhane sesek dadah n candu. Peredaran ~ terdeteksi sampai ke tembaga pemasyarakatan. Sumebar£ candu konangan tekan bui dadak v dadak mendadak v ndadak, du- madakan, ujug-ujug. Bapak ~ sakit. Bapak dumadakan lara dadap n wit dhadhap. daun ~ . godhong dhadhap dadar n 1 dadar (endhog dadar). 2 kuwih dadar dadu n dhadhu, diwik. Orang tua hendaknya tidak mengajari anak bermain -. Wong tuwa prayogane ora ngajari anak dolanan dhadhu daerah n dhaerah, wilayah, tlatah, wewengkon. - itu dianggap angker. Dhaerah kuwi dianggep angker daftar n lis, dhaptar, cathetan mendaftar v ndhaptar, nyathet. la ~ semua judul buku yg diterima. Dheweke nyathet kabeh judhul buku kang ditampa mendaftarkan v ndhaptarake. la ~ adiknya di SMP. Dhew£k6 ndhaptarake adhike Ing SMP terdaftar v kacathet, kadhaptar. Namamu sudah ~. Jenengmu wis kacathet pendaftaran n dhaptaran. ~ siswa baru sudah dimulai Dhaptaran siswa anyar wis diwiwiti dagang I n dagang, dol berdagang v dodolan, bakulan, dol-tinuku. Ibu ~ bumbu dapur di pasar. Ibu dodolan bumbon ing pasar perdagangan n bab dol tinuku. Maraknya kejahatan penculikan dan ~ anak men¬ jadikan orang tua semakin takut meninggalkan anaknya. Ramene kadurjanan nyulik lan dol tinuku bocah ndadekake mendagangkan, memperdagangkan v dodolan di pasar itu banyak orang ~ tekstil. Ing pasar kuwi akeh wong dodolan kain dagangan n dagangan. ~ nya banyak sekali. dagangane akeh banget pedagang n bakul. Para ~ di pasar itu mengeluh penghasilannya menurun. Bakul-bakul ing pasar kuwi sambat menawa asil bebakulane mudhun dagang n n pangumbara dagel, mendagel v ndhagel, nglawak, mbanyol, nglucu . Dia senang ~ . Dheweke seneng ndhagel dagelan n dhagelan, banyolan, guyonan. Tadi malam saya menonton ~ bersama teman-temanku. Dhek bengi aku nonton 84 — KAMUS INDONESIA-JAWA daging dald dhagelan karo kanca- kancaku daging n daging, iwak. Ibu mem¬ beli ~ tiga kilogram. Ibu tuku daging telung kilo berdaging v 1 ndaging. 2 lemu. Ayamnya Pitike ndaging dagu n janggut. ~ nya luka karena jatuh. Janggute tatu jalaran tiba dahaga adj ngelak. untuk me¬ lepaskan rasa ia meminum es teh satu gelas, kanggo ngilangi ngelake, dheweke ngombe es teh sagelas dahan n pang gedhe. Bapak me¬ motongi -yang merunduk ke jalan. Bapak ngethoki pang- pang gedhe sing manglung ing dalan berdahan v ngepang (ana pange). Pohon itu - banyak: Wit kuwi ngepang ak&h. mendahan v ngepang (thukul pange). pohon kecil yg ditanam adik sudah mulai ~. Wit cilik sing ditandur adhik wis wiwit ngepang dahi n bathuk. -nya menonjol. bathuk£ nonong dahsyat adj ng6dab-6dabi, nggegirisi. suara ledakan itu sangat ~. swara mbledhosg ngidab-edabi dahulu n biyfcn, ndhisik masa ~ berbeda dng masa sekarang. Jaman biy&n beda karo jaman saiki - kala jaman biyen, rikaia semana dahulu-mendahului v dhisik-dhisikan, salip-salipan. Jalannya ~. anggone mlaku dhisik-dhisikan mendahului v 1 ndhisiki. Ayah berangkat ~ ibu berangkat ke kantor. Bapak anggone mangkat kantor ndhisiki ibu. 2 nyalip. Ratno bersepeda ~ Reni. Ratno anggone ngepit nyalip Reni mendahulukan vndhisikake. ~ kepentingan umum dari pada kepentingan pribadi merupakan tindakan yg sangat terpuji, ndhisikake kapentingan umum tinim- bang kapentingane dhewe mujudakS tumindak kang banget pinuji terdahulu adj kawitan, mula buka, akulah yang ~ bangun pagi ini. aku sing tangi kawitan pendahulu n cikal bakal, leluwur, leluhur Sumpah Pemuda kita warisi drpara ~ kita. Sumpah Pemudha kita warisi saka para leluhur kita pendahuluan n bebuka, purwaka, wiwitan. ~ pidatonya sangat bagus. Bebukan6 pidhato apik banget kedahuluan v kedhisikan. Saya dalang ~ ibu. Tekaku kedhisikan ibu dakiln bolot, kokot bolot dhangkal. Banyak - berjatuhan ketika Indah menggosok-gosok tangannya. Kokot bolote padha ceblok nalika Indah ngosok-osok tangani KAMUS INDONESIA-JAWA — 85 dalam daki daki n v penek mendaki v munggah, menek. hobinya - gunung. kasenengan 6 munggah gunung daku pr aku. - sudah menerima kirimannya. Aku wis nampa kirimane dakwa n dakwa, tudhuh, terka mendakwa v ndakwa, nudhuh, nerka. Dia - saya pelakunya. Dheweke nudhuh aku sing tumindak mendakwai v nuntut. Dia ~ orang tuanya untuk membelikan mobiL Dhewek 6 nuntut wong tuwane nukokake montor mendakwakan, memperdakwakan v ndakwakake, nudhuhake. Polisi ~ pelanggaran pada orang itu. Polisi ndakwakake tumindak nerak aturan marang wong kuwi pendakwa n pandakwa (wong kang ndakwa), panudhuh. Dia yang menjadi ~. Dheweke sing dadi pandakwa pendakwaan n 1 tuntutan prakara. 2 tudhuhan, pandakwan. ~ ditujukan pada orang dua orang yang duduk itu. Tudhuhan ditujokake marang wong loro sing lungguh kuwi terdakwa n kang kadakwa, kang katudhuh. Orang itu sudah ditetapkan menjadi ~. Wong kuwi wis ditetepake dadi wong kang kadakwa dalam Ia 1 jero Sumurnya sangat -■ Sumure jero banget 2 jero, tekan jeroning batin (bab katresnan). Kasih sayang ibu pada anaknya sangat -. Tresnane ibu marang anake tekan ing batin. 3 ngemu teges kang angel dimangerteni. nasihat ini - maknanya, pitutur iki ngemu teges kang angel dimangerteni. 4 jero, dudu jaba. Bukuku tertinggal di ~ kelas. Bukuku keri ing jero kelas. 5 raket, hubungan antara kedua sahabat itu sangat ~. anggone kekancan antarane bocah loro kuwi raket banget dalam-dalam a d j 1 landhung (ambegan). Tarik nafas dalam-dalam! Ambegan sing landhung. 2 tekan jeroning ati. petuah neneknya dihayati se~nya. Pituture simbah putrine karasuk tekan jeroning ati mendalam v 1 rumasuk pengaruh bacaan itu ~ bagi anak-anaknya, pangaru h wacan kuwi rumasuk marang anak-anake. 2 nemen (bab penyakit kacingkrangan Isp). penderitaan rakyat telah ~. Panandhange rakyat wis nemen. 3 manjing, mbalung sungsum (bab rasa ora seneng). sakit hatinya telah ~. gethinge manjing mendalami v sinau kanthi temen, ngudi nganti ngerti tenan. ia hendak ~ ilmu hukum di Belanda. Dheweke 86 — KAMUS INDONESIA-JAWA dalam dalang arep sinau kanthi temen bab ngelmu kukum ing Walanda. mendalamkan v njerokake (tumrap nggawe jugangan Isp). Warga bergotong- royong ~ sungai sebelum musim hujan tiba. Warga gugur-gunung njerokake kali sadurunge tekane mangsa rendheng dalaman n jeroan (tumrap usus, rempela, jantung, ati, Isp) memperdalam v 1 njerokake. mereka berusaha ~ sumur itu sampai dua puluh meter. 2 matengake (tumrap ngelmu). la berusaha ~ ilmu yang telah dimiliki Dhewkke ngupaya matengake ngelmu kang wis diduweni pedalaman n plosok. Kehidupan masyarakat di ~ Papua sangat menarik perhatian. Panguripane wong-wong ing plosok Papua banget narik kawigaten kedalaman n jerone. ~ lubang yang digali kira-kira delapan belas meter. Jerone luweng sing didhudhuk kira- kira wolulas meter sedalam adv jerone kolam ikan di rumahku ~ kolam ikan di rumah temanku. blumbang iwak ing omahku jeron£ padha karo blumbang iwak ing omahe kancaku sedalam-dalamnya adv 1 temen-temen negara- negara lain turut berduka cita ~ atas kecelakaan pesawat itu. Negara-negara liya temen-temen melu prihatin awitanane kacilakan montor mabur kuwi. 2 sajero-jerone. sumur itu akan digali ~. Sumur kuwi arep didhudhuk sajero-jerone dalam U p 1 ing. cerpen ini sudah dimuat ~ majalah remaja. Cerkak iki wis dipacak ing majalah remaja. 2 rikala, nalika Sumpah Pemuda diikrarkan ~ tahun 1928. Sumpah Pemuda diakoni rikala taun 1928.3 sajroning. Barang itu habis dipasarkan ~ waktu satu tahun. Barang kuwi entek didol sajroning wektu setaun. 4 ngenani. ~ hal itu, kita tidak bisa berbuat apa-apa. Ngenani bab kuwi, kita ora bisa ngapa-ngapa. S kanggo. - memenuhi kebutuhan hidup, orang harus bekerja keras. Kanggo nyukupi kabutuhaning urip dalang n dhalang. Ki Mantep Sudarsono adalah dalang yang sangat terkenal. Ki Mantep Sudarsono kuwi dhalang kang kawentar mendalang v ndhalang. Meskipun masih kecil dia mampu ~ semalam suntuk. Sanajan isih cilih dh&weke kuwat ndhalang sawengi muput mendalangi v ndhalangi. Kerusuhan itu ada yang ~ . Ontran-ontran kuwi ana sing ndhalangi pedalangan n padhalangan. Kalau kamu ingin memelajari datanglah ke perpustakaan KAMUS INDONESIA-JAWA — 87 dalih damping yang memunyai koleksi buku-buku tentang Yen kowe pengin nyinau bab padhalangan, menyanga perpustakaan kang nduweni maneka buku ngenani pedhalangan dalih n alesan, pawadan, sengadi berdalih v golek pawadan, sengadi. ia selalu ~ dng mengatakan "tidak enak badan" setiap kati ia mendapat giliran untuk berjaga malam. Dheweke tansah golek pawadan kanthi ngomong “awak ora kepenak" saben antuk giliran rondha. dalil n dalil. ~ yang digunakan untuk membahas masalah itu sangat tepat. Dalil kang digunakake kanggo ngrembug bab kuwi pas banget berdalil v ndalil. Santri itu meskipun masih kecil, tetapi sangat fasih ~. Santri kuwi sanajan isih cilik, nanging paseh banget anggone ndalil dam n bendungan. ~ yang dibangun dua tahun lalu itu sudah ambrol. Bendungan kang digawe rong taun kepungkur kuwi wis ambrol damba, mendambakan v kumacelu, kapiadreng, kepengin banget, anak- anak selalu ~ kebahagiaan orang tuanya. Bocah-bocah mesthi kumacelu marang kabagyane wong tuwane dampak n pangaruh. - dari lingkungan yang kumuh adalah rawan penyakit. Pangaruhe papan kang reged kuwi gampang banget kena lelara berdampak v nuwuhake pangamh. Perilaku buruknya berdampak pada perilaku adik-adiknya. Tumindake kang ala nuwuhake pangaruh marang tumindake adhi- adhine dampar v sangsang, tangsang terdampar v 1 temangsang, sumangsang, kesangsang 2 kandhas. Kapal itu kandas setelah menabrak karang. Kapal kuwi kandhas sawise nabrak karang damping adj raket, akrab berdampingan v sisihan, bebarengan. soal dan jawabnya ditulis Pitakon lan wangsulane ditulis sisihan mendampingi v ngancani. dl suka dan duka sahabatnya selalu ~nya . Ing wektu seneng lan sedhih kanca rakete tansah ngancani mendampingkan v nyedhakake. Sebelum meninggal ibunya berpesan jika meninggal anaknya agar ~ kuburan ibunya dengan kuburan bapaknya. Sadurunge mati ibung meling supaya yen mati anake nyedhakake kuburane ibune kano bapake. 88 - KAMUS INDONESIA-JAWA dampit dandan dampit n dhampit. Kakakku melahirkan anak ~ . Mbakyuku nglairake dhampit damprat, mendamprat v nglabrak, ngunek-unekake. Bapak mendamprat anak muda yang menyerempet motornya. Bapak nglabrak nom-noman sing nyrempet motori. damai n 1 dhami, aman. Keadaan sudah ~ tidak ada kerusuhan lagi. Kaanan wis aman ora ana rerusuh maneh.2 tentrem. hati kami sangat ~. ati tentrem banget. 3 rukun. keluarga itu selalu hidup dengan ~. Kulawarga kuwi tansah urip kanthi rukun berdamai /bedhami, rukun, akur, kedua kelompok yg bertikai itu telah ~. kelompok cacah loro sing regejegan kuwi wis rukun, mendamaikan v 1 ndhamekake, ngrukunake, ngakurake. guru sudah ~ pertikaian murid-murid. Guru wis ndhamekake anggone regejegan murid-muride. 2 ngayem-ayem. tak ada orang yg bisa ~ hati kecuali aku sendiri. Ora ana wong sing bisa ngayem-ayem ati kajaba awakku dhewe. memperdamaikan v ndhamekake, ngrukunake, ngakurake. perdamaian n bedhamen, karukunan Upaya ~ dunia terus dilakukan. Upaya murih karukunane donya tansah ditindakake pendamai n panengah. Pihak ketiga menjadi ~ kedua pihak yang bertikai Pihak katelu dadi panengahe kaloro pihak sing padha regejegan kedamaian n katentreman, karahayon. Setelah Indonesia merdeka rakyat Indonesia mulai merasakan ~. Sawise Indonesia mardika rakyat Indonesia wiwit ngrasakake katentreman damar n damar, dilah, diyan, obor, suluh. Pedagang dari desa yang berangkat malam berjalan kaki biasanya membawa obor. Bakul saka desa sing mangkat bengi mlaku umume nggawa obor dan p lan, lawan, karo. Dia ~ adiknya setiap hari berangkat sekolah bersama. Dheweke lan adike saben dina mangkat sekolah bareng dana n 1 dana, derma, paweweh. 2 beya, prabeya, wragad. - yang dibutuhkan untuk membangun rumahnya ternyata jauh melebihi perkiraannya. Wragad sing dibutuhake kanggo mbangun omahe jebul banget luwih akeh saka pangirane danau n tlaga, tasik. Setiap minggu banyak anak muda yang datang ke ~ itu. Saben minggu akeh nom-noman sing teka ing tlaga kuwi dandan, berdandan v I dandan, macak. kalau sudah ~, ia KAMUS INDONESIA-JAWA - 89 dandan dapat tampak lebih cantik. Yen wis dandan, dhewekd katon luwih ayu mendandani v ndandani, macaki. Ibu ~ meneladani pengantin. Ibu ndandani mantan dandanan n dandanan dandan n n tambang. Pohon yang ditebang itu ditarik dengan ~ . Wit sing ditegor digeret nganggo tambang dandang I n dandang. Untuk menjamu tamu, ibu menanak nasi menggunakan dandang. Kanggo nyuguhi tamu, ibu adang sega migunakake dandang. dandang n n dhandhang, manuk gagak. Sejak tadi ada burung ~ terbang mengitari atas rumahku. Wiwit mau ana manuk gagak mabur ngubengi dhuwur omahku. dangkal I adj cethek. Sungai yang sangat dalam menjadi dangkal akibat banjir lahar dingin. Kali sing jero banget dadi cethek jalaran banjir lahar adhem. mendangkalkan v , nyethekake. Bapak menimbun kolam dengan tanah untuk ~ kolam itu. Bapak ngurug blumbang nganggo lemah kanggo nyethlkak£ blumbang kuwi dangkalan n gisik. Anak- anak terlihat sangat gembira bermain di ~ sungai Bocah- bocah katon gumbira dolanan ing gisike kali mendangkal v nyethek. Pada musim kemarau terlihat sungai-sungai ~. Ing mangsa ketiga katon kali-kali padha nyethek pendangkalan n bab cetheke. Terjadinya ~ sungai karena banyaknya lumpur yang ada di sungai tersebut. Bab dumadine nyetheke kali jalaran akehe lendhut sing ana ing kali kasebut dangkal D adj 1 atos njero (tumrap woh-wohan). Mangganya ~ . Peleme atos njero. 2 dhangkal, wangkal, cengkar (tumrap lemah), tegerak. Tanah di sini -. Lemah ing kene cengkar dangir v dhangir mendangir v ndhangir. Bapak ~ kebun. Bapak ndhangir kebon dapat adv 1 bisa, oldh. Dia - menjawab semua pertanyaan dengan lancar. Dheweke bisa mangsuli kabeh pitakonan kanthi cepet 2 v entuk. Dia ~ upah sepuluh ribu rupiah sehari. Dheweke entuk opah sepuluh ewu sedina 3 v dipatrapi. ~ hukuman penjara tiga bulan, dipatrapi paukuman telung sasi. 4 ketemu. dicari belum -juga. digoleki durung ketemu. 5 kasil. mudah-mudahan ~ juga apa yg engkau cita- citakan. Muga-muga kasil apa kang dadi panjangkamu mendapat v 1 entuk, oleh. ~ suara terbanyak.entuk swara 90 — KAMUS INDONESIA-JAWA dapur darah paling akeh 2 nampa. ia ~ kabar gembira kemarin. Dheweke nampa kabar kang nyenengake dhek wingi. 3 nemokake. ~ uangnya yang hilang. nemokake dhuwit4 sing ilang 4 nemahi. Adiknya ~ kecelakaan. Adhine nemahi kacilakan mendapati v 1 nemoni. Dia - kucingnya sudah mati. Dheweke nemoni kucinge wis mati. 2 meruhi. Tadi malam ayah ~ jendela kamar terbuka. Dhek bengi bapak meruhi cendhela kamar mbukak mendapatkan v entuk . Indonesia telah ~ pasaran minyak di Asia. Indonesia wis 6ntuk pasar lenga ing Asia, terdapat v ditemokake, ana. dl pasal ini ~ berbagai petunjukyg baik. Ing pasal iki ditemokake maneka pituduh kang becik pendapat n 1 panemu, panganggep. Dia memunyai ~ yang berbeda dengan yang lainnya. Dheweke duwe panemu kang beda karo liyane pendapatan n pakolih, pametu. ~ nya satu bulan habis untuk memenuhi kebutuhan keluarga dalam seminggu. Pakolihe sesasi entek kanggo nyukupi kabutuhan£ kulawarga ing sajroning seminggu sedapat v sawise nampa, sawis4 entuk. ~ mendapat berita, dia langsung pulang. Sawise nampa kabar, dh&weke langsung bali sedapat-dapatnya adv sabisane, saentuke. Kami akan berusaha ~ . Aku lan kabeh arep ngupayakake sabisane dapur n 1 pawon. Ibu memasak di ~. Simbok olah-olah ing pawon dara I n manuk dara, Columba domestica . Burung ~ beterbangan di atas genteng. Manuk dara padha mabur ing dhuwur gendheng dara n n prawan (tumrap wong wadon kang durung kawin). dia masih ~ . Dheweke isih prawan, dhara (tumrap pitik Isp). Ayam yang akan disembelih masih ~ . Pitike sing arep dibel&h isih dhara darah n dharah, getih. ~ mengalir dari lukanya. Getih mili saka tatune. - biru n ningrat, - daging n 1 anak kandhung. 2 sanak sedulur, darah mati n getih mati berdarah v 1 getihen, metu getihe. Kakinya yang tersandung batu ~. Sildle sing kesandhung watu getihen. 2 ana getih6. Daging ini sudah satu jam direbus, tetapi ketika diiris ~. Daging iki wis digodhog suwene sakjam, nanging nalika diiris ana getihe ~ dingin 1 kewan sing bisa urip ing dharat lan ing banyu. 2 ora duwe rasa welas asih KAMUS INDONESIA-JAWA — 91 darat dasar darat n dharatan. Katak dapat hidup di air dan ~ . Kodhok bisa urip ing banyu lan dharatan mendarat v ndharat, mudhun. Pesawat itu tidak dapat ~ karena kabut sangat tebat Montor mabur kuwi ora bisa ndharat jalaran pedhute kandel banget mendarati v ndharat ing. ~ sebuah pulau, ndharat ing sawijining pulo mendaratkan v ndharatake, ngudhunake. Sebelum ~ pasukannya, komandan pasukan memerintahkan pasukan menembakkan meriam ke daerah pantat Sadurunge ngudhunake pasukane, kang mandhegani pasukan mrentah pasukane nembakake mriyem menyang dhaerah panti dari p 1 saka. Mangga ini baru jatuh - pohonnya. Pelem iki lagi ceblok saka wite 2 awit, wiwit ~ dulu sudah saya peringatkan, wiwit biyen wis takelingake B ngenani. ~ hal hutang yang belum terbayar akan dibicarakan lagi. Ngenani bab utang sing durung kesaur arep dirembug maneh daripada p timbang, tinimbang, katimbang. ~ mencuri lebih baik meminta. Tinimbang nyolong luwung njaluk darmabakti n darmabekti. ~ nya mendapatkan penghargaan dari peme¬ rintah. Darmabektine entuk pakurmatan saka pamarentah mendarmabaktikan v ndarmabektekake. para pejuang ingin ~ dirinya kepada negara. Para pejuang pengin ndarmabektekake awaki marang negara darmawisata n plesiran. Seko¬ lah akan mengadakan -. Sekolahan arep nganakake plesiran berdarmawisata v plesir, mlancong. Kami akan ~ ke Taman Safari. Aku kabeh arep plesir menyang Taman Safari darurat adj kepepet, kapeksa, kedereng dening perlu. dalam keadaan ~ pemerintah harus bertindak cepat untuk mengatasi keadaan. Ing kaanan kepepet pamarentah bisa tumindak cepet kanggo ngatasi kaanan. dasa num sepuluh, sejinah.jumlah¬ nya wilangane sepuluh dasar n 1 dhasar. Pancasila adalah - negara Indonesia. Pancasila pinangka dhasare negara Indonesia 2 lambaran, landhesan. ~ iman yang kuat dapat dijadikan pengendali diri, landhesan iman kang kuwat bisa kanggo ngendalini awake dhewe berdasar nganggo dhasar. tuduhan itu tidak ~ . panuduhi ora nganggo dhasar berdasarkan v 1 miturut. ~ keterangan para saksi, 92 — KAMUS INDONESIA-JAWA dasi daun terbukti bahwa ia bersalah. miturut katrangang para seksi, kabukten menawa dheweke salah. 2 adhedhasar, lelandhesan kerja sama ini hanya ~ percaya-mempercayai. pagawean bebarengan iki mung adhedhasar percaya- pinercaya mendasar v tandhes hal itu merupakan permulaan dari persoalan besar yang lebih ~ . bab kuwi pinangka bebukane perkara gedhe sing luwih tandhes mendasari v ndhasari ayat-ayat itulah yang ~ argumennya, ayat-ayat kuwi kang ndhasari pamawase mendasarkan v ndhasarake dasi n dhasi, dhesi. Dia terlihat lebih berwibawa karena memakai ~ . Dheweke katon luwih wibawa jalaran nganggo dhesi berdasi v nganggo dhfcsi. Bapak ~ setiap hari. Bapak nganggo dhesi saben dina datang v 1 teka, tumeka Nano datang dari Surabaya kemarin. Nano teka saka Surabaya dhek wingi. 2 asale saka. Banyak pelajar ~ dadi desa. Akeh murid asale saka desa — bulan nggarap sari. Setiap ~ perutnya sakit. saben nggarap sari wetenge lara datang-datang adv teka- teka, lagi teka. ~ dia marah teka-teka dh£w£k6 nesu berdatangan v gumrudug, grudugan. rakyat ~ dari seluruh pelosok kota, rakyat gumrudug teka saka saindhenge kutha mendatang n besuke. Belajar tekun untuk kehidupan ~ . temen sinau kanggo panguripan besuke mendatangi v nekani. Dia ~ pernikahan kawannya. Dhewekg nekani kawinane kancane mendatangkan v nekakakg siapa yg mula-mula - pohon kina ke Indonesia, sapa sing wiwitan nekakake wit kina menyang Indonesia pendatangan n carane nekakake kedatangan n tekane. ~ jenazah disambut isak tangis keluarga. tekan£ layon dipapag tangise kulawarga datar adj rata, wrata. tempatnya datar papane wrata mendatar adj rata, wrata melalui jalan yang ~. liwat dalan kang rata mendatarkan v ngratakake ia ~ tanah dengan traktor. dheweke ngratakake lemah nganggo traktor dataran n 1 ngare . Banyak bukit yang berubah menjadi ~ . akeh gumuk sing owah dadi ngar6. 2 lapangan sawah itu sekarang sudah berubah menjadi ~ .sawah kuwi saiki wis dadi lapangan daun n 1 godhong 2 ineb. ~ jendela, ineb cendhela, ~ pintu, ineb lawang KAMUS 1NDONESIA-JAWA — 93 dawai dedah - muda prawan ~ telinga godhoh berdaun v ana godhonge pohon itu sudah mulai ~ lagi, wit kuwi wis wiwit ana godhonge maneh daun-daunan, dedaunan n gegodhongan musim kemarau ~ berguguran, ing mangsa ketiga gegodhongan padha gogrog dawai n senar. ~ gitarku putus dua senar gitarku pedhot loro daya n 1 daya, kakuwatan badannya lemah tanpa ~ awake lemes tanpa daya. 2 reka, rekadaya, akal dia menggunakan ~ nya untuk melepaskan ikatan itu. dheweke migunakake akale murih bisa ucul saka talenan kuwi berdaya v duwe daya sakitnya membuat dia tidak ~ . larane ndadekake dhewek6 ora duwe daya, memberdayakan v ndayakake pekerjaan ini ~ banyak orang, pagawean iki ndayakake wong akeh teperdaya v kapusan, kepilut dia ~ tipuan laki-laki itu. dhewek£ kepilut kaculikane wong lanang kuwi memperdaya v ngapusi dia berhasil ~ penjaga toko itu. dheweke kasil ngapusi tukang jaga toko kuwi dayung n dhayung, welah. perahunya dijalankan dengan ~. praune dilakokake nganggo welah debar, berdebar v dheg-dhegan, trataban. Hatinya ~ menanti hasil lomba diumumkan. atine dheg-dhegan ngenteni asil lomba diwarak-warakake mendebarkan v ndadekake dheg-dhegan. kisah yang ~ hati, crita sing ndadekake ati dheg-dhegan debat n 1 wawan gunem. ~ tentang kenaikan harga minyak semakin ramai, wawan gunem ngenani undhake rega lenga sangsaya rame. 2 udur-uduran. Sejak tadi dua orang itu ~ tidak ada arahnya, wiwit mau wong loro kuwi udur-uduran ora anajuntrunge debu n awu, bledug, lebu angin bertiup dan ~ beterbangan. angin tumiyup lan lebu pada mabur berdebu v mbledug, nglebu, ana awune. Baru dua hari jendela dibersihkan sudah ~ lagi lagi rong dina cendhela diresiki wis mbledug maneh mendebu v ngawu. pasir itu ~ setelah lama terkena panas, wedhi kuwi ngawu sawise suwe kepanasen debur n jlegur. ~ ombak dalam keheningan malam, jlegure ombak ing ening6 wengi berdebur v jumlegur. terdengar suara ombak - sepanjang malam sawengi muput keprungu swarane ombak jumlegur dedah irbiyak, singkap, ungkab. ~ gorden itu singkapen gorden kuwi terdedah v mbiyak, nyingkap, semiiak. Gorden 94 — KAMUS INDONESIA-JAWA dedak dekat jendela itu ~ tertiup angin. Gorden cendhela kuwi semilak keterak angin. dedak n dhedhak. Sekarung ~ sudah habis untuk memberi makan bebek, dhedhak sakarung wis entek dedel adj dhedhel, thethel, ucul (dondomane). jahitannya ~ dondomane dhedhel mendedel v ndhedhel. Ibu mendedel baju yang akan dikecilkan simbok ndhedhel klambi sing arep dicilikake dedemit n dhemit, dhedhemit, lelembut, memedi. Orang- orang meyakini bahwa di tempat itu banyak uwong- uwong duwe kayakinan defile n barisan utawa arak-arakan (tentara Isp) definisi n arti, teges, wewates mendefinisikan v maknani, negesi, menehi wewates deham ydhehem berdeham (-deham) v dhehem-dhehem, dheham-dhehem. Bapak ~ mengetahui anaknya masuk rumah tanpa memberi salam lebih dulu. Bapak dhehem- dhehem mangerteni anake mlebu omah tanpa uluk salam luwih dhisik mendeham vdhehem. Dia ~ untuk memberi isyarat pada temannya, dheweke dhehem ngode kancane dekade n wektu sepuluh taun. sudah satu ~ beliau memimpin, wis sepuluh taun dheweke mandhegani dekam v dhekem mendekam v ndhekem, njerum. Ayamnya ~ di atas tumpukan jerami. Pitike ndhekem ing dhuwur damenan mendekami v ndhekemi. Induk ayam itu ~ anaknya yang masih kecil-keciL Babon pitik kuwi ndhekemi kuthuk- kuthuke dekat adj, 1 cedhak. Kantornya ~ dengan terminal kantore cedhak karo terminal 2 meh. hari sudah ~ pagi, dina wis meh esuk 3 jejer. Rumahnya ~ dengan rumahku, omahe cedhak karo omahku 4 raket, akrab. Pertemuan itu hanya dihadiri oleh sahabat ~ . Patemon kuwi mung ditekani dening kanca raket berdekatan v jejer. Pengantin itu duduk ~ . mantene lungguh jejer mendekat v 1 nyedhak tentara musuh sudah ~ tentarane mungsuh wis nyedhak. 2 meh tekan kereta api dari Jakarta sudah ~ . sepur saka Jakarta wis meh tekan mendekati v 1 nyedhaki. jangan ~ kucing itu aja nyedhaki kucing kuwi. 2 meh. Perusahaannya ~ kebangkrutan perusahaane meh bangkrut. 3 mirib, memper. Wajahnya ~ wajah ayahnya praupane memper karo bapake mendekatkan, memperdekat, KAMUS JNPONF-SIA-1AWA - 95 dekor dempet memperdekatkan v nyedhakake, ngraketake. anak itu ~ mulutnya ke telinga ibunya, kuwi nyedhakake lambene menyang kupinge simboke terdekat a paling cedhak. ibu berbelanja di warung ~ . simbok blanja ing warung sing paling cedhak pendekatan n nyedhaki. Dia sedang melakukan ~ pada seorang gadis, dheweke lagi nyedhaki sawijine prawan dekor n dhekor. ~ nya sangat bagus, dhekor^ apik banget delapan num wolu. Anaknya ~ laki-laki semua, anake wolu lanang kabeh delima n dlima. Saya menanam pohon ~ di depan rumah. aku nandur wit dlima ing ngarep omah delman n dhokar, cikar, andhong. ~ ditarik oleh kuda, dhokar digered deningjaran delta n tempuran. Tanah endapan ini merupakan - dua sungai eneb-eneban lemah iki pinangka tempuran saka patemone kali loro demam adj panastis. adikku sakit demam sudah tiga hari belum sembuh adhiku lara panastis wis telung dina durung mari demi I p kanggo berhentilah merokok, ~ kesehatan. mandhega ngrokok, kanggo kawarasan demi n p baka, saka, satu - satu penonton meninggalkan lapangan, sing nonton baka siji ninggalake lapangan demi III p nalika, rikala. Dia berteriak seketika ~ membaca namanya tertulis di papan pengumuman. Sanalika dheweke mbengok rikala maca jenenge katulis ing papan wara-wara demi IV p awit saka, kanthi asmaning. ~ Allah saya tidak mengambil uangmu. Kanthi asmaning Allah, aku ora njupuk dhuwitmu demikian p mangkono, mangkene. dalam keadaan ~ tidak ada orang yang berani menolak perintah, ing kaanan mangkene ora ana sing wani nulak prentah dempet, berdempet adj 1 dhempet bayi kembar itu lahir ~. bayi kembar kuwi lair dhempet. 2 mepet, rapet, kelet. Rumahnya ~ dengan rumah anaknya, omahe mepet karo omahe anake berdempetan v dhempet- dh^mpetan, pepet-pepetan. rumah-rumah di sini dibuat ~ . omah-omah ing kene digawe dh^mpet- dhempetan mendempetkan v ndhempetake, mepetake, ngeletake. Bapak ~ meja- meja yang sudah tertata. bapak mepetaki meja-meja sing wis tumata 96 - KAMUS INDONESIA-JAWA denah dengar denah n petha, pepethan. Jika pergi ke tempat yang belum pernah dikunjungi sebaiknya membawa denah, yen lunga menyang papan sing durung nate diparani prayogane nggawa pepethan denda n dhendha Keterlambatannya membayar pajak mendapat - Rpl0.000.00. anggone telat mbayar pajek didhendha RplO.OOO.OO. mendenda v ndhendha perpustakaan ~ peminjam buku yang terlambat mengembalikan buku yang dipinjamnya, perpustakaan ndhendha sing telat mbalekake buku sing disilih terdenda v kedhendha dendam adj gething. ~ nya belum terbalas, gethinge durung kewales — kesumat gething manjing mendendam v nggething. kita tidak boleh ~ siapapun. kita ora kena nggething sapa wae berdendam-dendaman v edhem-edheman pendendam v tukang gething. hati-hati bergaul dengan dia, karena dia ~ . ati-ati srawung karo dheweke, jalaran dheweke gampang gething dendang n tembang berdendang v nembang. ~ untuk pengantar tidur anaknya, nembang kanggo nglela-lela anake dendeng n dhendheng -sapiyang dibeli ibu rasanya sangat enak, dhendheng sapi ding dituku simbok rasane enak banget dengan p 1 karo, bebarengan. ia pulang - anak istrinya dheweke bali karo anak bojone 2 lan. saya ~ adik akan berenang aku lan adhi arep langen. 3 nganggo. disiram ~ air disiram nganggo banyu. 4 kalawan. kanthi. Dia berjalan ~ sangat pelan dheweke mlaku kanthi alon banget dengar v rungu mendengar v 1 krungu. Apakah kakek masih ~? apa simbah kakung isih krungu? 2 nurut. ia tidak mau ~ kata orang tua. dheweke ora gelem nurut omongane wong tuwa mendengarkan v ngrungokake. ayah sedang ~ radio, bapak lagi ngrungokake radhio memperdengarkan v ngetokake swara, nywara. dalam rapat itu dia tidak mau ~ suaranya, ing rapat kuwi dheweke ora gelem nywara terdengar, kedengaran v keprungu. tangis anak itu ~ dari sini, tangise bocah kae krungu saka kene dengar-dengaran vrungon- rungonen. saya selalu ~ suaranya, aku tansah rungon-rungonen swarane pendengar n (wong) sing ngrungokake ~ bisa bertanya melalui telepon. KAMUS INDONESIA-JAWA — 97 dengld derek sing ngrungokake bisa takon kanthi tilpun pendengaran n 1 kuping. -nya luka kupingd tatu. 2 pangrungon -nya agak terganggu, pangrungone rada keganggu dengki adj drengki, srei, kemeren. kita sebaiknya menghilangkan sifat ~ . prayogane kita ngilangake sipat dhengki dengkur, mendengkur v ngorok. tidurnya ~. turune ngorok dengung n bengung, swara ngung- ngung berdengung v mbengung. terdengar bunyi sirene mobil ambulan ~. keprungu swara mbengung sirene ambulan denyut n keteg, keketeg. ~ nadinya sangat cepat keteg nadhine cepet banget berdenyut irobah munggah- mudhun (kaya obahe jantung, mbun-mbunan Isp) ubun-ubun bayi yang baru lahir itu ~. mbun-mbunane bayi sing lagi lair kuwi obah munggah-mudhun depan n 1 ngarep. Pohon jambu yang kutanam di depan rumah dua tahun yang lalu sudah berbuah. Wit jambu sing taktandur ing ngarep omah rong taun kepungkur wis awoh. 2 dhisik. jalannya sudah jauh di depan. mlakun6 wis luwih dhisik berdepan-depan v adhep- adhepan mereka berdua berdiri ~. dheweke saldoron ngadeg adhep-adhepan depot n 1 warung. ~ minyak di pojok kampung itu miliknya. warung lenga ing pojok kampung kae duweke dera n cemethen, pecutan, sabetan, gitikan mendera v mecuti, nyabeti, nggitiki. ~ orang hukuman dengan cambuk nyabeti wong sing diukum nganggo pecut derai, berderai v 1 mbrebes mili, netes, tumetes. Air matanya ~ . luhe tumetes. 2 nywara “tlethik-tlethik" gerimis ~ grimise nywara 'tlethik- tlethik* derajat n drajat, martabat, pangkat, kalungguhan, kaluhuran. Bapaknya memunyai ~ tinggi di instansinya. Bapake duwe pangkat dhuwur ing kantore deras a 1 deres. Hujan turun sangat -. Udane deres banget. 2 santer. Air mengalir -. Banyune mili santer menderas vsangsaya santer. setelah hujan aliran air sungai ~. sawise udan iline kali sangsaya santer derekln baris, jentrek, larik, th^rek derek n n k&rekan. ~ itu digunakan untuk menurunkan muatan dari kapal, kerekan kuwi digunakak6 kanggo ngudhunake mot-motan saka kapal menderek v ng^rek. petugas ~ mobilyangjatuh ke jurang. 98 — KAMUS INDONESIA-JAWA deres desak petugas ngerek montor sing nyemplung menyang jurang deres v deres menderes v nderes. pekerjaan bapak menderes getah karet pakaryane bapak nderes tlutuh karet deret n baris, larik barisan diatur menjadi tiga - barisan ditata dadi telung larik berderet v baris para penonton berdiri ~ sing padha nonton ngadeg baris derita,penderitaan n kacintrakan, kacilakan, kacingkrangan, kasusahan, kasangsaran. ~ yang dialaminya menyentuh hati banyak orang. kasangsaran kang dialami nuwuhake rasa trenyuh^ wong akeh menderita v 1 nandhang ~ sakit sangat lama nandhang lara suwe banget 2 sangsara hidupnya sangat ~ uripe sangsara banget penderita n wong kang nandhang (lara, kasangsaran Isp) jaman dahulu para penderita penyakit kusta dikucilkan, jaman biy&n wong kang nandhang lara kusta urip£ didhewekake derma n dana dermawan n wong kang loma, wong kang blaba, wong kang seneng weweh. di kampungku bapak itu terkenal dermawan, ing kampungku bapak kuwi kondhang pinangka wong kang loma deruji n ruji. ~ roda sepedanya sudah banyak yang berkarat ruji roda pite wis akeh sing teyengen desa n desa, dhusun, dhukuh. kecamatan terdiri atas beberapa ~ . kecamatan dumadi saka pirang-pirang desa pedesaan n padesan. suasana kehidupan di ~ membuat hati damai swasana panguripan ing padesan nentremake ati desah n swarane hawa ambegan, swarane barang digosok mendesah v nywara "ses- ses” desain n cengkorongan, rancangan, kubeng, blabaring gambaran. ~ rumahnya sederhana. rancangan omahe samadya mendesain v ngrancang. perancang itu sedang ~ pakaian anak ahli ngrancang klambi kuwi lagi ngrancang klambi kanggo bocah pendesain n ahli ngrancang. anaknya menjadi ~ busana pengantin, anake dadi ahli ngrancang klambi mant&n desak v 1 dhesak, dhesek, suk. 2 pepet 3 peksa berdesak-desakan v dhesek-dhesekan, suk-sukan penonton ~ sing nonton suk-sukan mendesak v 1 ndhesek karyawan perusahaan itu ~ agar gajinya dinaikkan pegawe pabrik iku ndhesek supaya opahe diundhakake 2 ngesuk laki-laki itu ~ KAMUS INDONESIA-JAWA — 99 desas-desus detik orang yg menghalanginya wong lanang kuwi ngesuk wong sing ngalang-alangi. 3 mepet waktu pertandingan itu sudah ~, hanya tinggal beberapa menit lagi wektu tandhing wis mepet, mung kari pirang menit maneh terdesak v 1 kedhesek. Barisan penonton yang berada di tengah semakin maju karena - ratusan orang yang berdesakan di belakangnya. Barisan^ sing padha nonton sing manggon ing sisih tengah sangsaya maju jalaran kedhesek atusan wong sing suk-sukan ing burine. 2 kep&pet, kepeksa perhiasannya djjual karena ~ keadaan penganggone didol jalaran kepdp&t kaanan desakan n pandheseke, pangesuke desas-desus n kabar angin, kabar kabur, kabar sriwing. Tersebar ~ tentang penyebab diturunkannya dari jabatannya sumebar kabar angin ngenani sebab dil£ngsdr£ dh&w&k£ saka kalungguhanS desember n sasi Desember Setiap - dia pulang ke kampungnya saben sasi D&s&mber dheweke mulih menyang kampunge desir n swara nging-nging angin, sumub sing metu saka ceret ~ angin malam itu memecah keheningan swara nging- nging angin wengi kuwi ngilangi swasana ening desis n swara ses-ses, swara kumlesik mendesis v ngeses. Ban sepedaku mendesis karena bocor bane pitku ngeses amarga bocor deskripsi n andharan. Adikku menyiapkan - laporan akhir tahun adhikku nyiyapake andharan lapuran pungkasan taun deskriptif a asipat andharan, mengku karep njlentrehkake apa ananeJenis tulisannya ~ jinis tulisane asipat andharan destar n dhestar, iket, udheng. Pam kusir dokar di Yogyakarta memakai - sebagai penutup kepala sekaligus untuk menunjukkan ciri kedaerahannya. Para kusir dhokar ing Yogyakarta nganggo dhestar pinangka panutup sirah ngiras pantes kanggo nuduhak£ ciri dhaerahe detak n keteg, keketeg -jantungnya semakin melemah keteg jantunge sangsaya alon deteksi v lacak mendeteksi vnglacak, nglari, niti priksa. Polisi ~ tempat yang diduga dipasangi bom polisi niti priksa papan kang kaduga dipasangi bom terdeteksi v kelacak. Penyebab kerusakannya sudah ~ kang dadi sabab rusake wis kalacak pendeteksi n panglacak detik n dhetik, sekon. Jarak satu kilometer ditempuhnya 100 — KAMUS INDONESIA-JAWA dewa diam dalam waktu 31 detik dengan berlari Adohe sekilometer dilakoni suwene 31 dhetik kanthi mlayu dewa n dewa, dewata. Dalam cerita pewayangan ~ dapat menjelma menjadi manusia ing crita pawayangan dewa bisa njilma dadi manungsa dewasa adj diwasa, akil balig. anaknya sudah dewasa, bisa diajak berdiskusi anake wis diwasa, bisa diajak wawan rembug dewi n 1 dewi, dewa wadon. Anggraini istri Palgunadi adalah dewi yang memunyai sifat setia dan berbakti pada suami. Anggaini bojone Palgunadi yaiku dewi sing duwewatak setya lan bekti marang bojone. 2 widadari. seperti bidadari turun dari kayangan kaya widadari mudhun saka kayangan di p ing, ana ing, neng. Ibu masih - kantor ibu isih ana ing kantor dia pron dheweke, piyambake, panjenengane. Dia sangat menyukai baju itu. Dheweke seneng banget karo klambi kuwi dialog n, berdialog v wawan gunem, wawan rembug, omong-omong. Uubernur - dengan para petani tentang peningkatan hasil pertanian ijupcniMr wawan rumUutj karo para tani ngenani undhake asil tetanen. dian n diyan, damar, dimar. Di rumahku - dinyalakan hanya jika listrik padam. Ing omahku dimar disumet mung yen listrik mati diare n mencret mangsur-mangsur. - yang terus menerus dapat mengakibatkan kekurangan cairan dalam tubuh. Mencret terus-terusan bisa ndadekake kurang cairan ing sajroning badan diam I v' X meneng. Semuanya -, tidak ada yg berani menjawab kabeh meneng, ora ana sing wani mangsuli. 2 anteng. Semua murid duduk diam ketika guru masuk ke kelas. Kabeh murid lungguh anteng nalika guru mlebu ing kelas mendiamkan vl ngeneng- eneng ibu mendiamkan anaknya yang sedang menangis simbok ngeneng- eneng anake sing lagi nangis. 2 ngenengak eyang berwajib tidak ~ perkara korupsi kang kejibah ora ngenengake prakara korupsi terdiam v meneng. Citra ~ sejenak kemudian melanjutnya ceritanya lagi Citra meneng sedhela banjur nerusake critane maneh pendiam n menengan. Anak ilu berbeda dengan anak- anak yang lain. Bocah kuwi menengan, ora kaya bocah bocah liyane diam B r manggon, mapan. Ip kapan kamu - di desa ini? Wiwit kapan kowe manggon ing desa iki? KAMUS INDONESIA-JAWA — 101 didih dingin mendiami v manggoni. Dia ~ rumah orang tuanya. Dheweke manggoni omahe wong tuwane didih, mendidih v umob. Air yang direbusnya sudah ~. Banyu sing digodhog dheweke wis umob mendidihkan v ngumobake. ~ air satu panci ini memerlukan waktu 30 menit Ngumobake banyu samanci iki mbutuhakg wektu 30 menit didik, mendidik v 1 ndhidhik, mulang. Guru bertugas - murid di sekolah guru kejibah ndhidhik murid ing sekolahan. 2 gula wenthah. seorang ibu wajib ~ anaknya baik-baik ibu kudu nggula wenthah anak kanthi becik. 3 ngajari Ibu ~ anak-anaknya menari sejak kecilibu ngajari anak-anake njoged wiwit cilik didikan n 1 carang mulang, carane ndhidhik ~ gurunya sangat disukai murid- muridnya. Carang mulang gurune banget disenengi murid-muride. 2 sing diwulang, sing didhidhik. ~ ibu 25 tahun yang lalu sekarang sudah banyak yang menjadi pejabat Sing diwulang ibu selawe taun kepungkur saiki wis akeh sing duwg kalungguhan pendidikan n panggulawenthahg. ~ ibunya menjadikannya orang yang jujur dan bertanggung jawab. Panggulawenthahg ibune ndadekake dheweke wong kang jujur lan duwe tanggung jawab didis, mendidis v dhidhis, petan. Di desa-desa masih banyak orang yang kepalanya berkutu, sehingga masih banyak terlihat orang ~. Ing desa-desa isih akeh wong sing sirahe tumanen, mula isih akeh wong dhidhis dilema n mbingungake, nggwuhakg, merkgngkong. Memilih ikut ayah atau ibunya merupakan dilema baginya melu bapake utawa ibung mbingungakg tumrap dheweke dilematis adj sarwa mbingungake, sarwa ngewuhake dimensi n 1 ukuran (dawa, amba, dhuwur, Isp) dinamis adj cukat, trengginas. Dia selalu berpikir dinamis demi kemajuan desanya. Dheweke tansah trengginas anggone mikir murih kamajuane desane dingin adj 1 adhem, atis (engg). Malam ini udara terasa - wengi iki hawang krasa adhem 2 anyep. Karena sangat ketakutan, badannya dingin semua jalaran keweden banget, awake anyep kabgh - kepala anteng, sareh. Bapak ~ dalam menghadapi setiap masalah. Bapak sareh saben ngadhepi prakara mendingin v dadi adhem. Satu jam yang lalu airnya 102 - KAMUS INDONESIA-JAWA dini diri sangat panas, tetapi sekarang sudah ~. Sejam kepungkur banyune panas banget, nanging saiki wis dadi adhem mendinginkan v 1 ngadhemake. pilot itu harus ~ mesin pesawat terbangnya sebelum ia melanjutkan penerbangan pilot kudu ngadhemake mesin montor mabur sadurunge dhew&ke nerusake laku abure 2 nganyepake. kalau mau ~ air, taruhlah air itu di kulkas yen arep nganyepake banyu, lebokna banyu kuwi ing kulkas kedinginan a kadhemen, katisen. Sudah memakai jaket tebal, tetapi aku masih kedinginan wis nganggo jaket kandel, nanging aku isih kadhemen dini n 1 repet-repet esuk umun- umun, wayah jago kluruk. Hari masih dini anaknya sudah mengajak pergi. Isih repet-repet anake wis ngajak lunga. 2 durung wancine. Masih — untuk memperkenalkan hal itu pada anaknya. Isih durung wancine mangertekake bab kuwi marang anake hari n dipan n dhipan, paturon. Bapak tidur di -. Bapak turu ing dhipan direktur n dhirektur. Sekarang dia sudah menduduki jabatan -. Saiki dheweke wis duwe kalungguhan pinangka dhirektur dinding n dhindhing, gedheg (dhindhing saka anaman pring), tembok (dhindhing awujud tatanan bata) berdinding v ana dhindhinge, gedheg mendindingi vndhindhingi, nggedhegi, nembok dirgantara n langit, dirgantara, awang-awang. Pesawat itu terbang tinggi di -. Montor mabur iku mabur dhuwur ing awang-awang diri, berdiri v 1 ngadeg. aku terpaksa ~ krn tamunya sangat banyak kepeksa aku ngadeg jalaran tamune akeh banget 2 madeg. Sekolah itu ~ sejak tahun 1966. Sekulah iku madeg wiwit taun 1966. - tegak ngadeg jejeg. monumen nasional ~ di tengah kota Jakarta. Monum&n nasional ngadeg jejeg ing satengahe kutha Jakarta mendirikan v 1 ngedegake. - tiang bendera ngedegake cagak gendera. 2 gawe, mbangun. Pemerintah ~ sekolah-sekolah baru di daemh terpenciL Pamarentah mbangun sekolah-sekolah anyar ing dha4rah kang kepencil. 3 nindakake, nglaksanakake. Setelah ~ salat dan berdoa, dia membaca Al-Qur'an. Sawise nindakake salat lan ndonga, dheweke maca Al-Qur’an KAMUS INDONESIA-JAWA - 103 doa dongeng terdiri v dumadi. Rumah ini - atas lima kamar. Omah iki dumadi saka limang kamar, pendiri n cikal bakai. Kakekku termasuk salah satu - paguyuban itu. Simbah kakungku kalebu salah sawijinine cikal bakal paguyuban iku doa n donga. - selamat donga slamet, - restu donga pangestu berdoa v ndonga. Dia selalu berdoa sebelunPSffi sesudah melakukan sesuatu. Dheweke tansah ndonga sadurunge lan sawise nindakake sabarang gawe mendoakan v ndongakake. Anak itu setiap selesai salat selalu mendoakan kedua orang tuanya. Bocah kuwi bubar salat tansah ndongakake wong tuwane sakloron. dobrak, mendobrak v ngrusak, mbejad, mbujad. Polisi - pintu dan memasuki rumah itu. Polisi ngrusak lawang lan ngleboni omah kuwi dokar n dhokar, cikar, andhong. Kusir sangat cekatan mengen¬ dalikan kuda yang menarik -nya. Kusir prigel banget anggone ngendhaleni jaran sing nggered dhokare. dokter n dhokter. - sedang memeriksa pasien. Dhokter lagi mriksa wong lara domain n dhaerah, wilayah, wewengkon. Pemakaian bahasa di - perumahan sangat menarik untuk diteliti Basa sing digunakakg ing wewengkon pomahan narik kawigaten banget ditliti domba n wedhus gembel. Di desaku banyak warga yang memelihara domba. Ing desaku akeh warga kang ngingu wedhus gembel domino n dhomino, remi. - digunakan sebagai alat berjudi Dhomino digunakake pinangka alat kanggo main dompet n dhompet. Wanita umumnya menyimpan uang di-. Umume wanita nyimpen dhuwit ing dhomp&t dongak, mendongak v ndhangak, tumenga. Kepalanya - melihat-lihat mangga yang akan dijolok. Sirahe ndhangak ndeloki pelem sing arep disenggek mendongakkan v ndhangakake. Dia - kepalanya. Dhewek6 dhangakake sirahe dongeng n dongeng, crita. Saya pernah membaca - kancil Aku nate maca dongeng kancil mendongeng v ndongeng. Ibu pandai ~. Ibu pinter ndongeng mendongengi v ndongengi. Sambil menemani tidur anaknya, ibu -nya. Karo ngancani anake turu, ibu ndongengi dheweke mendongengkan v ndongengake. kakek pandai - cerita-cerita sejarah simbah 104 — KAMUS INDONESIA-JAWA dongkol dua kakung pinter ndongengake crita-crita sejarah dongengan n dongengan. Perkataannya hanyalah ~ omongane mung dongengan dongkol, mendongkol adj mangkel, anyel. la ~ karena permohonannya tidak dikabulkan. Dheweke anyel amarga panjaluke ora dituruti. mendongkolkan v mangkelake, nganyelake. Perilakunya - teman- temannya . Tumindake mangkelake kanca-kancane dorong v surung, dheseg, dhesuk, sodhog mendorong v nyurung, ndheseg, ndhesuk. Karena mobilnya mogok mereka ~ beramai-ramai. Jalaran montore mogok, wong akeh rame-rame nyurung terdorong v 1 kesurung, kedheseg, kedhesuk. Badannya ~ ke depan. Awake kesurung mengarep 2 tuwuh krenteg. la ~ untuk membantu pasien itu. Dheweke tuwuh krenteg mbiyantu pasien kuwi dosa n 1 dosa menghindari perbuatan - ngendhani tumindak dosa. 2 piala, panggawe ala ia berjanji tidak melakukan - lagi. Dheweke janji ora nindakake piala man&h dosen n dhosen. la menjadi - di perguruan tinggi itu. Dheweke dadi dhosen ing pawiyatan luhur iku dor n dhor, pepindhan swaraning bedhil, Isp Terdengar suara - terus-menerus. Keprungu swara dhor terus-terusan dot n kempongan. Ibu itu memberikan - pada anaknya. Ibu iku menehake kempongan marang anake mengedot v ngempong. Sejak berumur dua bulan bayi itu - km ibunya sakit Wiwit umur rong sasi bayi kuwi ngempong jalaran simbokS lara drama n sandiwara. Besok malam anak-anak akan menonton drama di pendapa kabupaten. S4suk bengi bocah-bocah arep nonton sandiwara ing pendhapa kabupaten draf ac#cengkorongan, rengrengarv rancangan. - pidatonya sudah disiapkan rengrengan pidatone wis dicepakake drastis adj ora umum. Harga kopi merosot secara drastis. Rega kopi mudhune ora umum. dua num loro. saudara kandungnya hanya satu tunggali mung siji dua-dua num loro-loro. Bukunya ditumpuk dua-dua saja. Bukune ditumpuk loro- loro wae berdua num sakloron. Mereka ~ akan berangkat ke Jakarta bersama. Dheweke sakloron arep mangkat menyang Jakarta bareng KAMUS INDONESIA-JAWA - 105 dua duka dua-duanya num loro- lorone. ~ sama saja loro- lorone padha wae mendua v ngloro. Hatinya selalu ~ atine tansah ngloro - hati gojag-gajeg menduai v maru, mayuh ia tidak ingin ~ istrinya. Dheweke ora duwe karep mayuh bojone kedua num kapindho dia berada pada urutan ~ dheweke mapan ing urutan kapindho. perdua v para loro seratus ~ sama dengan lima puluh satus para loro padha karo seket seperdua num separo, setengah dia mendapat bagian ~ dheweke entuk bagian separo dua U, mendua v negar (tumrap jaran, kebo, sapi, Isp) duafa adj mlarat. Setiap jumat dia membagikan sedekah kepada kaum Saben jumat dheweke ngedumake sedhekah marang wong- wong mlarat dubur n dhubur, dobol, silit. Ada bayi yang lahir tanpa - ana bayi kang lair tanpa silit duduk v linggih, lungguh. Anak ini - di sini sejak tadi Bocah iki wiwit mau lungguh ing kene. duel vtandhing, gelut. Duel kedua orang itu tidak dapat dilerai Gelut ing antarane wong loro kuwi ora bisa dipisah berduel v gelutan. Akhirnya mereka berdua berduel setelah lama saling membenci. Pungkasane dheweke sakloron gelutan sawise suwe padha incim-inciman duga k duga, kira, nyana menduga k nduga, ngira, nyana. Saya tidak ~ kalau dia sudah memiliki anak enam. Aku ora ngira menawa dheweke wis duwe anak cacah enem menduga-duga kndeduga, ngira-ngira. Kami hanya ~ saja bahwa dia akan datang. Aku kabeh mung ngira-ira wae menawa dheweke arep teka terduga /kaduga, kanyana. keberhasilannya menjadi juara sudah ~ karena ia tekun belajar. Anggone kasil dadi juwara wis kaduga jalaran dheweke sregep sinau. dugaan n panduga, pangira, panyana. Dugaan banyak orang atas apa yang dilakukannya ternyata terbukti. Pandugane wong akeh ngenani apa kang ditindakakejebul kabukten duka adj sedhih, susah, cintraka. Dia sahabatku dalam suka dan Dheweke kancaku nalika seneng lan susah duka cita a kasedhihan, kacintrakan. ~ yang dialaminya mengundang perhatian banyak orang. Kacintrakan kang dialami nuwuhake kawigatene wonq akeh berduka v nandhang sedhih, nandhang susah. 106 — KAMUS INDONESIA-JAWA duku duplikat Sejak ibunya meninggal sampai saat ini dia masih berduka. Wiwit ibune seda nganti saprene dheweke isih nandhang sedhih mendukakan nrenyuhake, nuwuhake rasa trenyuh. musibah yg dialaminya ~ sahabat-sahabatnya. bebendu sing dialami dening dheweke nuwuhake rasa trenyuhe kanca-kancane. kedukaan n kasedhihan, kasusahan duku n dhuku. Pada musim-banyak penjual - di sepanjang jalan. Ing wayah usum dhuku, akih wong dodol dhuku ing sadalan-dalan dukun n dhukun, tabib. Dukun terkenal di desaku sudah meninggal. Dhukun kondhang ing desaku wis mati dukung v 1 gendhong, indhit. 2 bantu, sokong, sengkuyung mendukung v 1 nggendhong, ngindhit. ia berjalan terburu-buru sambil ~ anaknya yg kecil. Dh&wek6 mlaku kesusu karo nggedhong anake sing cilik 2 mbantu, nyumbang, nyokong, nyengkuyung. Warga ~ pembangunan jembatan yang menghubungkan dua desa itu. Warga nyengkuyung digaw£ne kreteg sing ngubungake desa loro kuwi dukungan n 1 gendhongan. ~nya terlihat nyaman. gendhongane katon kepenak 2 pambiyantu, sumbangan, sokongan, panyengkuyung. Banyak orang yang datang memberikan -. Akeh wong sing teka menehi sumbangan pendukung n 1 sing nggendhong. ~ anak itu kelihatan kebingungan. Sing nggendhong bocah iku katon bingung 2 pambiyantu, panyumbang, panyokong, panyengkuyung. Bapaknya adalah salah satu ~ dana pembangunan masjid di desaku. Bapake pinangka salah sijine panyokong dana dibangune mesjid ing desaku dulang, mendulang I v nglimbang emas. Warga yang tinggal di sekitar sungai itu sebagian bermata pencaharian ~ di sungai Warga kang omahe ing sakupenge kali kuwi saperangan pagaweane nglimbang emas ing kali kono dungu a goblog, bodho. Anak itu -, sudah dua kali tidak naik kelas. Bocah iku bodho, wis kaping pindho ora munggah kelas dunia n donya, dunya, jagad, buwana, alam praja, hidup di dunia hanya sementara urip ing donya mung sawetara dupa n dupa. Setiap jumat tetanggaku membakar Saben dina jumat tanggaku ngobong dupa duplikat n 1 tiron, palson. Edo minta dibuatkan kunci - karena KAMUS INDONESIA-JAWA — 107 duri duyun kunci motornya hilang. Edo njaluk digawekake kunci tiron jalaran kunci pit montore ilang. 2 turunan. - surat disimpan sebagai arsip turunan layang disimpen pinangka arsip duri n eri. Pohon bunga mawar banyak -nya. Wit kembang mawar akeh erine durhaka duraka. Malin Kundang adalah tokoh anak yang - terhadap ibunya. Malin Kundang iku paraga anak sing duraka marang ibune berdurhaka v duraka. Jangan berdurhaka terhadap orang tua. Aja duraka marang wong tuwa durian n duren. Musim duren hampir tiba wis meh usum duren durjana n durjana. Perbuatan - terjadi di mana-mana. Tumindak durjana dumadi ing sadhengah papan dusta adj goroh, julig, dustha (Kw) berdusta v goroh, julig, mblenjani. Beberapa kali dia Makaping-kaping dheweke goroh dusun n dhusun. Orang tuaku tinggal di - Karanggungan, Desa Tangkil. Wong tuwaku omahe ing dhusun Karanggungan, Desa Tangkil duta n duta, utusan. Anaknya terpilih menjadi - seni Jawa Tengah. Anake kapilih dadi duta seni Jawa Tengah duwet n dhuwet, juwet, Syzygium cuminii. - termasuk tumbuhan buah-buahan. Dhuwet kalebu wit who- wohan duyun, berduyun-duyun adv grudugan. Mereka ~ pergi menonton pertandingan bola kaki Wong akeh grudugan lenga nonton tetandhingan bal-balan 108 — KAMUS INDONESA-JAWA ecer ekor E ecer v ecer mengecer v ngecer. Dia berjualan dengan cara ~. Anggone adol kanthi ngecer mengecerkan v ngecerake. Dia ~ dagangannya, supaya cepat habis. Dheweke ngecerake dagangane supaya cepet entek eceran n eceran. Dagangannya dijual ~ dagangane didol eceran edan adj edan, gemblung. Sejak ibunya meninggal pikirannya berubah, bahkan sekarang dia -. Wiwit ibune mati pikirane owah, malah saiki dheweke edan edar, beredar v 1 mubeng. ngalih- ngalih, mider 2 diwetokake. Berita tentang kematiannya sudah ~. warta ngenani matine wis diwetokake mengedari v ngubengi, ngiteri. Bumi berjalan ~ matahari. Bumi mlaku ngubengi sreng6nge mengedarkan v 1 ngubengake, ngiderake 2 ngetokake ego n aku dhiri pribadi egrang n egrang. Permainan - merupakan salah satu permainan tradisional yang masih hidup. Dolanan Egrang kalebu salah sawijine dolanan tradhisional sing isih urip eja v eja mengeja v ngeja. Meskipun usianya baru dua tahun, anak itu sudah bisa mengeja kata. Senajan umure lagi rong taun, bocah iku wis bisa ngeja tembung ejan, mengejan v ngeden. Bayi yang dikandungnya diperkirakan akan lahir tiga jam lagi, tetapi ibu yang akan melahirkan itu sudah sering Bayine lair kira-kira telung jam maneh, nanging ibu sing arep nglairake iku wis bola- bali ngeden ejawantah v ejawantah mengejawantah v ngejawantah, njilma. Dalam cerita pewayangan, dewa dapat ~ menjadi manusia. Ing crita pewayangan, dewa bisa ngejawantah dadi manungsa pengejawantahan n pangejawantahan, panjilmane. Semar merupakan ~ Sang Hyang Tunggal. Semar iku pinangka panjilmane Sang Hyang Tunggal ekonomi n 1 ngelmu ekonomi. 2 panggunane dhuwit, wektu, tenaga, Isp kang bener ekonomis adj ngirit. Hidupnya - ngirit ekor n 1 buntut. Sapi termasuk binatang yang memiliki - panjang. Sapi kalebu kewan sing duwe buntut dawa. 2 pangiring. Arak- arakan pengantin itu ber— KAMUS INDONESIA-JAWA — 109 eksemplar emban panjang. Kirabe manten iku pangiringe akeh eksemplar n lembar. Koran itu dicetak beribu-ribu - setiap hari. Koran iku dicithak pirang-pirang ewu lembar ing saben dinane eksentrik adj aeng, nyentrik; ora salumrahe. Penampilannya - dandanane nyentrik eksplisit adj blaka, blak-blakan, terang-terangan. Idenya disampaikan secara -. Gagasane diwetokake kanthi blak-blakan eak, mengelak v 1 endha. Dia ~ dari pukulan lawannya. Dhewekg endha saka panjotose mungsuhe. 2 selak, tidak usah ~, karena bukti sudah jelas ora sah selak. Amarga buktine wis cetha elang n elang, manuk wulung, manuk alap-alap. Lihatlah, ada burung - hinggap di pohon jati. Deloken, ana manuk alap-alap mencok ing wit jati elastis adj 1 bisa mulur mungkret, lemes. Karetnya dapat ditarik sampai panjang. Karete bisa mulur mungkret, bisa diolor nganti dawa 2 luwes. Gerakannya dalam menari sangat — Solahg anggone njoged luwes banget elok adj 1 apik, becik. Cantik wajahnya, -perilakunya ayu rupan£, becik tumindake 2 bagus, ayu. Gadis itu wajahnya sangat - prawan iku rupane ayu banget elu, mengelukan v 1 ngungak 2 methuk, mapag emas n emas. Harga - semakin mahal rega emas sangsaya larang - juita pacar - kawin maskawin beremas v n 1 nganggo emas. Pada umumnya perempuan suka ~ umume wong wadon seneng nganggo emas 2 duwe emas. Ibu ~, tetapi disimpan. Ibu duwe emas, nanging disimpen mengemas v kaya emas, nguning. Padi mulai ~, musim panen sudah tiba. Pari wis padha nguning, wis mangsa panen mcngemaskan vngemasake. Dia ~ uangnya. Dhewekd ngemasake dhuwite mengemasi v ngemasi, menehi lapisan emas. Pengrajin emas itu sangat berhati-hati ~ guci perak. Kemasan iku ngati-ati banget anggone menehi lapisan emas ing guci perak peremasan kl n 1 mas- masan. ~ miliknya sudah dijual semua. Mas-masan4 wis didol kabeh keemasan n sarwa emas. Perhiasan yang dipakainya ~ penganggong sarwa emas emban I n kemben, slgndhang. Nenek-nenek di desa masih banyak yang memakai kain dan -. Simbah-simbah ing 110 — KAMUS INDONESIA-JAWA ember empedu desa isih akeh sing nganggo tapih lan kemben mengemban v 1 ngemban, nggendhong. Ibu ~ meninabobokan adik. Ibu ngemban nglela-lela adik. 2 ngayahi. la rela meninggalkan keluarganya karena ~ tugas. Dh&weke lila ninggalake kulawargane jalaran ngayahi jejibahan ember n ember. Tiga ember bocor semua ember telu bocor kabeh embus v damu berembus v sumilir, midid. angin ~ angine sumilir mengembus v ndamu. ~ api tungku yang padam ndamu geni pawon sing mati embusan n sumilire. ~ angin di tepi pantai Sumilire angin ing gisike samudra emis, mengemis v ngemis, njaluk-njaluk, pepriman. Pekerjaannya setiap hari ~. Pagaweane saben dinane ngemis pengemis n wong ngemis. para ~ yang berjejer di sepanjang jalan kampus itu sudah tua-tua sekali Wong- wong ngemis sing j&jer-jijir ing dalan kampus iku wis tuwa-tuwa banget emosi v emosi, muntab. Mendengar kata-katanya yang menyakitkan dia langsung -. Krungu tetembungane sing nylekit dheweke langsung muntab empang n 1 bendungan, tanggul. -itu dibuat agar air mengalir ke sawah-sawah. Tanggul kuwi digawe supaya banyu mili ing sawah-sawah. 2 blumbang, tambak. - itu sekarang dijadikan tempat memancing. Blumbang iku saiki didadekake papan kanggo mancing empas, mengempas v 1 ngambruk. Karena sangat capek, sampai di rumah aku langsung ~ di tempat tidur. Saking kesele, tekan omah aku banjur ngambruk ing amben mengempaskan vmbanting. Dia kesal, lalu ~ barang yang dibawanya. Dheweke anyel, banjur mbanting gawane empat num papat, anaknya - laki-laki semua anake papat lanang kabeh perempatan n prapatan. setiap ~ ada lampunya saben prapatan ana lampune keempat-empatnya num papat-papate, papat kabeh. ~ bukan miliknya papat- papate dudu duw&ke seperempat num seprapat ~ kilo telur ayam terdiri atas empat butir seprapat kilo endhog pitik cacahi papat empedal n rempela. ~ ayam biasanya dijual menyatu dengan hati. Rempela pitik lumrahi didol gandh&ng karoati empedu n rempelu. - pecah dan mengenai daging, sehingga dagingnya menjadi pahit. Rempeluni pecah lan KAMUS IND0NES1A-JAWA - 111 emper endas ngenani daging, mula daginge dadi pait emper n emper. - depan diberi bunga dalam pot. Emper ngarep diwenehi kembang ing pot emping n emping. Toko ini menjual berbagaijenis -. Toko iki adol maneka wama emping empu I n empu, orang yang pekerjaannya membuat keris disebut -. Wong kang pagaweane gawe keris diarani empu empuk n 1 empuk (kasur, daging Isp) 2 meprel (kain) 3 nyenengake (kalungguhan) enak adj 1 enak, mirasa. Masakan ibu - sekali. Masakane ibu #nak banget. 2 sehat. Badannya sudah mulai -. Awakewis sehat berenak-enak v l#ha- leha. dia ~ setelah bekerja seharian. Dhew#ke leha-leha sawise sedina nyambut gawe mengenakkan v ngenakake. ceramah dai itu selalu ~ hati para pendengarnya ceramah# dai iku tansah ngenakake atine kang ngrungokake terenak adj paling enak, enak dhewe. Di antara makanan yang tersaji, menurut saya yang ~ rujak cingur. Ing antaran# panganan sing disuguhake, rumangsaku sing paling enak rujak cingur memperenak v ndadekake luwih enak, suasana rumah makan itu ~ makan siang kami. Swasana lesmen iku ndadekake luwih enak anggon kita mangan awan keenakan adj kesenengen, kepenaken. Adik ~ di rumah eyang, tidak mau pulang. Adhik kesenengen ing omahe simbah, ora gelem mulih. seenaknya adv sageleme dhewe, sakpenake. Dia bekerja ~. Dheweke nyambut gawene sageleme dhewe enau n aren pohon-mulaiberbuah. wit aren wiwit awoh encer a encer. Adonan dibuat agak -sajal Jladrene digawe rada encer wae mengencerkan v ngencerake. Cara - cat ini dengan menambahkan air carane ngencerake cet iki kanthi nambahake banyu endap neneb mengendap v meneb. Lumpur ~ di dasar kolam lendhute meneb ing dhasare blumbang mengendapkan v menebak#, sungai yg berarus deras susah ~ lumpur kali sing miline santer angel ngenebake lendhut endapan n eneban, ndheg- ndhegan. Terdapat ~ kopi dalam segelas kopi inL Ana ndheg-ndhegan kopiing kopi sagelas iki endas n endhas (tumrap kewan). Ayahku membakar - kambing. Bapakku mbakar endhas wedhus 112 — KAMUS INDONESIA-JAWA engah esot engah, terengah-engah v menggeh-menggeh, megap- megap. naik tangga tadi membuat saya ~ munggah undhak ndadekake aku menggeh-menggeh energi n daya, kekuwatan, tenaga. Membantu mendorong mobil mogok menghabiskan -. Mbiyantu nyurung montor ngentekake tenaga enggan adv aras-arasen, sungkan, wegah. Sejak menikah ia - datang ke rumahku. Wiwit kawin dheweke wegah dolan menyang omahku engkau pron kowe, sliramu. Jika - tidak sibuk, datanglah ke sini! Menawa kowe ora repot, mrenea! eram, mengeram v 1 angrem. Ayamnya sedang ~. Pitik4 lagi angrem. 2 ndhekem, njerum. Sapi itu ~. Sapi kuwi njerum mengerami v ngangremi, ndhekemi. Ayam itu - dua belas telur. Pitik kuwi ngangremi endhog cacah rolas erang, mengerang v gereng- gereng. Sejak tadi dia ~ karena tidak kuat menahan sakit. Wiwit mau dhew4ke gereng-gereng jalaran ora betah ngrasakke lara erat a 1 kenceng. Karena rasa takut dia memegang - tanganku. Amarga rasa wedi dheweke nggegem kenceng tanganku. 2 kukuh, teguh. memegang - janji yang diucapkan. Kukuh marang janji sing wis diucapake. 3 rumaket. Hubunganku dengan dia sudah sangat -. Sesambunganku karo dheweke wis rumaket erat-erat adj kenceng banget. Anak kecil itu memegang ~ balon yang dibelinya. Bocah cilik kuwi nyekel kenceng banget balon sing dituku mempererat /ngencengake, ngraketake. Pertemuan tahunan dilakukan untuk ~ tali persaudaraan. Patemon taunan dianakake kanggo ngraketak4 paseduluran esa n tunggal, sawiji. Allah itu Mahaesa. Allah kuwi Maha Tunggal esok n s4suk. - atau lusa dia ke sini, sesuk utawa suk emben dheweke mrene esot, mengesot v ngesot Jalannya ~. Mlakune ngesot KAMUS INDONESIA-JAWA — 113 faedah foya F faedah n paedah, piguna. Kunyit putih memiliki banyak - kunir putih akeh paedahe berfaedah v migunani rempah-rempah ~ untuk pembuatan jamu tradisional rempah-rempah migunani kanggo gawe jamu tradhisional fajar n bangbang wetan, pajar, 6suk, - telah tiba wis pajar fakir n pekir, miskin, mlarat Setiap Jumat ia menyedekahkan sebagian rejekinya pada - miskin. Saben Jumat dhewek£ nyedhekahake saperangan rejekine marang pekir-miskin fakta n kasunyatan. Ceritanya tentang bayi kembar empat itu tidak dibuat-buat, tetapi -. Critane bab bayi kembar papat iku ora ngayawara, nanging kasunyatan famili n pamili, kulawarga, sedulur. Dia rajin mengunjungi -. Dheweke sregep sanja marang sedulure feses n tai, sesuker. Karena diare, -nya encer. Amarga mfcncret, taine encer figur n dhapur, wujud, rupa, wangun fiksi n 1 crita rekan, crita kayai, crita gaweyan. Cerita pendek ini merupakan cerita -. Crita cekak iki kalebu crita rekan finis n 1 entek, pungkasan. 2 rampung, la dapat menyelesaikan lomba sampai -. dheweke bisa ngrampungake lomba nganti rampung firasat n 1 pirasat, glagat, tandha- tandha 2 pangrasa, pangraos fisik n 1 badan, pisik, jasmani -nya sangat kuat Badane kuwat banget 2 wujud barang, -nya tidak ada, tetapi laporannya ada. Wujud barange ora ana, nanging lapuran£ ana fokus n underan formal adj 1 formal, cocok kara aturan sing sah. 2 resmi. acaranya - acarane resmi foya, berfoya-foya v poya-poya, ngabur-abur dhuwit kanggo seneng-seneng. Uang yang milikinya digunakan untuk ~. Dhuwit sing diduw&ni digunakake kanggo poya- poya 114 - KAMUS INDONESIA-JAWA gabah gaduh G gabah n gabah. Setiap musim panen padi, halaman ini digunakan untuk menjemur -. Saben mangsa panen pari, latar iki kanggo mepe gabah gabuk a gabug, kopong. Karena diserang hama, padinya - semua. Jalaran diserang ama, parine gabug kab&h gabung, bergabung v ngumpul, nglumpuk menggabungkan v ngumpulake, nglumpukake. Anak itu sedang ~ ranting- ranting pohon Bocah kae lagi nglumpukake pang-pang kayu tergabung v ngumpul, nglumpuk gabungan n kumpulan, idumpukan penggabungan n pangumpule, panglumpuke gabus I n gabus (aran wit-witan) gabus H n kutuk (aran iwak loh) Ophi ocephalus striatus.- gabus. iwak loh. gada n gada, bindi, penthung cendhak gadai n 1 gadhe 2 gadhean menggadai v nggadhe. Bapaknya memberi pinjaman uang pada orang-orang yang membutuhkan dengan cara ~ motor. Bapak6 menehi utangan dhuwit marang wong-wong kang mbutuhak£ kanthi nggadhe montor menggadaikan v nggadhekake. dia ~ rumahnya untuk biaya sekolah anaknya. Dheweki nggadhekake omahe kanggo mbayar sekolah4 anake pegadaian n pagadhean. Semua perhiasan yang dimiliki sudah masuk ~. Kabeh mas-masan sing diduweni wis mlebu pagadhean gadaian n gadhen. Ini motor ~ iki montor gadhen tergadai v kegadhe sebagian besar sawahnya ~. Saperangan sawahe kegadhe. gadang, bergadang v lek-lekan. dia ~ km anaknya sakit. Dheweke lek-lekan jalaran anake lara gading n gadhing. - gajah. gadhing gajah bergading v 1 duwe gadhing. Gajah itu masih kecil, tetapi ~ panjang. Gajah iku isih cilik, nanging duwe gadhing dawa. 2 nganggo gadhing gadis n prawan, kenya kecil prawan kencur, -tuwa. prawan tuwa gado-gado n gadho-gadho. - bikinan ibu sangat enak. Gadho-gadho gaweane ibu 6nak banget gaduh adj ribut, rame banget. pemabuk yg membuat - telah ditahan polisi Tukang mabuk sing gaw6 ribut wis dicekel polisi KAMUS INDONESIA-JAWA — 115 gadung gajah gadung n gadhung, jinis uwi sing mendemi. - dapat meracuni orang yang memakannya jika cara memasaknya tidak benar. Gadhung bisa ndadekake wong sing mangan mendem menawa carane masak ora bener gadungan a palsu, palson, tiron. Orang yang kemarin datang mengaku dokter, ternyata dokter -. Wong sing dhek wingi teka ngaku dhokter, jebul dhokter palsu gagah a gagah, prakosa, prakasa, pideksa. Dia terlihat - jika memakaijas. Dheweke katon gagah yen nganggo jas gagak n manuk gagak, Carvus macrorhynsus gagal a 1 gagal, mrucut, ucul. keinginannya untuk menjadi juara telah —i Pepenginane dadi juwara wis mrucut. 2 batal, cabar, wurung. Orang tuanya - berangkat berhaji tahun ini. Wong tuwan4 wurung mangkat munggah kaji taun iki menggagalkan v 1 nggagalake. Polisi berhasil - usaha penculikan. Polisi kasil nggagalake upaya panyulikan. 2 mbatalake, nyabarake, murungake. Bapak ~ niatnya untuk berlibur bersama keluarga. Bapak mbatalake niyate plesir bebarengan karo kulawarga gagang n 1 gagang. - kangkung yang saya tanam panjang- panjang. Gagang kangkung sing taktandur dawa-dawa. 2 garan. Ibu membeli gayung ber—panjang. Ibu tuku siwur sing garane dawa gagap n gagap, nggragap, groyok. Anak ini - berbicara. Bocah iki anggone ngomong gagap gagas v gagas, pikir, angen-angen menggagas v nggagas, mikir, ngangen-angen. Bapak sedih ~ anaknya yang lama tidak pulang. Bapak sedhih ngangen-angen anake sing suwe ora bali gagasan n gagasan, pamikiran, pangangen- angen. -nya didukung oleh keluarga. Gagasani disengkuyung dening kulawarga gagu adj bisu. Anak itu -. Bocah kuwi bisu gaib a 1 gaib, ora katon, samar. ilmu - ngelmu gaib, 2 wadi, winadi. banyak peristiwa - yg belum diselidiki ak&h prastawa winadi kang durung ditlisik menggaib v ngilang. Tetanggaku ~ setelah tertangkap basah mencuri Tanggaku ngilang sawise konangan anggone nyolong. kegaiban n bab kang gaib gairah n pepenginan, adreng bergairah / kapidereng, kapiadreng gajah n gajah gajah-gajahan n gajah- gajahan. Itu hanya bukan 116 — KAMUS INDONESIA-JAWA gaji gali gajah. Kuwi mung gajah- gajahan, dudu gajah gaji n gajih, bayar, opah. - sebulan tidak cukup untuk memenuhi kebutuhan keluarganya sebulan. Bayare sesasi ora cukup kanggo nguripi kulawargane suwene sesasi menggaji y nggajih, mbayar, ngopahi. Perusahaan itu ~ karyawannya dua minggu sekali. Perusahaan iku mbayar pegawene rong minggu sepisan gajian v gajihan, bayaran. Setiap ~ dia menyisihkan sebagian gajinya untuk bersedekah. Saben bayaran dhewekS nyisihake saperangan bayarane kanggo sedhekah galah, penggalah n galah, genter, gothek, senggek. Ambilkan - di belakang rumah! Jupukna genter ing buri omah sepenggaiah n sagalah, sagenter, sagothek, sasenggek galak a galak. Harimau termasuk binatang yang -. Macan kalebu kewan kang galak menggalak v nggalak, dadi galak, kera yg ~ itu menggigit orang. Keth&ksing dadi galak iku nyokot wong galaksi n galaksi galang n 1 galang, andhan-andhan, plangkringan, planggrangan, 2 galengan. Bapak membuat - di sawah. Bapak gawe galengan ing sawah menggalang v 1 ngganjel. orang itu mengambil balok untuk ~ peti wong kae njupuk balok kanggo ngganjel pethi, 2 nyangga, nyokong. Sebagai anak tertua, dia ikut - kebutuhan keluarganya. Pinangka anak barep, dheweke melu nyangga kabutuhane kulawarga. galangan n galangan, andhan- andhan, plangkringan, planggrangan galeri n galeri galeri n galeri Lukisannya mulai dijual di -. Lukisane wiwit didol ning galeri pergalerian n bab galeri gali vdhudhuk, kedhuk menggali v ndhudhuk, ngedhuk. Pembuat sumur mulai ~ tanah. Tukang gawe sumur wiwit ndhudhuk lemah penggali n tukang ndhudhuk, tukang ngedhuk. Para ~ pasir sudah memulai pekerjaannya. Tukang- tukang ndhudhuk wedhi wis miwiti pagaweane galian n dhudhukan, kedhukan. Tanah - sumur itu digunakan untuk menguruk halaman. Lemah kedhukan sumur iku digunakake kanggo ngurug latar penggalian n bab ndhudhuk gali n n grombolan durjana, maling, rampok. Jangan lewat jalan sepi itu, banyak-disana. Aja I6wat dalan sing sepi kuwi, KAMUS INDONESIA-JAWA — 117 galib gambar ak&h grombolan durjana ning kana galib a wajar, lumrah, biyasa. sudah -nya wissalumrahe menggalibkan v nglumrahake, mbiyasakake kegaliban n kalumrahan, kabiyasan galih n 1 galih, ati, pikir. Masalah itu jangan semua di-. Masalah kuwi aja kabeh dipikir, 2 aten-aten kayu sing lumrahi wamane ireng galir adj logro, lobok, longgar, lunyu. Cincin itu - di jarinya. Ali-ali kuwi logro ing drijine galungan n dina riyaya umat Hindu Dharma saben 210 dina sepisan, setaun kaping loro galon n galon galuh n galuh, inten, putri gamak adj tidha-tidha, mangu- mangu, mamang. Jangan - aja mangu-mangu gamal n wit sing dhuwure nganti 12 m, manjur kanggo mateni alang-alang. Gliricidia sepium (U) gamalisasi n nandur wit gamal cacah akeh gamam adj mangu-mangu, mamang, tidha-tidha, kuwatir, sumelang, wedi. Karena merasa bersalah, ia menjadi - ketika menghadap kepala sekolah. Merga rumangsa salah, dhdw6k£ dadi sumelang nalika ngadhep kepala sekolah gaman n gaman, piranti kanggo nyambut gawe. Apa - Arjuna? Apa gamane Arjuna? gamang adj singunen, awang- awangen. Saya - melihat ke bawah dari tempat yang tinggi Aku singunen ndelokake ngisorsaka papan sing dhuwur x gamat n tripang sing ukurane gedhe z gamat n tembang menggamat v nembang 3 gamat v demek, dumuk, jawil gambang n gambang. Kakekku sangat terampil memainkan -. Simbah kakungku trampil banget nggambang - kromong gambang kromong gambar n gambar, lukis, pepethan bergambar v ana gambare. Kamus ~ cocok untuk anak- anak. Bausastra kang ana gambare cocok kanggo bocah menggambar v nggambar Hobinya ~. Kasenengane nggambar menggambari v nggambari Sampai sekarang anaknya memiliki kegemaran ~ dinding rumahnya. Nganti saiki anake duwe kasenengan nggambari tembok omahe menggambarkan v 1 nggambarake. Relief candi itu ~ kehidupan masa lampau. R^lifef candi iku nggambarake panguripan ing jaman biyen, 2 nyritakake. Cerpen itu ~ perjalanan tokoh utama. 118 - KAMUS INDONESIA-JAWA gambas gampang Cerkak iku nyritakake lakune paraga utama tergambar vlkaton. Dalam cerita itu ~ betapa kejam tindakannya. Ing crita kuwi katon kaya ngapa kejeme tumindake, 2 ana ing angen- angen. Jauh sebelumnya sudah ~ akan terjadinya peristiwa itu. Sadurung£ wis ana ing angen-angen bakal dumadi prastawa iku gambaran n gambaran. Kisah itu merupakan ~ kehidupannya. Crita iku pinangta gambaran uripe penggambar n tukang nggambar. Sebagai ~ namanya sudah sangat terkenal Pinangka tukang nggambar jenenge wis kondhang banget penggambaran n panggambare. Cerita itu merupakan penggambaran kenyataan hidupnya. Crita iku pinangka panggambare kasunyatan uripe gambas n gambas gambir n gambir, Uncaria gambir. - biasanya digunakan sebagai campuran makan sirih. Gambir umume digunakake kanggo nginang gamblang adj gamblang, cetha, padhang (pangerten). Polisi itu menerangkan dengan -. Polisi kuwi nerangak£ kanthi gamblang gambuh n gambuh (tembang Macapat). Adik sedang belajar menembang -. Adhik lagi sinau nembang gambuh gambus n gambus (perangane gamelan saka Arab) gambut n gambut gambyong n gambyong (tarian Jawa). Tari - merupakan tarian pertama yang ia pelajari Tari gambyong kuwi tarian kapisan sing disinauni gamelan n gamelan. Karawitan menggunakan seperangkat -. Karawitan migunakake saprangkat gamelan gamis n gamis, -yang dikenakannya menutupi seluruh tubuh. Gamis sing dinggo nutupi awake kabeh gamit v jawil. - saja dia supaya dia tahu kapan kita harus pergi Jawil wae dheweke kareb&n ngerti wayahe awake dhewe kudu lunga menggamit v njawil. Ibu guru - aku memberi tanda untuk naik ke panggung. Ibu guru njawil aku menehi tanda kanggo munggah panggung gamitan n 1 wong sing dijawil, 2 jawilan. Begitu mendapat - ibu, adik langsung paham maksudnya. Bareng £ntuk jawilan ibu, adhi langsung mudheng karepe gampang adj gampang, ora angel. Dia merasa tugas yang diberikan oleh gurunya sangat-. Dheweke rumangsa tugas sing diwen&hak£ dening gurune gampang banget gampangan adj luwih gampang. ~ bicara daripada KAMUS INDONESIA-JAWA — 119 gampar bekerja luwih gampang ngomong tinimbang nyambut gawe mempergampang v nggegampang. Jangan ~ urusan. Aja nggegampang urusan menggampangkan v n g g a m p a n g a ke, ngremehake, nyepelekake. Jangan ~ persoalan yg sederhana. Aja nyepelekake prakara sing sepele gampar v keplak, tabok, kampleng. menggampar v ngeplak, nabok, ngampleng. Dia ~ anak itu hingga terhuyung- huyung. Dheweke nabok bocah kuwi nganti kleyangan tergampar v ketabok. Dia ~. Dheweke ketabok gamparan n keplakan, tabokan. -nya sangat sakit Keplakan^ lara banget gamparan n bakiyak, theklek, trumpah kayu gamping n gamping, enjet, kapur. Sebelum digunakan untuk campuran pasir dan semen, - direndam lebih dahulu. Sadurunge digunakake kanggo campuran wedhi lan semen, gamping dikum banyu luwih dhisik gampret n salah sawijining iwak segara gana n bandha, kasugihan gana-gini n 1 gana-gini (bandha sing diklumpukake wong omah-omah). Setelah bercerai, mereka mulai membagi -. Sakwise pegatan, wong loro wiwit mbagi gana- gini, 2 anak loro lanang wadon (tunggal bapa biyung) ganal p kaya, saemper, sairib ganal-ganal adv kaya-kayane, persis kaya. - mati kaya- kayane mati ganang -) gunung ganar adj bingung, mumet ganas adj ganas, lantap, brangasan, galak. Harimau itu terlihat sangat -. Macan iku katon galak banget mengganas v saya ndadi (ganas, lantap, brangasan, galak). Wabah belalang sedang - di daerah itu. Wabah walang saya ndadi ing tlatah kuwi gancang adj rikat, trampil, cukat, prigel, trengginas, cepet gancar n gancar, anggitan sing tanpa sajak gancaran n gancaran, dudu tembang, prosa gancu; ganco n ganco, piranti sing wujude kaya mata pancing *ganda adj dhobel, rangkep berganda v dadi dhobel, dadi rangkep. Setelah naik pangkat, penghasilannya mulai -. Sakwise munggah pangkat, kayane dadi dhobel mengganda v ndhobel, ngrangkep. Karena kebutuhan yang semakin bertambah, suaminya mulai - pekerjaan. Merga kabutuhan sing saya tambah. 120 — KAMUS INDONESIA-JAWA ganda gandeng bojone wiwit ngrangkep gaweyan menggandakan v ndhobelake, ngrangkepake. Dukun itu bersumbar dapat - uang. Dhukun kuwi sesumbar isa ndhobelake dhuwit 2 ganda n ganda, ambu .-saja, siapa tahu sudah matang! Ambu wae, sapa ngerti wis mateng! 3 ganda adj wani nglawan senajan ora imbang gandal v alang, rubeda gandalan n alangan, rubeda gandapura n tanduran sing kanggo gawe minyak wangi utawa campuran lenga gosok. Abelmoschus moschatus *gandar n pikulan; menggandar v mikuL la - air dua ember. Dheweke mikul banyu rong ember gandaran n barang utawa apa sing dipikul gandar, menggandar v numpak, nunggang gandaran n tumpakan, tunggangan. Ada iring- iringan - di jalan. Ana iring- iringan tunggangan ing dalan Gandaria n 1 tanduran sing dhuwurl nganti 20 m, wohi bunder lonjong lan cilik, wernane kuning utawa abang nom lan ana banyune, daginge kandel, sing nom rasanl kecut, kena gawl asinan, campuran sambel, Isp , kayune bisa kanggo sarung keris lan bangunan, Bouea macrophylla, 2 woh gandaria gandarukem n tanduran kang ngasilake damar kanggo lem, patri, Isp, Coiophonium gandarusa n tanduran sing dhuwure 1—1,5 m, biasane kanggo pager urip, godhonge isa kanggo tamba lan ngetogake kringet, Justida gendarussa gandarwa n genderuwo, bangsa lelembut (wujude kaya wong) wulune kandel dhiwut-dhiwut gandasturi n panganan saka kacang ijo lan gula jawa, wujudi bunder pipih, dilapisi trigu lan digorlng gandasuli n tanduran sing kembange putih utawa nyemu kuning lan gandanl wangi, Hedychium coronarium gandeng v gandheng, gathuk, sambung bergandengan v 1 gandhengan. Dua anak itu berjalan ~. Bocah loro kuwi anggone mlaku gandhengan, 2 ana gegayutane. Masalah ini ~ dengan masalah yang terjadi sebelumnya masalah iki ana gegayutane karo masalah kang dumadi sadurungl menggandeng v 1 nggandheng, nganthi. Dia berjalan sambil ~ anaknya. Dheweke mlaku karo nggandhlng anake, 2 nggered. Traktor itu dapat ~ KAMUS INDONESIA-JAWA - 121 gandes gandum empat mobiL Traktor iku bisa nggered mentor cacah papat menggandengkan v 1 nggandhengake, nyambungake. Petugas stasiun kereta api ~ gerbong-gerbong yang akan diberangkatkan. Petugas stasiun nggandhengake gerbong-gerbong sing arep dilakokake, 2 ngubungake. Dia berusaha membantu ~ temannya dengan pimpinannya. Dhdw&k£ ngupaya mbiyantu ngubungake kancane karo pimpinane gandengan n gandhengan. ~ truk yang lepas masuk ke jurang. Gandhengane trek sing ucul mlebu menyang jurang gandes a gandhes, luwes, kewes. Sikapnya - menarik hati. Solahe luwes nengsemake ati gandewa n gendewa. Arjuna mulai membentangkan - panah Pasopati. Arjuna wiwit mbentangake gendewa panah Pasopati Hjandos n gandhos, panganan saka tepung beras, klapa, lan uyah, nuli digoreng. Nenek sedang menggoreng -. Simbah lagi nggoreng gandhos 2 gandos n gandhos, winih woh sing arep thukul (klapa, Isp). Adik menyukai -yang ada di dalam buah kelapa tua. Adik seneng gandhos sing ana ing njerone woh klapa tua gandrung v gandrung, kesengsem, kedanan, nyandu. Adik sedang - melihat sinetron. Adhik lagi kesengsem nonton sinetron menggandrungi v nggandrungi, nyengsemi, ngedani, nyanduni. Banyak orang ~ tarian itu. Wong akeh nggandrungi tarian kuwi penggandrung n wong sing gandrung, wong sing kesengsem. Dia adalah ~ tarian itu. Dheweke wong sing gandrung tarian kuwi gandu n 1 salah sawijining iwaksing awake amba, tipis, wamane semu perak, Ephippus orbis, 2 woh wit merbau, wamani ireng lan atos, biasa dinggo dolanan neker bocah cilik ganduh, berganduh v amor, awor, nyampur, carub dadi siji gandul v gandhul, bandhul menggandul v nggandhul, nggantung. Banyak penumpang ~ di pintu bus. Wong numpak akeh sing nggandhul ing lawang bis mengganduli v nggandhuli, nggantungi. Anak itu ~ tangan ibunya. Bocah kuwi nggandhuli tangan ibune menggandulkan v nggandhulke, nggantungke gandulan n m&ndhel. ~ kalung ibu hilang. Mendhel kalunge ibu ilang gandum n gandum, Trificum sativum. Tepung - atau terigu adalan bahan untuk 122 — KAMUS INDONES1A-JAWA gandung gangsing membuat roti. Tepung gandum utawa trigu kuwi bahan kanggo gawe roti gandung n pring-pring sing dipasang ing kiwa tengene prau kareben ora oleng utawa kanggo nambah muatan gang I n gang, dalan cilik ing kampung, sela-sela. Rumahnya masih melewati satu gang lagi Omah4 isih nglewati gang siji maneh gang H n grombolan, kumpulan. - motor mulai mengacau lagi di jalanan. Grombolan motor wiwit gawe rusuh man4h ing dalan-dalan ganggang I v ganggang, dosok barang ing dhuwur geni kareben panas, mateng, utawa garing menggangang v ngganggang, manggang. Ibu ~ daun pisang di atas kompor supaya layu. Ibu ngganggang godhong gedhang ing dhuwur kompor kareb&n alum ganggang n n ganggang, salah sawijining tanduran ing segara kanggo bahan pangan, Algae ganggu v b4da mengganggu v mbebeda, ngr£goni. Pemuda itu suka ~ gadis yang lewat Nom- noman iku senengane mbeb4da bocah wadon sing liwat terganggu v 1 keganggu, kegodha. Pikirannya berubah sejak dia ~ ucapan lelaki itu. Pikirane owah wiwit dhewek4 kegodha omongane wong lanang kuwi, 2 mogok. Proyek itu ~ karena kekurangan dana. Proyek kuwi mogok amarga kurang dana gangguan n gangguan, rubeda, rerigon. Semua ~ berhasil disingkirkannya. Kabeh rubeda kasil disingkirake ganggut v jabud, bedhol. - saja rumputnya jika masih ada yang tumbuh! Jabud wae sukete yen isih ana sing thukul! mengganggut v njabud, mbedhol. Petani ~ rumput yang tumbuh di sela-sela tanaman padi. Pak tani njabud suket sing thukul ing sela-selane tanduran pari gangsa n prunggu (campurane tembaga karo seng) pegangsaan n papan gawe prunggu gangsar adj gangsar, lancar, rikat. Mudah-mudahan dia - dalam menuntut ilmu. Muga-muga dheweke lancar anggoni gol4k ng4lmu gangsi n wangi-wangian menggangsi v menehi wangi-wangian ing klambi gangsing n gangsing (dolanane bocah kang digawe saka kayu banjur diubengake) gangsingan n dolanan gangsing. Suara anak-anak ~ terdengar ramai Suwarane KAMUS INDONESIA-JAWA - 123 gangsir ganjil bocah-bocah gangsingan keprungu rame gangsir n dhukir, dhukil, dhungkrah, dhongkel menggangsir v ndhukir, ndhukil, ndhungkrah, ndhongkel. Pencuri itu ~ lantai dari luar. Malinge ndhukir jobin saka jaba penggasir n wong sing ndhukir, ndhukil, ndhungkrah, ndhongkel gangster n durjana gani adj sugih ganih n putih (bab kain) ganimah n ganimah (bandha rampasan perang). Khalifah Umar membagi - dengan adil. Khalifah Umar maro ganimah kanthi adhil ganja I n ganja (bagian keris sing rumaket ing wilahane) ganja D n ganja, candu (tanduran sing godhonge ngandhut zat narkotik, Cannabis sativa). Ada pelajar tertangkap menghisap -. Ana siswa kecekel nyedhot ganja ganjak, menganjak v mingser, ngalih, pindhah. Karena basah ia ~ dari tempat duduknya. Merga teles dheweke mingser saka papanlungguhe ganjal, pengganjal n ganjel. Sopir truk biasanya membawa kayu ~ ban. Sopir trek umumi nggawa kayu kanggo ganjel ban mengganjal v'ngganjel. Dia ~ pintu supaya tidak terbuka. Dheweke ngganjel lawang supaya ora mbukak terganjal v kaganjel, diganjel. Kaki meja itu sudah ~ dengan kertas sehingga tidak timpang lagi Sikil meja kuwi wis diganjel nganggo kertas mula wis ora jonjang maneh ganjar, mengganjar v ngganjar, menehi bebungah. Perusahaan ~ pegawai yang berjasa. Perusahaan mln&hi bebungah marang pegawe sing duweni jasa ganjaran n 1 ganjaran, bebungah, paweweh. Karena ketekunannya dalam bekerja, dia mendapatkan ~ dari perusahaan. Jalaran mempenge anggone nyambut gawe, dheweke 6ntuk bebungah saka perusahaan, 2 piwales. Dia mendapatkan ~ atas perbuatan jahatnya. Dheweke entuk piwales saka tumindak jahate ganjat adj mantheng, kenceng (bab urat, bolah, kulit, Isp) ganjen adj kemayu, kenes, gandhes, kewes. Sekretaris itu terlihat -. Sekretaris kuwi katon kemayu ganjil adj 1 ganjil, jumlahnya - cacahe ganjil, 2 aneh, ora lumrah. Perilakunya - tingkah lakune aneh mengganjil vnganeh-andhi. Sejak anaknya meninggal perbuatannya sering Wiwit anake mati tumindake kerep nganeh-anehi 124 - KAMUS IND0NES1A-JAWA ganjur gantung ganjuri n tombak mengganjur v nombak mengganjuri v nombaki ganjur II v 1 tarik, dudut, 2 ceneng mengganjur v 1 narik, ndudut, 2 nyeneng. ~ tali layang-layang narik benang tayangan mengganjuri v 1 nariki, nduduti, 2 nyenengi gantal n gantal (gulungan godhong suruh kanggo sesaji, Isp) Pengantin laki-laki dan perempuan berjalan sambil melempar -. Pengantin lanang lan wadon mlaku karo mbalang gantal gantang n takeran, padha karo 3,125 kg, kanggo naker beras, kacang, Isp segantang n satakeran, saukuran gantar n gantar, genter, gethek. Mangganya diambil dengan -. Peleme dijupuk nganggo genter gantarang n iwak tuna gantel v canthel, canthol menggantelkan v nyanthelke, nyantholke. Adik ~ tas di bahunya. Adik nyanthelke tas ing baune gantelan n canthelan, cantholan. - baju patah. Canthelan klambi cokiek ganteng I adj bagus, gantheng, bregas. Wajah pemuda itu -. Rupane nom-noman kuwi bagus ganteng n menggantang v wiwit kenthel (gula) ganti, berganti v ganti, salin, liru. Adik sedang-baju. Adhik lagi ganti klambi bergantian v ijol-ijolan, liron. Dua anak itu sering - baju. Bocah loro kuwi kerep ijol-ijolan klambi mengganti v 1 ngganti. Ibu mengganti baju adik yang kotor. Ibu ngganti klambine adhik sing reged, 2 ngijoli. Dia - gelas yang dipecahkannya. Dh&weke ngijoli gelas sing dipecahake menggantikan v ngganteni, nyulihi. Untuk sementara waktu Ratno ~ temannya mengajar. Sawetara wektu Ratno nyulihi kancanS mulang pengganti n panyulih, sesulih, liron. Kini dia menjadi ~ orang tuanya. Saiki dhew&ki dadi panyulihe wong tuwan6 gantole n ganthole gantung v gantung, gandhul bergantung v, gumantung. Meskipun telah kawin, tetapi hidupnya masih ~ pd orang tuanya. Senajan wis kawin, nanging uripe isih gumantung marang wong tuwan6 menggantung v nggantung, nyenthfelake. Dia ~ jasnya pada paku. Dh£w&k6 nyenthelake jase ing paku menggantungi v 1 nggantungi. Ibu ~ baju yang dijemur. Ibu nggantungi klambi sing dipepe, 2 nggandhuli. Bapak - buah KAMUS INDONESIA-JAWA — 125 ganyah gapai paria dengan batu kecil supaya buahnya lurus dan panjang. Bapak nggandhuli woh pare nganggo watu krikil supaya woh6 lenceng lan dawa tergantung v 1 gumantung, gumandhul. Sudah sepuluh tahun foto itu ~ di dinding kamarnya. Wis sepuluh taun poto iku gumantung ing tembok kamare ketergantungan n nggathok. Dia ~ minum kopi hitam. Dheweke nggathok ngombe kopi ireng bergantungan v pating grandhul, pating gandhul. Mangganya - banyak sekali. Peleme akeh banget pating grandhul menggantungkan v 1 nggantungake, nyanthelake. Aziz - peta di dinding kamarnya. Aziz nyanthelake peta ing tembok kamare, 2 njagakake. Dia ~ nasibnya pada pemberian orang. Dheweke njagakake nasibe saka paw&wehe wong gantungan n gantungan, canthelan, cantholan. Semua ~ baju itu dibuatnya sendiri Kabeh gantungan klambi kuwi digawe dhewe ganyah v 1 kosok, gosok, kucek, 2 jotos, serang mengganyah v 1 ngosok, ngucek, 2 njotos, nyerang ganyang, mengganyang v 1 ngganyang (pangan mentah); Karena kelaparan, ia ~ ubi yang baru saja dicabut. Merga luwe, dheweke ngganyang tela sing lagi dijabud, 2 mbasmi. Petani ~ tikus- tikus yang menghabiskan tanaman padi Wong tani mbasmi tikus-tikus sing ngentekna tanduran pari, 3 ngalahna, ngasorna. Utut Adiyanto ~ lawannya dalam pertandingan catur di Indonesia. Utut Adiyanto ngasorna lawane ana ing laga catur ing Indonesia terganyang / rusak, remuk, ajur, luluh pengganyang n wong kang ngganyang utawa ngrusak pengganyangan n bab ngganyang, bab ngrusak ganyar adj atos, mbagel (ora isa empuk senajan digodhog) Ketelanya masih - meskipun sudah direbus. Pohunge isih atos senajan wis digodhog ganyong n ganyong (salah sijine pala kependhem), Canna edulis/indica gaok n 1 suwarane manuk gagak, 2 manuk gagak menggaok v nirokake suwara gagak gapah a trengginas, cukat, prigel, rigen gapai v ranggeh, gayuh. - cita- citamu dengan sungguh- sungguh. Gayuh cita-citamu kanthi tumemen menggapai v ngranggeh, nggayuh. Anak itu berusaha ~ gelas di atas meja. Bocah 126 — KAMUS INDONESIA-JAWA garan iku ngupaya ngranggeh gelas ing dhuwur meja menggapai-gapai v ngranggeh-ngranggeh, nggayuh-gayuh. Tangannya yang sudah mulai lemas menggapai-gapai dahan untuk bergantung. Tangane sing wis wiwit lemes ngranggeh-ngranggeh pang kanggo gondhelan gapil adj tansah polah, ora anteng, usil menggapit v ngrusuhi, ngganggu gapit n gapit (wilah sing dinggo nggapit gedheg, wayang, Isp) - wayang itu sudah mulai rapuh. Gapit wayange wis wiwit gapuk menggapit v nggapit, njapit gaple v gaple (dolanan kartu domino). Beberapa pemuda berjaga malam sambil bermain - di pos ronda. Nom-nomam jaga bengi karo dolanan gaple ing pos rondha gaplek n gapl&k. Hasil panen singkongnya dijadikan gaplek. Panenane pohung didadekake gaplek gaplok v gaplok, tapuk menggaplok v nggaplok, napuk menggaploki v nggaploki, napuki gaplokan n gaplokan, tapukan gapruk v gapruk (suwara barang kebentus), bentus menggapruk v nggapruk, mbentus gapura n gapura, regol, seketheng. Di depan rumahnya ada -. Ing ngarep omahe ana gapura gara-gara n 1 lantaran, jalaran, sebab, merga. - datang terlambat, dia ketinggalan kereta. Jalaran telat tekan6, dheweke ketinggalan sepur, 2 gara-gara, ontran-ontran. la selalu gawe Dheweke tansah gawe ontran-ontran garah, garah-garah n guyonan, gojdgan, sembranan, banyolan bergarah(-garah) v guyon, gojeg, nyembrana, mbanyol mempergarahkan v ngguyonakake, nggojegake nyembranakake, mbanyolake garam n uyah. Adhik membeli - di warung. Adhik tuku uyah ing warung - bata uyah batan. ~ harganya lebih murah dibanding garam halus. Uyah batan regane luwih murah tinimbang uyah alus bergaram v ana uyah£. airnya ~ banyune ana uyah6 menggaram v ngeruki uyah. Para petani garam sedang ~. Para tani uyah lagi padha ngeruki uyah menggarami v nguyahi. Ibu ~ ikan. Ibu nguyahi iwak garan I n garan, doran (siwur, pacul, Isp), cekelan. -sapu itu mulai lepas. Garan sapu kuwi wiwit ucul KAMUS INDONESIA-JAWA — 127 garan garing garan D adv kira-kira garang I adj 1 galak, ganas, lantap, brangasan. Bininya sangat -. Bojone galak banget, 2 kuwat Dia terlihat - di lapangan. Dheweke katon kuwat ing lapangan garang n v garang, ganggang, panggang (dosok barang ing dhuwurgeni kareben panas, mateng, utawa garing). - saja di atas kompor nanti juga kering! Garang wae ing dhuwur kompor mengko mesthi garing! menggarang v nggarang, ngganggang, manggang. Ibu sedang ~ ayam di atas bara. Ibu lagi manggang iwak pitik ing dhuwur mawa garansi n jaminan, tanggungan garap y garap, olah, gulang, persudi menggarap v nggarap, ngolah. Para petani mulai ~ sawah. Para tani wiwit nggarap sawah penggarap n panggarap, tukang nggarap. Bapaknya petani ~. Bapa ke tukang nggarap sawahe liyan tergarap v kegarap. Tugas- tugasnya sudah ~ semua. Tugas-tugase wis kegarap kab&h garasi n garasi, kandhang montor. Kakak memasukkan mobil ke -. Kangmas nglebokake montor menyang garasi garau adj serak (suwaran4 gedhe lan jero) garba n garba (wadhah bayi ing weteng). Semua orang lahir dari - seorang ibu. Kabeh wong lahir saka guwa garbane ibu garbis n blewah garda n perintis, pelopor gardu n gardhu, gerdhu. Setelah selesai beronda mereka singgah di- Sawise rampung anggone rondha dheweke padha leren ing gerdhu garebek n perayaan tanggal 12 Rabiulawal, 1 Syawal, lan 10 Ozulhijah gari n kecrek, borgol. - pencuri itu sebelum ia laril Kecrek malinge kuwi sadurunge dheweke mlayu! menggari v ngecrek, mborgol. Polisi - tangan pencuri itu. Polisi ngecrek tangane maling kuwi garib adj aeng, aneh, langka garindin n ngecrek, mborgol garing I adj garing, aking. Baju yang dijemur sudah - semua. Klambi sing dipepe wis garing kabeh garingan adj garingan. Tembang macapat yg dilagukan ~ tanpa iringan musik. Tembang macapat kang ditembangake garingan tanpa iringan gamelan garing n n iwak banyu tawa, iwak semah, Labeobarbus tambra garing III n senik, t6nggok, kranjang saka rotan garis n 1 garis. Sampai sekarang masih ada - bekas luka di tangannya. Nganti saiki isih ana garis tilas tatu 128 - KAMUS INDONESIA-JAWA garit garu ing tangane, 2 pepesthen, takdir. Sudah menjadi - bahwa dia meninggal lebih dahulu daripada ibunya. Wis dadi pepesthene menawa dheweke mati luwih dhisik tinimbang ibune bergaris v ana garise. Para peserta lomba diwajibkan menulis pada kertas ~. Para panyarta lomba diwajibake nulis ing kertas sing ana garise menggaris vl nggarit Dia - tangannya sampai berdarah. Dheweke nggarit tangane nganti getihen, 2 nggaris. Murid-murid TK sedang belajar ~ pada kertas. Murid- murid TK lagi ajar nggaris ing dluwang menggarisi v nggarisi. la sedang - kertas. Dheweke lagi nggarisi dluwang menggariskan y nggarisake. Adik -kapur pada papan tulis. Adhik nggarisak£ kapur ing bor penggaris n garisan. ~ ini terbuat dari mika. Garisan iki digawe saka mika segaris n 1 segaris. Barisannya ditata -. Barisane ditata segaris, 2 tunggal gagasan. Pendapatnya - dengan pendapatku. Panemune tunggal gagasan karo panemuku garit I v garit, gores, corek. - dinding itu untuk menandai Gores tembok kuwi kanggo nandhai menggarit v nggarit, nggores, nyorek. Adik - dinding itu dengan spidhol hitam. Adhik nyorek t6mbok kuwi karo spidhol ireng menggariti v nggariti, nggoresi, nyoreki. Sudah dinasehati berkali-kali, adik tetap - dinding itu. Wis dikandhani bola-bali, adhik tetep nggariti tembok kuwi garit D, menggarit /obah, mobah. Kalau - menakuti anak- anak. Yen obah medeni bocah menggaritkan vngobahake. Setelah diberi balsam , ia mulai - tangan. Sakwise diwenehi balsem, dheweke wiwit ngobahake tangan, garnisun n garnisun, asrama garong, penggarong n garong, kecu. Banyak - merampok di tempat-tempat ramai Akeh garong sing nggarong ing papan-papan rame menggarong v nggarong, ngecu. Tidak mengira dia menggarong rumah tetangganya. Ora nyana dhdweke nggarong omah£ tanggane garpu n garpu, porok. Dia makan menggunakan sendok dan -. Dheweke mangan nganggo sendhok lan porok garu I, penggaru n garu. Di desa-desa masih ada orang yang meratakan sawah menggunakan ~. Ing desa- desa isih ana wong kang KAMUS INDONESIA-JAWA — 129 garu gasak nggaru sawah migunakake garu menggaru v nggaru. Para petani ~ sawah yang sudah dibajak. Para tani nggaru sawah sing wis diwluku garu D n garu (salah sawijining tanduran), kayu gaharu, Aquilaria malaccensis garuda n garudha. - di dadaku. Garudha ing dhadhaku garuk v 1 garuk, kukur, 2 cakar, 3 cekel menggaruk v 1 nggaruk, ngukur. Dia ~ badannya karena gatal. Dhew&k6 ngukur awake amarga gatel; 2 nyakar lemah; Orang giia itu ~ tanah dengan tangannya. Wong 6dan kuwi nyakari lemah karotangane, 3 nyekel (wong ngemis, glandhangan, Isp) Satpol PP ~ gelandangan dan pengemis dari jalanan. Satpol PP nyekel wong ngemis lan glandhangan saka dalan-dalan menggarukkan v nggarukake, ngukurake. Erna ~ punggung adiknya yang gataL Ema ngukurake gegere adhine sing gatel menggaruk-garuk v 1 nggaruk-garuk, nggaruki, ngukuri. Sejak tadi dia ~ tangannya yang terkena ulat Wiwit mau dheweke ngukuri tangani sing kena uler, 2 nyakari. Kucing itu ~ karung. Kucing iku nyakari karung tergaruk v 1 kegaruk, kekukur. Kulitnya lecet karena ~ kuku tangannya yang panjang-panjang. Kulite mlecet amarga kegaruk kuku tangane sing dawa- dawa, 2 kecakar. Kakinya ~ kucing sampai berdarah. Sikile kecakar kucing nganti getihen, 3 kecekel penggaruk n garuk. Ibu mengumpulkan padi yang dijemur dengan ~. Ibu nglumpukake pari sing dipepe nganggo garuk gaiung n garong, jelih menggarung v garong- garong, jelih-jelih. Suaranya ~ merasakan sakit. Suwarane garong-garong ngrasakake lara garut I «r kukur (nganti tatu), garuk, gor^s. Jangan - terus nanti dapat teriuka. Aja kukur terus mengko bisa tatu menggaiut v ngukur (nganti tatu), nggaruk, nggores.Adtk ~ kakinya yang gatal hingga teriuka. Adhik nggaruk sikile sing gatel nganti tatu garut n n garut (salah sijining pala kependhem). - dapat diolah menjadi emping. Garut bisa digawe emping gas n gas gasak v gasak, tendhang, gesur menggasak v 1 nendhang, njegal . la ~ kaki lawannya hingga jatuh terjungkal. Dh&wdk6 nendhang sikil6 mungsuhe nganti tiba njungkel, 2 nggasak, nggesur. Mobil yang remnya blong itu melaju sangat cepat dan ~ empat motor 130 — KAMUS INDONESIA-JAWA gasal gatuk yang melaju di depannya sebelum menabrak pohon. Montor sing rime blong iku mlakune banter banget lan nggasak pit montor cacah papat sing mlaku ing ngarepe sadurunge nabrak wit, 3 ngrampas, ngrampog. Perampok itu berhasil ~ uang yang ada di laci Rampog iku kasil ngrampog dhuwit sing ana ing laci gasal adj ganjil, ora ganep Jumlah siswanya ganjiL Cacahi siswa ora ganep gasing n gangsingan. Anak-anak bermain - di lapangan sekolah. Bocah-bocah padha dolanan gangsingan ing lapangan sekolahan gasir -> gangsir gasolin n lampu petromaks gasometer n 1 gasometer, tengki gedhe wadhah gas sing diilikna liwat pipa-pipa), 2 piranti kanggo ngukur gas sing diasilaki utawa dinggo gastrin n gastrin gastritis a gastritis gastroenteritis n gastrointiritis radang ing lambung lan usus) gastronom n gastronom gastronomi n gastronomi, gastropoda n kewan moluska sing urip ing segara lan dharat, duwe cangkang, sikili gedhi lan amba kanggo mrambat ing watunan utawa ngedhuk pasir lan lendhut gastroskop n indoskop kanggo mriksa lambung gastroskopi n 1 prosedur endoskopi kanggo mriksa saluran lambung, 2 pamriksan lambung nganggo indoskopi gastnila n gastrula gastnilasi n gastrulasi gatal adj gatel. Kepalaku - karena berketombe. Sirahku gatel amarga sindapen kegatalan n gatelen. Kulitnya bentol-bentol karena -. Kulite bentol- bentol merga gatelen gatalbirah n manuk gatalbirah, Anthracoceros malayanus gateng n iwak gateng (iwak sing ditemukake ing Gua Konthe wilayah Gunung Kidul) gatot n panganan saka gaplek sing dikukus lan dipangan karo parutan klapa gatotkaca n 1 jeneng£ paraga wayang anake Werkudara; - terbang melintasi awan. Gatotkaca mabur ngliwati mega, 2 kapal mabur N-250 gaweyane PT Nurtanio gatra n gatra (peranganing ukara sing wis madeg). Setiap bait dalam macapat memiliki baris kalimat yang disebut -. Saben bait macapat nduweni baris ukara sing diarani gatra gatuk adj 1 gathuk, tempuk, tepung, rujuk. Mereka berdua sudah - sejak dulu. Wong loro ka6 wis tepung kawit mbiyen, 2 trep, pas, cocok. KAMUS INDONESIA-JAWA — 131 gatul gayal Sudah-setelan bajunya. Wis pas setdlan klambine menggatukkan v 1 nggathukake, nempukake, nepungake, 2 nyocokake, ngepasake. Polisi itu ~ kejadian kemarin dengan kejadian sekarang. Polisi kuwi nyocokake kedadeyan wingi karo kedadeyan saiki menggatuk-gatukkan v 1 nggathuk-nggathukake, nempu k-nempukake, nepung-nepungake. Dia berusaha ~ teman-teman perempuannya itu dengan sepupunya. Dheweke nggathuk-nggathukake kancan-kancane wedok karo misanane, 2 nyocok- nyocokake, ngepas- ngepasake gatul n jenenge iwak, Aplocheilus panchax gaul, bergaul v memitran, kekancan, tetepungan.Anak itu sangat pandai ~. Bocah kuwi pinter banget kekancan gaun n klambi pesta. - pengantin itu terlihat mewah. Klambi mant&n kuwi katon gumebyar bergaun v nganggo klambi pesta. Reni ~ panjang ketika menghadiri pernikahan temannya. Reni nganggo klambi pesta dawa nalika nekani kawinan6 kancand gaung I n kumandhang bergaung v ngumandhang. Di dalam gedung yang besar bunyi ~ juga. Ing jero gedhong gedhe swara uga ngumandhang gaung n n guwa menggaung v gawe guwa ing gumuk gawah n alas gawai I n gaweyan, pakaryan pegawai n pegawe gawai n n piranti, prabot gawai n kliru, luput salah, seleh. Sepandai-pandai tupai melompat, sekali-sekali - juga. Sakpinter-pintere bajing mlumpat, mesthi ana lupute uga gawang n gawang (saka loro sing digathukake kayu palang ing bal-balan, Isp). Dalam setiap pertandingan dia menjadi penjaga- Ing saben tetandhingan dheweke dadi tukang jaga gawang penggawang n kiper (sing jaga gawang) gawar, gawar-gawar n gawar (tali sing diwenehi janur kanggo tengeran yen dalan kuwi ora kena diliwati utawa dileboni) gawat adj 1 gawat, genting, mbebayani, angker, 2 nemen (lara) gawe -> gawai gaya n tindak tanduk, lageyan, solah, solah bawa. Gaya anak kecil itu menyerupai ibunya. Lag4yan bocah cilik kuwi kaya ibune gayal adj 1 wuled, 2 utun, mungkul. Petani itu bekerja sangat -. Pak tani kuwi nyambut gawe kanthi utun 132 - KAMUS INDONESIA-JAWA gayam geblek gayam n gayam (arane tanduran sing wohe enak dipangan), Inocarpus edutis gayang adv gleyar-gleyor, gloyoran. Pemabuk itu berjalan Wong mabuk kuwi mlakune gloyoran gayat adj singunen gayuh \ bergayuh v gumandhul. Buah anggur ~ banyak sekali di kebun. Woh anggur gumandhul akeh banget ing kebon gayuh D v gayuh, gayuk, ranggeh (panjangka). - cita-citamu, jangan ragu-ragu! Ranggeh panjangkamu, aja mangu- mangu! menggayuh v nggayuh, nggayuk, ngranggeh. Semoga engkau dapat- cita- citamu. Muga-muga kowe isa nggayuh panjangkamu gayuk, menggayuk v nggayuh, nggayuk, ngranggeh gayung I n siwur, cidhuk, beruk menggayung v nyidhuk gayung n n 1 tongkat dawa kanggo piyandel utawa gaman, 2 japa mantra kanggo mateni utawa nyilakani saka papan adoh menggayung v 1 ngantem karo pedang, parang, Isp , nombak, njotos, 2 maca mantra kanggo mateni wong saka adoh gayut v gantung, gandhul bergayut v nggantung, nggandhul bergayutan v gandhul- gandhul. Buah anggur ~ di pohon. Woh anggur gandhul-gandhul ing wit menggayut v gemantung, gumandhul. Beban berat yang ~ di pundaknya hilang seketika. Sanggan abot sing gemandhul ing pundhake ilang sanalika menggayuti v nggantungi, nggandhuli. Anak kecil itu ~ tangan ibunya. Bocah cilik kuwi nggandhuli tangan ibune menggayutkan v nggantungake, nggandhulake. Adik ~ gayung di dinding. Adhik nggantungake cidhuk ing tembok gayutan n 1 gantungan, gandhulan. Tangan ayahnya yang kuat sering dipakai untuk ~ anaknya yang kecil. Tangane bapake sing kuwat kerep dinggo gandhulan anake sing cillik, 2 gandheng ceneng. Masalah itu tidak ada ~ denganku. Perkara kuwi ora ana gandheng c6ndng karo aku gaz n ukuran dawa (± 11 m) gazebo n gazebo gebah v tundhung, gusah menggebah v nundhung, nggusah gebang n wit palem, Coryphautan gebar n kemul, slimut, Isp (kain kanggo nutup) geblek adj gebleg, goblog, bodho banget KAMUS INDONESIA-JAWA — 133 gebet gebuk-gebukan gebet v sir menggebet v ngesir gebetan n sir-siran. -nya baru saja lewat di depan rumah. Sir-sirane lagi wae liwat ing ngarep omah geblak v geblag menggeblak v nggeblag. Karena marah ia memukul temannya sampai ~. Merga nesu, dheweke njotos kancane nganti nggeblag geblek n panganan saka pati tela sing digoreng wujude kaya angka wolu geblok n 1 gulungan (kain cita, mori, Isp) dawane + 28 yar, 2 segulung (dhuwit dluwang) gebok, menggebok v nguncalke bal (kasti, Isp) ing awak£ musuh gebosl y sentak menggebos v nyentak gebos n v kebul (metu keluke, geni) menggebos v ngebul. Banyak kebakaran di Jakarta yang disebakan oleh kompor yang ~. Akeh kobongan ing Jakarta jalaran kompor sing ngebul gebrak ygebrag menggebrak v nggebrag. Karena marah, ia ~ meja. Merga nesu, dh&w&ke nggebrag m6ja gebu v urub menggebu v murub (bab pepinginan menggebu-gebu v makantar-kantar, murub mubyar-mubyar. Keinginannya yang ~ akhirnya tercapai juga. Kepenginanesing makantar- kantar wusanane kelakon uga gebuk I n gitik gedhe, gitik. Anak-anak langsung lari begitu melihat Pak Raden membawa -. Bocah-bocah mlayu sanalika bareng weruh Pak Raden nggawa gebug gebukan n gebugan, gitikan. la tidak tahan lagi menerima ~ dari majikannya tiap hari. Dheweke ora betah man&h nampa gebugan saka majikan^ saben dina gebuk n v gebug, gitik. - saja ia jika tidak patuh! Gitik wae dh&weke yen ora manut! menggebuk v nggebug, nggitik. la tega - anjing itu sampai mati Dheweke tega nggebug asu kuwi nganti mati menggebuki v nggebugi, nggitiki. Masyarakat ~ pencuri itu sampai babak belur. Para warga nggebugi maling kuwi nganti babak bundhas gebuk-gebukan vgebug-gebugan, gitik-gitikan. Mereka berdua ~ tidak ada yang mau mengalah. Cah loro gebug- gebugan ora ana sing gelem ngalah penggebuk n tukang utawa wong sing nggebug. ~ drum di grup band itu sudah ganti Sing nggebug drum ing grup band kuwi wis ganti 134 - KAMUS INDONESIA-JAWA gebyar gedung gebyar adj 1 gebyar, gumebyar, sumorot padhang, 2 saklebat gebyur v siram, sentor, grujug. Kalau tidak mau bangun, - air saja. Yen ora gelem tangi, siram banyu wae menggebyur v nyiram, nyentor, nggrujug. la ~ badannya dengan air sumur yang ditimbanya berkali-kali. Dh&weke nggrujug awake nganggo banyu sumur sing ditimba bola-bali gebyuran n siraman, sentoran, grujugan. Karena mendapat - air dari kakaknya, akhirnya ia bangun juga. Merga entuk grujugan banyu saka kangmas6, wusanane dheweke tangi uga gede adj 1 gedhe. Kalau kamu mau pekerjaan itu, jangan khawatir, duitnya -. Y&n kowe gelem gaweyan kuwi, aja kuwatir, dhuwite gedhe, 2 wigati, penting. Ini masalah -, jangan disepelekan! Iki perkara wigati, aja disepelekna! kegedean n kegedhen; Sepatu adik ~. Sepatu ne adhik kegedhen gedebak-gedebuk n gedhebak- gedhebuk (suwarani barang abot tiba bola-bali utawa suwarane jangkah). Dari jauh sudah terdengar -. Saka kadohan wis keprungu gedhebak-gedhebuk gedebar-gedebur n gedhebar- gedhebur (suwarane banyu sing dijeguri wong utawa barang bola bali). Dari sungai, terdengar suara -. Saka kali, keprungu suwara gedhebar-gedhebur gedebok n gedebog (wit gedhang) gedebuk n gedhebuk (suwara kaya barang abot tiba ing lemah) gedebung n kain kanggo mbuntel kinang utawa wadhah kinang gedek I v gedhek. Dia hanya - ketika ditanya mau atau tidak. Dheweke mung gddh&k nalika ditakoni gelem apa ora gedek II n gedheg; Hidupnya sederhana, rumahnya saja dari -. Uripe prasaja, omahe wae saka gedheg gedembal adj lemu, prakosa, bregas kuwat gedeng n gedheng (untilan pari ana rong belah) segedeng n sakgedheng gedombak n gedhombak (kendhang sing ana kulite mung ing sisih thok) gedong ■) gedung gedor, menggedor v 1 dhodhog seru, 2 ngrampok. la didakwa ikut ~ rumah haji itu. Dheweke didakwa melu ngrampog omahe kaji kuwi penggedor n durjana, rampog. Sudah lama ~ itu dicari polisi. Wis suwe rampog kuwi digol&ki polisi gedubrak n gedubrak (suwara tabrakan) gedung n gedhong, loji. Dia sangat kaya, rumahnya - berlantai KAMUS INDONESIA-JAWA — 135 gedungan gelambir tiga. Dheweke sugih banget omahe gedhong tingkat telu gedungan adj ki sugih, brewu. orang- wong sugih gefirobia n singunen yen arep nyabrang dalan gegabah a kuwanen, nekad, sleder. Jangan -. Aja kuwanen gegap-gempita adj gumeder, geder, rame banget Suara orang bertepuk tangan - di dalam gedung. Suwara wong keplok gumeder ing jero gedhong gegar adj ojag, gonjing, kocak gegas» bergegas vl kesusu. Adik ~ pergi ke sekolah. Adhik kesusu lunga ning sekolah, 2 cepet- cepetan. la lari ~ karena takut kehujanan. Dhew&ke mlayu cepet-cepetan merga wedi kudanan gegau, tergegau v gragapan, kag&t Adik ~ dari tidurnya. Adhik gragapan saka turune gegeri adj geger geger n n prahara gejala n pratandha gejolak n rubeda, alangan gela v 1 bocor (bab prahu), 2 benggang gelabahn kamenangan gelabur v cebur, jegur. menggelabur v nyebur, nyegur. Karena airnya jemih, ia langsung ~ ke sungai itu. Merga banyun4 bening, dheweke sanalika nyebur ing kali geladak n gladhak. anjing - asu gladhak geladir Ini iler, 2 tahi sing encer geladir D adj kesit rikat geladiresik n gladhiresik. Nanti sore diadakan - sebagai latihan terakhir. Mengko sore dianakake gladhiresik kanggo latihan pungkasan gelagah n glagah (tanduran kaya tebu). Banyak - tumbuh di lapangan. Akeh glagah thukul ing lapangan gelagapan vl glagepan, 2 bingung gelagar, bergelagar v gumleger, gleger. terdengar bunyi mortir dan meriam ~ keprungu suwara mortir lan meriyem gumleger gelagat n 1 pratandha, 2 solah bawa, solah tingkah, patrap, tindak tanduk. Melihat-nya, anak-anak nakal itu akan membuat gara-gara lagi. Ndeleng patrape, bocah- bocah nakal kuwi arep gawe gara-gara man&h gelak n ngakak, cekakan (guyu sing banter) gelakak v ngguyu ngakak gelam n tanduran sing godhonge ngasilake lenga kayu putih, Melaleuca leucaderfdra gelamai n dodol, panganan saka glepung beras pulut gula, lan santan menggelamai v nggawe gelamai gelambir n glambir, glamber. - sapi itu menjuntai lebar 136 — KAMUS INDONESIA-JAWA gelana sekali Glambir sapi kuwi nggantung amba banget bergelambir v ngglambir. Meskipun kulit wajahnya ~ terlihat kencang, lehernya tetap. Senajan kulit raine katon kenceng, gulunetetep ngglambir gelana -> gulana gelandang I n glandhang (sing main sepak bola dunung£ ing bagian tengah.) - lawan berlari kencang. Glandhang lawan mlayu banter gelandang n, menggelandang n ngglandhang. Setelah bangkrut, tidak punya apa- apa, ia hidup ~ di jalanan. Sakwise bangkrut, ora duwe apa-apa, dh£w£k£ ngglandhang ing dalanan gelandangan n glandhangan (wong sing ora duwe gaweyan lan omah) bergelandangan v glandhang-glandhung, klontang-klanthung. yg berani ~ di jalan raya akan ditangkap oleh Satpol PP sing wani klontang- klanthung ing dalan gedhe arep dicekel Satpol PP gelang I n gelang. Ibu membelikan kakak-emas. Ibu numbasake simbak gelang emas gelang H n salah sawijining tanduran mrambat, Portulaca oleracea gelanggang n glanggang, kalangan. Setiap hari pekerjaannya mengadu ayam di -. Saben dina gaweyane adu pitik ing kalangan gelangsar v glangsar menggelangsar v glangsaran. Pemuda itu jatuh ~. Nom-noman kuwi tiba glangsaran gelantang I v klanthang menggelantang, mengelantang vnglanthang (mepe klambi ing panggonan sing panas). Bibi ~ baju di halaman. Bulik nglanthang klambi ing latar gelantang H, menggelantang v ngguling-gulingke awak. Kuda itu ~ di luar kandang. Jaran kuwi ngguling- gulingke awak ing jaba kandhang gelanting v gawing menggelanting /nggawing, ngamplik. Kelelewaritu tidur ~ di atas pohon. Lawa kuwi turu nggawing ing dhuwur wit gelantung v gandhul bergelantung v gandhulan. Banyak omng - di pintu bis. Ak&h wong gandhulan ing lawang bis bergelantungan v gemandhul. Buah pepaya banyak sekali ~ di pohon. Woh kates akeh banget gemandhul ing wit menggelantung v nggandhul. Monyet kecil itu ~ di leher induknya. Kethek cilik kuwi nggandhul ing gulune simboke gelap adj 1 peteng. Matahari sudah terbenam, keadaan mulai gelap. Srengenge KAMUS INDONESIA-JAWA - 137 gelar gelatak wis angslup, kahanan wiwit peteng, 2 samar. Masalah itu masih-bagiku. Perkara kuwi isih peteng kanggoku bergelap-gelap v 1 peteng- petengan; Matahari sudah terbenam, mengapa masih ~? Srengenge wis angslup, kena apa isih peteng- petengan? 2 ora blaka. Dia ~ menyembunyikan masalah itu. Dh£w£k£ ora blaka ndhelikake perkara kuwi menggelap y 1 dadi peteng, 2 ngilang. Tiba-tiba dia ~. Ujug-ujug dheweke ngilang, 3 ngamuk. Melihat adiknya dipukul, ia ~. Weruh adhine dijotos, dh6w6k6 ngamuk menggelapkan v 1 metengake. Petugas mdiologi mulai - ruangan itu. Sing tugas ing radiologi wiwit metengakg papan kuwi, 2 nganggo (dhuwit, barang), korupsi, la ditangkap karena dituduh ~ uang di kantornya. Dhewek6 dicekel merga didakwa nganggo dhuwit ing kantore kegelapan v kewengen; Karena motornya mogok, ia pulang ~. Merga motore mogok, dhdweke bali kewengen gelar I n, bergelar v pikukuh; Akhirnya ia mendapat - sarjana; Pungkasang dhew&ke entuk pikukuh saijana. gelar D v gelar, j&r&ng, jembreng; - tikar itu di sana. Gelar klasa kuwi ning kanal menggelar v nggelar, njereng, njembreng; Bapak ~ karpet di ruang tamu. Bapak nggelar karpet ning ruwang tamu mempergelarkan v nggelarake, njerengake, njembrengake; Wayang orang Ngesti Pandhawa ~ lakon Baratayuda. Wayang wong Ngesti Pandhawa nggelarak4 lakon Baratayuda pagelaran n pagelaran gelas Ini gelas. Kakak mengambil - untuk membuatkan adik teh. Mbakyu njupuk gelas kanggo nggawekake adhik teh, 2 beling, kaca menggelas v nggelas (tumrap benang layangan). Adik ~ benang layang- layang. Adhik nggelas benang layangan gelasan n gelasan. Benang ~ lebih kuat dibanding benang biasa. Benang gelasan luwih kuwat tinimbang benang biyasa gelas n n sangu, bontot, simpenan (mangsa paceklik) gelasak n klasa, lampit gelasar -> gelangsar gelasir n lapisan sing gilap ing porselen utawa kramik menggelasir v nglapisi panganan karo gula panas sing diencerke gelatak I ■> geletak gelatak n adj crewet, criwis. Dia orang yang -, kesana kemari mengumbar cerita. Dheweke 138 — KAMUS INDONESIA-JAWA gelatak gelegar wong sing criwis, rana rene ngumbar crita gelatak m v ithik-ithik menggelatak vngithik-'rthik. Tangan adik mulai usil, ia - kaki. Tangane adik wiwit usil, dheweke ngithik-ithik sikil gelatang -> gelantang gelatik n manuk glatik, Munia oryzivora gelatin n 1 protein saka kulit, jaringan ikat putih, lan balung k6wan, kanggo ngentelake panganan, 2 ager-ager gelatinasi n proses gawe gelatin gelatuk 4 gemeletuk gelayangan, bergelayangan v gentayangan, bentayangan, ngglandhang. jin - jin gentayangan gelayaran v gentoyongan, bentoyongan, senggoyoran. Jika tengkukmu kena pukul, engkau bisa - dan mbah. Yen kena jotos cengelmu, kowe isa gentoyongan lan rubuh geteding, menggeliding vngolet; papan kayu muda mudah ~. papan kayu nom gampang ngol&t gelebah adj susah, sedhih gelebap n unine kaya tumpukan kertas tiba gelebar, tergelebar v 1 mblasah; Buah-buahan di dalam tas belanjaan tumpah -. Woh- wohan ing jero tase blanjan kutah mblasah, 2 mawur, mawut Karena tertiup angin. guntingan kertas itu jadi Merga kesempyok angin, guntingan kertas kuwi dadi mawut geleca n tali rami gelecik, tergelidk v kepleset geledah v gledhah. - tasnya jika tidak mau mengaku! Gledhah tase yen ora gelem ngaku! menggeledah vnggledhah, niti priksa; Polisi ~ rumah itir, Polisi nggledhah omah kuwi geledang n, menggeledhang v ngadhang. Tangan adik ~ kakak supaya tidak masuk rumah. Tangani adhik ngadhang kangmas ben ora mlebu omah geledek n gludhug, bledheg menggeledhek v banter utawa seru banget geledur n, kisut Kulitnya terlihat -. Kulite katon kisut, menggeledur v ngisut, nglinthing. semakin tuwa kulitnya ~ saya tuwa kulit6 ngisut gelegah I gelegah gelegah n n gong sing gedh6 gelegak n gledheg, gludhug, glodhog menggelegak/gumledheg, gumludhug, gumlodhog; Air itu ~ di atas kompor. Banyu kuwi gumledheg ing dhuwur kompor gelegar I n gleger menggelegar v gumleger. Suara bom itu menggetarkan rumah-rumah KAMUS INDONESIA-JAWA — 139 gelegar gelentang di sekitarnya. Suwara bom kuwi gumleger ngoregake omah-omah ing sakupenge gelegar n n kayu utawa balok kanggo nyangga papan, Isp gelegata n 1 rang, rangen (penyakit kulit ing sela-selan£ driji sikil), 2 bintul, bintul-bintul gelek I v giles, giling menggelek v 1 nggiles, plindhes, tindhes, nggiling. Truk itu menabrak dan ~kaki seorang pejalan kaki Trek kuwi nabraic lan nggiles sikile wong mlaku, 2 ngguling gelek n v', endha menggelek v ngendha menggelekkan v ngendhani. Dia berhasil ~ pukulan lawan. Dheweke kasil ng&ndhani jotosan^ mungsuh gelekak, menggelekak v ngglodhog, ngglethek menggelekak! vngglodhogi, nggletheki. Setelah sembuh dari sakit panas, kulitnya ~. Sawise mari saka lara panas, kulite ngglodhogi gelekek, menggelekak v ngguyu cekakan gelembong n dana, kathok dawa gelema n riyak; Keluarkan saja - nya supaya tidak batuk lagi. Tokake wae riyak£, kareben ora watuk maneh gelemberan gelambir gelembung n glembung gelembur n kisut Orang tua itu kulitnya telah Wong tuwa kuwi kulite wis kisut menggelembur v ngisut Semakin tua kulitnya semakin ~. Saya tuwa kulite saya ngisut gelempang 4 gelimpang gelemprang n grompyang (unine piring seng, Isp tiba) bergelemprang v grompyangan gelenang n, tergelenang v gelendong n 1 piranti kanggo ngukel bolah (kawat benang, Isp), 2 ukelan bolah (kawat benang, Isp) menggelendong v ngukel bolah. Adik ~ tali layang- layangnya. Adhik ngukel bolah layangane geleng n gedhek menggeleng v gedhek; Jangan banyak bicara, nanti kalau ditanya ~ saja. Aja kakehan gunem, mengko yen ditakoni gedhek wae menggelengkan (kepala) v nggedhek menggeleng-gelengkan (kepala) v g^dhek-gedhek. Melihat kelakuan anaknya, ia hanya dapat ~. Weruh klakuwan anake, dheweke mung isa gedhek- gddhdk bergeleng-geleng v gedhek- gddh^k gelenggang -> gelinggang gelentang vglenthang menggelentang v nggl4nthang bergelentangan v glenthangan. Mereka berdua jatuh Wong loro tiba glenthangan 140 _ KAMUS INDONESIA-JAWA gelentar geliang-geliut gelentar 4 geletar gelenting n, menggeliting /muni "ting-ting" gelenyar a, menggelenyar v kaya dicokot semut, gringgingen gelepar n kejet kejel bergeleparan v kejet- kejet kejel- kejel; Setelah air surut banyak ikan ~. Sakwise banyu surut akeh iwak sing kejet- kejet gelepek v klimprek menggelepek v nglimprek; karena tidak ada angin bertiup, benderanya Merga ora ana angin tumiyup genderane nglimprek gelepok -> gelepot gelepot adj gluput gluprut klopod, glumut-dora/i gluput getih bergelepotan v gluputan, gluprutan; Tubuhnya ~ lumpur. Awake gluputan lendhut gelepung n unine barang abot tiba ning banyu gelepurn tladhung menggelepur v nladhung. Induk ayam itu ~ orang di dekatnya. Babon kuwi nladhung wong ing cedhake menggelepuri v nladhungi; Meskipun mulai kecapaian, ayam itu terus ~ musuhnya. Senajan wiwit kekeselen, pitik kuwi terus nladhungi mungsuhe gelepuran n tladhungan; Setelah terluka, ~ burung itu mulai berkurang. Sawise ketaton, tladhungan manuk kuwi wiwit suda geler -> gilir gelesek ■> geleser gelesot v 1 glengsor, glesot, 2 kesot menggelesot vl ngglengsor, ngglesot Pengemis itu ~ di dekat pintu sambil minta- minta. Wong ngemis kuwi ngglesot ing cedhak lawang karo njaluk-njaluk, 2 ngesot geleta n kendhi utawa manuk sing gulune dawa geletak v glethak menggeletak v ngglethak; Karena capai dan mengantuk, dia ~ di pinggir jalan. Merga kesel lan ngantuk, dheweke ngglethak ing pinggir dalan geletar n, menggeletar / ndhrodhog, gemeter, dheg- dhegan geletek ■) gelitik geletik, menggeletik v 1 gobid, kogel-kogel. Badan ular itu ~ ketika kepalanya berhasil ditangkap. Awak4 ula kuwi kogel-kog£l nalika endhase kasil dicekel, 2 dheg-dhegan, 3 muni “tik-tik" (arloji, Isp) geletis v ogel menggeletis v ogel-ogel geletuk -> gemeletuk geli n 1 keri; Kaki adik - digelitik Sikil adhik keri diithik-ithik, 2 lucu geliang n ogel; geliang-geliut n ogel-ogel, kogel- kogel KAMUS INDONESIA-JAWA — 141 geliat gelinding menggeliang v ngogel menggeliang-geliutkan v ngogel-ogelake. Meskipun sudah hancur badannya, ular itu masih dapat ~ kepalanya. Sanajan awake wis ajur, ula kuwi isih isa ngogel-ogelake endhase geliat n olet geliat-geliut ogel-ogel; kogel-kogel menggeliat v ngolet. Mendengar suara adzan, adik ~ dari, tidurnya. Krungu suwara adzan, adhik ngolet saka turune gelicik 1, tergelicik v kepleset gelicik II, menggellcikkan v ngendhani geliga -> guliga geli-geli n ginjel geligi adj njedindil gellgin n kayu (tongkat) piranti tenun kanggo nggulung benang geligis, menggeligis v njedindil, ndhrodhog; la ~ karena sangat ketakutan. Dheweke ndhrodhog merga kaweden banget gelimang v gluput, gluprut, klopod, glumut bergelimang v nggluput, nggluprut, nglopod, ngglumut gelimantang v sunar, clorot menggelimantang v sumunar, cemlorot. Sinar matahari ~ dari sebelah timur. Cahya srengenge sumunar saka sisih wetan gelimbir (an) adj klembreh menggelimbir v nglembreh gelimpang /1 glempang, 2 glethak bergelimpangan v 1 glempangan. Bangkai burung ~ di jalan. Bathang manuk glempangan ing dalan, 2 glethakan menggelimpang v 1 ngglempang, 2 ngglethak. la jatuh ~ tertembus peluru musuh. Dheweke tiba ngglethak ketembus peluru mungsuh gelindr, menggelincir / mleset tergelincir v kepleset; la jatuh Dheweke tiba kepleset gelincuh, tergelincuh v kesandhung, kesaruk. la ~ dan jatuh tengkurap di jalan. Dhew&k6 kesandhung lan tiba mengkureb ing dalan gelinding v glindhing, gluntung, gulung bergelindingan v glindhingan, gluntungan. Kelereng itu ~ di lantai. Neker kuwi glindhingan ing jobin menggelinding v ngglindhing, nggluntung, gumulung. Roda sepeda itu lepas ~ ke jalan. Roda pit kuwi ucul ngglindhing ing dalan menggelinding-gelinding v ngglindhing-ngglindhing, nggluntung-nggluntung, nggulung-nggulung menggelindingkan v ngglindhingna, ngglun- tungna 142 — KAMUS INDONESIA-JAWA gelindung gelocak gelindingann roda gelindung ■) gelendong gelinggaman o jijik, gila, nggilani, nggegilani, kamigilan gelinggang n wit-witan sing godhonge isa kanggo obat panu, kadas, Isp, Cassia atata gelingging n cat abang (digawe saka wiji tanduran) gelingsir, bergelingsir v lingsir, glewang. - malam lingsir wengi menggelingsir v ngglingsir, nggl6wang gelinjang, menggelinjang v lunjak-lunjak, jingklak- jingklak, lincak-lincak gelintang v glempang, glethak teigeiintang v keglempang. Karena tersenggol adik tempat minum itu jatuh Merga kesenggol adhik, wadhah ngombe kuwi keglempang bergelintangan v glempangan, glethakan gelintar v klinter menggelintar v nglinter, klinteran. Ada orang yang mencurigakan ~ di dekat rumahmu. Ana wong kang nyujanani klinteran ing cedhak omahmu menggelintari v nglinteri. Orang itu sudah berkali-kali ~ rumahmu. Wong kuwi wis bola-bali nglinteri omahmu gelintln adj kenthel bergelintin v ngenthel. Lama-lama gula aren itu Suwe-suwe gula ar&n kuwi ngenthel gelintir n glintir. Ada berapa - pil yang kamu minum? Ana pirang glintir pil sing kok ombe? gelintiran n glintiran segelintir n saglintir. hanya - orang yang datang mung saglintir wong sing teka geliofobian fobia kara guyu gelipang ■> gelimpang gelipar adj mleset gelisah adj ora tentrem, susah gelita adj peteng gelitik n ithik-ithik; menggelitik v ngithik- ithik; Kakak menggoda adik dengan ~ kakinya. Kangmas mbebeda adhik kanthi ngithik-ithik sikile gelitikan v ithik-ithikan. Karena gemesnya, mereka berdua Saking gemese, wong loro ithik-ithikan geliting -> gelitik geliut *> geliang gelobak adj 1 tatu abot 2 suwek, rusak gelobok, menggelobok v unin6 kaya gendul diisi banyu gelocak, bergelocak v kocak. Airnya kurang penuh, maka masih ~. Banyune kurang kebak, dadi isih kocak menggelocak v ngocak- ocak. membersihkan botol dengan ~ air di dalamnya ngresiki gendul kanthi ngocak-ocak banyu ing jerone KAMUS INDONESIA-JAWA — 143 geiindung gelocak gelindingan n roda geiindung ■> gelendong gelinggaman a jijik, gila, nggilani, nggegilani, kamigilan gelinggang n wit-witan sing godhonge isa kanggo obat panu, kadas, Isp, Cassia alata gelingging n cat abang (digawe saka wiji tanduran) gelingsir, bergelingsir v lingsir, glewang. ~ malam lingsir wengi menggelingsir v ngglingsir, ngglewang gelinjang, menggelinjang v lunjak-lunjak, jingklak- jingklak, lincak-lincak gelintang irglempang, glethak tergelintang v keglempang. Karena tersenggol adik tempat minum itu jatuh ~. Merga kesenggol adhik, wadhah ngombe kuwi keglempang bergeiintangan v glempangan, glethakan gelintar v klinter menggelintar v nglinter, klinteran. Ada orang yang mencurigakan - di dekat rumahmu. Ana wong kang nyujanani klinteran ing cedhak omahmu menggelintari v nglinteri. Orang itu sudah berkali-kali ~ rumahmu. Wong kuwi wis bola-bali nglinteri omahmu gelintin adj kenthel bergelintin v ngenthel. Lama-lama gula aren itu Suwe-suw4 gula aren kuwi ngenthel gelintir n glintir. Ada berapa - pil yang kamu minum? Ana pirang glintir pil sing kok ombe? gelintiran n glintiran segelintir n saglintir. hanya ~ orang yang datang mung saglintir wong sing teka geliofobia n fobia karo guyu gelipang -> gelimpang gelipar adj mleset gelisah adj ora tentrem, susah geiita adj peteng gelitik n ithik-ithik; menggelitik v ngithik- ithik; Kakak menggoda adik dengan ~ kakinya. Kangmas mbebeda adhik kanthi ngithik-ithik sikile gelitikan v ithik-ithikan. Karena gemesnya, mereka berdua ~. Saking gemese, wong loro ithik-ithikan geliting -> gelitik geliut 4 geliang gelobak adj 1 tatu abot, 2 suwek, rusak gelobok, menggelobok v unin6 kaya gendul diisi banyu gelocak, bergelocak v kocak. Airnya kurang penuh, maka masih Banyune kurang kebak, dadi isih kocak menggelocak v ngocak- ocak. membersihkan botol dengan ~ air di dalamnya ngresiki gendul kanthi ngocak-ocak banyu ing jeron6 KAMUS IN DON ESIA-JAWA — 143 geluh gelut bergelugutan v nggeget- nggeget Karena kedinginan, giginya ~. Merga kadhemen, untune nggeget-nggeget menggelugut v nggeget; Untuk menahan sakit, dia ~ gigi Kanggo nahan lara, dheweke nggeget untu geluh n lendhut gelukn siwur, beruk, timba, cidhuk gelulur v brojol, plorot meng- gelulur v mbrojol, mlorot, nggangsur m u d h u n; celana anak itu ~ karena ikat pinggangnya terlepas. Clanane bocah kuwi mlorod merga sabuk- ucul gelumang-> gelomang gelumat adj rame banget geluitcur ■> gelincir gelundung I n gulungan gelundung n v glundhung bergelundung v ngglundhung. Batu itu ~ ke bawah. Watu kuwi ngglundhung mengisor bergelundungan v glundhungan, ngglundhung- ngglundhung. Batu-batu ~ dari puncak bukit. Watu-watu ngglundhung-ngglundhung saka ndhuwur gumuk menggelundhung v ngglundhung menggelundungkan v ngglundhungna, ngglindhingna. Karena berat, sopir - ban bayang bocor itu ke bengkel Merga abot, sopir ngglundhungna ban bis sing bocor kuwi ning bengkel gelundung mn glundhung pringis, memedi (setan) gelung, gelungan n 1 gulung, gulungan (tali, rotan, ula, Isp), 2 gelung, kondhe, sanggul bergelung v 1 gulungan, 2 gelungan, sanggulan, kondheyan. Rambutnya Rambute gelungan menggelung v 1 nggulung. Bapak ~ kabel-kabel itu. Bapak nggulung kabel-kabel kuwi, 2 nggelung, nyanggul, ngondh£ menggelungkan v 1 nggulungna, 2 nggelungna, nyanggulna, ngondhekake. Nenek ~rambut bibi yang panjang. Simbah nggelungna rambut^ bulik sing dawa gelup, menggelup v coplok (bab untu) menggelupkan v nyoplokna. Kakak ~ gigi ke dokter. Kangmas nyoplokna untu ning dokter menggelup! v nyoploki. Karena sudah lanjut, gigi nenek ~ sendiri. Merga wis tuwa, untune Simbah nyoploki dhew4 gelut v gelut bergelut v gelutan. Karena salah paham, kemarin ia ~ dengan temannya. Merga salah paham, wingi dheweke gelutan karo kancane menggelut / nggelut. Karena lama tidak bertemu, adik ~ kakak terus. Merga suwe ora ketemu, adhik nggelut kangmas terus KAMUS INDONESIA-JAWA - 145 gembreng gembala menggeluti v nggeluti gelutan v gelutan (gelut terus). Setiap hari pekerjaaannya ~ saja dengan murid sekolah lain. Saben dina gaweyane gelutan wae karo murid sekolah liya gembreng n 1 gong cilik kanggo wara-wara, 2 gembreng, kaleng gema n kumandhang. - suaranya terdengar sampai di halaman belakang. Kumandhang suwarane keprungu nganti ing latar mburi bergema v ngumandhang. Suara adzan - di mana- mana. Suwara adzan ngumandhang ing ngendi- endi menggema v ngumandhang menggemakan v nguman- dhangna gemah adj tentrem lan akeh wargane - ripah tentrem lan makmur gemak v demek menggemak v ndemek menggemak(-gemak) v ndemeki. la ~ paha ayam dan menawar harganya. Dh&wek6 ndemeki pupu pitik lan nganyang regane gemampang adj nggampangke. Sekalipun perkara itu gampang, janganlah kau -. Senajan perkara kuwi gampang, kow£ aja nggampangke geman v wedi, singunen, awang- awangen gemang 1 adj gedh£ (bab kayu, Isp) gemang II -> wedi, singunen, awang-awangen. Jangan kau -hantu. Kowe aja wedi marang memedi gemap, tergemap v kamiteng- gengen, kaget, bingung. Ketika dibacanya surat itu, ~lah ia. Nalika layang kuwi diwaca, dheweke kamitenggengen gemar adj karem, seneng banget la - membaca. Dhgweke seneng maca menggemari v nyenengi, ngaremi. Dia ~ keindahan alam Indonesia; Dheweke ngaremi endahe alam Indonesia kegemaran n kekareman, kasenengan gemas adj 1 jengkel. Dia - melihat anak yang nakal itu. Dheweke gemes weruh bocah sing nakal kuwi, 2 gemes. Dia - melihat anak yang lucu itu. Dh&w&k£ gemes weruh bocah sing lucu kuwi gemaung -> gema gembak n 1 gombak, kuncung, 2 ombak (ing rambut), 3 rambut ing bathuke jaran gembala n angon; menggembalakan v ngangon. Dia sedang ~ sapi di lapangan. Dheweke lagi ngangon sapi ing lapangan penggembala n wong utawa cah angon. ~ kambing itu sedang mencari rumput Cah angon kuwi lagi golek suket 146 — KAMUS INDONESIA-JAWA gembar-gembor gembol gembar-gembor v gembar- gembor. Jangan - di sini, ada orang sakit! Aja gembar- gembor ning kene, ana wong lara! menggembar-gemborkan v nggembar-nggemborna; Selama ini dia selalu - hartanya, sekarang semuanya ludes. Sasuwene iki dheweke mesthi nggembar- nggemborna bandhane, saiki kabeh wis musna gembeleng -> gembleng gembereng -> gembreng gembira adj bungah, seneng, mongkog. Anak-anak sangat - karena naik kelas. Bocah- bocah bungah banget merga munggah kias menggembirakan v mbungahke, nyenengke. Kedatangan kakak hanya untuk ~. Tekane kangmas mung kanggo nyenengke kegembiraan n kesenengan. ~ itu selesai seiring kepergiannya. Kesenengan kuwi rampung bareng karo lungane dheweke gemblak n gemblak (tukang gawe barang saka kuningan) gembleng /1 gembleng, mandhe utawa malu wesi; 2 gembleng (nglatih lan ndhidhik ben kuwat) menggembleng v 1 gembleng, mandhe utawa malu wesi; 2 nggembleng (nglatih lan ndhidhik b&n kuwat) Sekian lama ia - murid-muridnya supaya menjadi orang yang berguna di masyarakat; sasuwene iki dhew&ke nggembleng murid-muride ben dadi wong sing migunani ing masyarakat tergembleng vkegembleng; Dia sudah - mentalnya dari dulu; Dheweke wis kegembleng mentale kawit biyen gemblengan n gemblengan; karena - dari bapaknya, ia menjadi orang yang kuat, Merga saka gemblengan bapake, dheweke dadi wong sing kuwat gemblong n gemblong (panganan saka pohung sing dikukus, dialusna lan diw£nehi uyah, banjur digulung karo godhong gedhang, sawise adhem diiris-iris lan dipangan nganggo klapa parut) gemblung adj edan, owah pikiran gembok n gembok. Sebelum pergi, - dulu pagarnya. Sadurunge lunga, gembok dhisik pagere bergembok v digembok. Orangnya pergi, pintu Wonge lunga, lawange digembok menggembok v nggembok. Meskipun hanya pergi sebentar, selalu ~ pagar. Senajan lunga mung sedhela, mesthi nggembok pager gembol v gembol. - saja di dalam sarungmu kalau tidak ada tas. Gembol wae ning sarung y&n oraanatas KAMUS INDONESIA-JAWA — 147 gembong gemerendk menggembol v nggembol. Diam-diam ternyata dia - makanan di sakunya. Meneng-meneng jebule dheweke nggembol panganan ing sake gembong n 1 macan, 2 gembong gembor n gembor, ceret gedhe kanggo nyirami tanduran gembos adj gembos, kempis menggembos v nggembos. Ban sepedanya ~ di jalan. Ban sepedhane nggembos ing dalan menggembosi vnggembosi, Ada anak jahit yang ~ ban sepedanya. Ana bocah jail sing nggembosi ban sepedhane gembrot adj gembrot, lemu ginuk-ginuk, Badannya-dan kurang sehat. Awake lemu ginuk-ginuk lan kurang sehat gembul adj murka, dremba. Anak itu sangat -, seperti tidak pernah kenyang. Bocah kuwi dremba banget kaya ora tau wareg gembung, bergembung v kembung; Perutnya ~ karena masuk angin. Wetenge kembung merga masuk angin menggembung v mlembung. Lama-lama balon itu ~ setelah diisi gas. Suw6-suwe plembungan kuwi mlembung sawisg diisi gas menggembungkan v mlembungna; Adik ~ balon itu dengan pompa. Adhik mlembungna plembungan kuwi nganggo kompa gembur adj 1 gembur, 2 empuk genjuk-genjuk. Badannya - ternyata ia sakit beri- beri. Awak6 gembur, jebul dheweke lara beri-beri menggemburkan v nggemburna. Cacing juga berfungsi untuk ~ tanah. Fungsine cacing uga kanggo nggemburna lemah gemeletap v muni tap, tap (unine sikil mlayu) gemelai 4 gemulai gemelentam v unine kaya meriyem, Isp gemeletak v kreket-kreket gemeletuk v kemlethuk. Karena kedinginan, giginya -. Merga kadhemen, untune kemlethuk gementam -> gemelentam gementarod/ gemeter, ndhredheg. Tubuhnya - karena ketakutan. Awake gemeter merga keweden gemercak v unine banyu saka pancuran, Isp gemercik v gemricik, muni "tik, tik" (unine banyu saka pancuran cilik, Isp). Cuma - air yang terdengar pada waktu itu. Mung gemricik banyu sing keprungu wektu kuwi gemercing -> gemerencing gemerencang v muni "cang, cang" (kaya pedhang tumbukan) gemerendk v muni "cik, cik" (kaya udan kena kaca) 148 — KAMUS INDONESIA-JAWA gemerencing gemuk gemerencing v gemrincing. Uang logamnya berjatuhan sehingga terdengar ~. Dhuwit recehe tiba mula keprungu gemrincing gemerencung v muni "cang, cang° (gemerencang) nanging luwih alon gemeresak v unine kaya kertas disuwek gemeresik v muni ‘kersik-kersik° (kaya unine sepatu wong mlaku ing krikil cilik-cilik) gemeretak v muni "tak, tak' (kaya wit sing coklek) gemeretuk -> gemeletuk gemeretup 4 gemeletuk gemerincing -> gemerencing gemerlap (an) adj gilap, gumilap, sumorot padhang. Orang- orang berpakaian serba Wong-wong padha klamben sarwa gumilap gemertak -> gemeretak gemertuk (gemertup) gemeretuk gemerusuk adj muni “krusuk- krusuk' (kaya unine godhong garing keterak angin) gemetar -> gementar gemi n jinise iwak segara, Echineis naccrotes gemik vawe, jawil menggemik v ngawe, njawil gemilang adj gumebyar, cumlorot gemilap adj gilap, gumilap, sumorot padhang. Setelah dibersihkan dan disemir sepatunya terlihat -. Sawise dilap lan disemir sepatune katon gilap geming, bergeming adj anteng, meneng. Dia tetap ~ duduk di luar, meskipun angin bertiup kencang. Dh&weke tetep anteng lungguh ing jaba, senajan keterak angin gedhe gemilang adj bungah, seneng gemit gamit gempa n lindhu - bumi lindhu. ~ mengguncang Yogyakarta. Lindhu ndadekaice horeg Yogyakarta bergempa v gonjing, horeg gempal I adj weweg gempal n gumpal gempar adj geger, gara-gara, oreg, rame, rt Mendengar anaknya jatuh, orang seisi rumah langsung -. Krungu anake tiba, wong saomah langsung geger menggemparkan adj nggegerna. Kasus korupsi jendral itu ~ masyarakat. Perkara korupsi jendral kuwi nggegerna masyarakat gempita, menggempita v rame gempul-gempul v menggeh- menggeh gempur v gempur menggempur v nggempur. Bom seberat 500 kg itu telah ~ benteng musuh. Bom abote 500 kg kuwi wis nggempur benteng mungsuh gemuk adj 1 lemu. Karena bertambah -, pakaiannya KAMUS INDONESIA-JAWA — 149 gemulai genap banyak yang tidak muat. Merga saya lemu, klambine akeh sing ora kamot, 2 gajih. Minyak dari - daging lembu. Lenga saka gajih daging sapi, 3 subur. Tanaman padi di sawahnya - dan berisi. Tanduran pari ing sawahe subur lan mentheg, 5 gemuk (lenga kanggo ngoline mesin, Isp). Jangan berdiri terlalu dekat dengan mesin itu, nanti kena - nya. Aja ngadeg cedhak mesin kuwi, mengko kena gemuke kegemukan n kelemon. Karena ~ anak itu tidak dapat berdiri sendiri Merga kelemon bocah kuwi ora isa ngadeg dhewe gemulai adj alus, luwes, kalem. Gadis itu berjalan sangat Kenya kuwi mlaku kalem banget gemulurtg adj nggulung-nggulung (bab ombak, Isp) gemuntur -> gemuruh gemuruh n kaya unine guruh utawa ombah gedhe ing kisik6 segara gen n unsur sel plasma sing nemtokake ciri-ciri keturunan genahadj genah, nggenah, lumrah. Anak itu tidak jangan kau layani Bocah kuwi ora lumrah, aja mbok laddni genahar n pawon gedh£ saka lempung — gunung kawah genang, tergenang v 1 mampet Selokannya jadi airnya tidak dapat mengalir. Gote mampet, dadi banyune ora isa mili, 2 nrocoh, mbrambang. ~ air matanya mendengar cerita sedih itu. Mripate mbrambang krungu crita nelangsa kuwi, 3 bacek. Tanaman padi menjadi busuk karena ~ berhari-hari. Parine dadi bosok merga bacek pirang-pirang dina menggenang v 1 mampet, 2 nrocoh, mbrambang, 3 bacek menggenangi v mampeti kegenangan v kebaceken. Tanaman padinya membusuk karena sawahnya ~ air. Parine padha bosok merga sawah- kebaceken banyu genap adj 1 jangkep, pepak, ganep. Kemerdekaan negara kita telah -38 tahun ; Kamardhikan negarane dhewe wis jangkep 38 taun, 2 genep. Enam itu bilangan -. Nem kuwi wilangan genep, 3 cocok, pantes. Umurnya sudah - untuk dikhitankan. Umure wis pantes dikhitanke menggenapi v njangkepi. Dialah yang ~ kelompok kita menajdi satu regu. Dh£wek£ sing njangkepi klompok^ awake dhewe dadi saregu menggenapkan v njangkepna. la ~ liburannya menjadi seminggu. Dhdw6k6 njangkepna priinan4 dadi seminggu segenap num kabeh. ~ pegawai akan hadir. Kab^h pegawd arep teka 150 — KAMUS INDONESIA-JAWA gencat gending gencat adj kandheg menggencat v mecat, mandhegna. Saya akan ~ dia dari pekerjaan ini Aku arep mecat dheweke saka gaweyan iki gencet v gencet, tindih, penyet. Supaya tidak berterbangan - saja kertas-kertas itu dengan batu. Ben ora mabur, tindih wae kertas-kertas kuwi nganggo watu menggencet v nggencet, nindih, menyet tergencet v kegencet, ketindih, kepenyet gencir -> gelincir gendak n gendhak, gendhakan, dhemenan, simpenan. Sudah lama tetangga mengetahui bahwa wanita itu adalah - seorang bos. Wis suwe tangga-tangga ngerti yen wong wadon kuwi gendhakan sawijining bos bergendak (an) v gendhakan, simpenan menggendaki vnggendhaki, ndhemeni. Bos itu diam-diam - sekretarisnya. Bos kuwi meneng-meneng ndhemeni sekretarise gendala n rubeda, alangan. Setiap melangkah, dia selalu mendapat - dari temannya. Saben miangkah, dheweke mesthi entuk alangan saka kancane menggendalakan v ngrubedani, ngalang- alangi. Jangan sekali-sekali ~ keinginan baik orang lain. Aja pisan-pisan ngalang- alangi kekarepan apike wong liya gendam n gendam, mantra, guna- guna. Ternyata ia kena - sehingga uangnya diberikan semua. Jebule dheweke kena guna-guna, mula duwite diwenehna kabeh menggendam n nggendam, njampeni. Hati-hati dengan orang itu, jangan sampai dia dapat ~ mu. Ati-ati karo wong kuwi, aja nganti dheweke isa nggendam kow£ gendang I n kendhang bergendang v ngendhang, kendhangan. Siapa yang sedang ~ malam-malam?. Sapa sing lagi kendhangan bengi-bengi? gendang n n kertas sagulung gendar n gendar (panganan saka sega sing dialusna) gendarmeri n pasukan polisi militer gendeng adj gendheng, ora waras, edan gendeng adj miring, ndhoyong bergendeng-gendengan v mlaku dhampyak-dhampyak gender n gender (salah sawijining gamelan jawa) genderang n kendhang gedhe, tambur gendewa n gendewa. Siapkan - dan anak panah yang akan kita pergunakan. Siyapna gendewa lan panah sing arep digunakna gending n gendhing KAMUS IN DON ESIA-JAWA — 151 gendir genjer gendir -> gender gendon n sawijining uler putih ing rotan gendong v gendhong. menggendong v nggendhong. Dia ~ adik yang sedang menangis. Dheweke nggendhong adhik sing lagi nangis gendongan n 1 gendhongan (barang sing digendhong). Apa yang ada dalam ~ mu itu? Apa sing ana ing g£ndhonganmu kuwi? 2 gendhongan (kain kanggo nggendhong) gendruwo n gendruwo (memedi sing wujude kaya menungsa ning wulune dhiwut-dhiwut) genduk n gendhuk (undang- undangane cah wadon) gendut adj lemu kegendutan adj kelemon. Jangan terlalu banyak makan, nanti ~. Aja kakehan mangan, mengko kelemon genealogi n genealogi (garis trah menungsa ing kaluwarga) geneng adj ngalem, gagah, prakosa generalis adj umume generator n generator genesis n genesis (mula bukan- utawa awal mulane) genetif adj genetif genetika n genetika genetis adj g£n6tis geng n geng, grombolan. - motor semakin meresahkan masyarakat. G&ng motor saya gawe susahe warga genggam n genggem, cengkrem bergenggam, menggenggam v nggenggem, nyengkrem. Karena ketakutan, adik ~ tangan erat Merga keweden, adhik nggenggem tangane kenceng genggaman n genggeman, cengkreman segenggam n sagenggem. la mengambil ~ benih jagung. Dheweke njupuk sagenggem winih jagung genggang n sela. Ada - kira-kira SO cm antara tenda satu dan tenda lainnya. Ana sela kira- kira 50 cm saka tenda siji lan tenda liyane genggang n corak garis-garis kaya ing kain (cita Isp) genggong n genggong (suwara saka wesi, kawat, Isp sing diundkak4 liwat cangkem) gengsi n aji gengsot v njoged genial adj 1 ngedab-edabi, 2 apikan, loman genis n gadinge gajah wadon genit adj kemayu, kenes banget Siapa gadis yang - itu? Sapa cah wedok sing kemayu kuwi? genius n lantip, pinter banget genjah adj genjah, cepet awoh (bab pari) genjer n genjer (tanduran sing thukul ing rawa, godhonge 152 — KAMUS INDONESIA-JAWA genjik geo botani kaya godhong tales, lan enak dipangan) genjik n genjik (anak babi utawa celeng). la menembak - di hutan. Dheweke mbedhil genjik ning alas genjot v 1 genjot, pancad, 2 jotos menggenjot v 1 nggenjot, mancad. Usianya tidak muda lagi, namun ia masih ~ becaknya. Umur& wis ora nom maneh, nanging dheweke isih nggenjot becake, 2 njotos. la ~ lawannya hingga jatuh. Dhewek& njotos mungsuhe nganti tiba genjotan n 1 genjotan. Barisan belakang mendapat ~ bertubi-tubi. Barisan mburi entuk genjotan bola- bali, 2 jotosan genjur adj kaku (bab rambut) genom n genom genosom n genosom kromosom sing nemtokake lanang apa wadon genotipe n genotipe genset n genset (mesin pembangkit listrik sing nggunakake solar) genta n genta gentar n wedi menggentari v meden- meddni; la mencoba ~ anak ayam itu, tetapi tidak berhasil. Dhewdke njajal meden-meddni kuthukkuwi, ning ora kasil menggentarkan v nggonjingake. Ledakan bom itu ~ tanah. Bledhosane bom kuwi nggonjingake lemah gentat adj mlengkung menjero gentayangan, bergentayangan vl gentayangan, bentayangan. Anak itu ~ saja sehari-hari. Bocah kuwi gentayangan wae saben dina, 2 sempoyongan, bentoyongan, senggoyoran, Karena pusing, ia - lalu terjatuh. Merga ngelu, dheweke sempoyongan banjurtiba gentel n glintir (bangsane pil) menggenteii v ngglintiri genteng genting genting I adj 1 nawon kemit, cilik (tipis) ing bangian tengah. Pinggangnya -. Bangkeane nawon kemit, 2 rantas (bab tali, Isp) Tali ini -. Tali iki rantas, 3 mbebayani. Setelah musyawarah tidak berhasil, keadaan bertambah -. Sawise musyawarah ora kasil, kahanan tambah mbebayani genting D n gendheng — kaca gendheng kaca gentong n genthong, genuk. - nya sudah penuh air. Genthonge wis kebak banyu gentur adj gentur (utun bab tapa, Isp). la sakti karena - bertapa. Dheweke sekti merga gentur tapane genus n 1 genus, 2 jinis, 3 kias utawa golongan genyot adj ora gathuk geobotani n g4obotani ilmu bab tanduran ing alam donya KAMUS IN DON ESIA-J AWA — 153 geodesi geracak geodesi n geodesi (ilmu ngukur lemah) geoekonomi n geoekonomi geofisika n geofisika geografi n geografi (ilmu bab bumi lan asile, mangsa, penduduk, tanduran, lan kewan) geografis adj geografis (gegayutan karo geografi) geohidroiogi n geohidrologi (ilmu bab miline banyu ing lemah) geokimia n geokimia (cabang ilmu kimia sing nyelidiki susunan bumi lan unsur-unsur sing ning jero bumi) geokronologi n geokronologi geolog n ahli geologi geologis adj geologis (gegayutan karo geologi) geomedis adj geomedis geometri n 1 geometri, 2 ilmu ukur, 3 cabang matematika sing nerangna sifat-sifat garis, sudut, bidang, lan ruang; — bidang cabang geometri sing nyinau sifat lan hubungan bangun-bangun ing bidang (kaya sudut, segitiga, segi banyak, lingkaran) sing isa digambar nganggo mistar lan jangka geometrik adj geometrik geometris adj geometris (gegayutan karo geometri) geomorfologi n geomorfologi geonomi n geonomi (ilmu bab jenis-jenis lemah lan gunane) geopolitik n geopolitik (pengaruh geografis ning politik) geosentris n 1 geosentris, 2 keyakinan sing nganggep bumi dadi pusat alam semesta, 3 titik tengah bumi geostatika n geostatika geoteknik n geoteknik geotermal n geotermal (panas sing asale saka pusat bumi isa kanggo sumber Energi) geotermi n geotermi geotermometer n geotermometer (termometer sing dinggo nemtokake panas ing papan paling jero ing ngisor permukaan bumi) gepeng adj gepeng geplak n geplak (panganan saka glepung ketan lan parutan klapa) gepuk adj lemu gera, menggera v meden-medeni gerabah n grabah (piranti masak saka lempung sing diobong kayata kendhi, kuwali, Isp) gerabak I -4 gerabang gerabak D v drodos, dlewer menggerabak v ndrodos, drodosan, ndlewer, dleweran. Air matanya Luhe dleweran gerabak, gerabak-gerabuk v grabak-grubuk. Karena sebentar lagi ujian, kakak ~ mencari pinjaman catatan. Merga sedhela maneh ujuan, kangmas grabak grubuk golek silihan cathetan gerabang adj suwek amba, bolong amba geracak 4 gerecek 154 — KAMUS INDONESIA-JAWA geradah geranat geradah -> geledeh geradi n pager wesi, paga geraganggang n pring lancip, tombak pring geragap adj gragap, gugup geragapan adj gragapan. Pertanyaannya yang sulit membuat aku agak ~ menjawabnya. Pitakone sing angel ndad4kak4 aku rada gragapan njawabe geragas v garuk, kukur menggeragas v nggaruk- nggaruk geragau I, menggeragau v nyakar, nyakari. Harimau itu ~ kandangnya. Macan kuwi nyakari kandhange geragau H n urang geraguk n jinise urang gerah adj gerah. Karena ac mati, udara di kamar - sekali, Merga ac mati, hawa ing kamar dadi gerah banget kegerahan n gerahen. Karena ia keluar dari kamar. Merga gerahen, dh&w&k6 metu saka kamar geraham n bam (untu kanggo ngunyah); — bungsu untu bam sing thukul paling mburi gerai Ini dhampar, 2 mbale, dipan, 3 toko, warung, la sudah memiliki 5 - ponsel. Dheweke wis nduweni 5 toko pons£l gerai H v dhudhuk, korek menggerai v ndhudhuk, ngorek gerai m, tergerai v ore, ngore, Rambutnya panjang ~ sampai ke lututnya. Rambute dawa diore nganti tekan dhengkule gerak n 1 obah, 2 krenteg (tumrap ati), 3 polah - badan olahraga. ~ menjadikan badan sehat. Olahraga ndadekake awak sehat -gerik 1 polah, 2 solah bawa bergerak v 1 obah. Badannya seperti tidak ~. Awake kaya ora obah, 2 tumindak. Dia ~ untuk menyelesaikan masalah; Dheweke tumindak kanggo ngrampungi masalah menggerakkan v 1 ngobahna, ngobahake. la ~ kakinya pelan-pelan; Dh&wek6 ngobahna sikile alon-alon, 2 ngerigake, 3 nuwuhake rasa menggerak-gerakkan v ngobah-obahake tergerak v duwe krenteg (tumrap ati) geram adj muring, ngamuk banget nesu. la - melihat korupsi terjadi di mana- mana. Dheweke nesu weruh korupsi kedaden ning endi- endi geraman n geraham geramang n semut abang sing sikil4 dawa gerami n iwak gurami geramsut n kain cita kanggo Idambi sadroh, Isp geranat granat KAMUS INDONESIA-JAWA — 155 gerang gereja gerang n bubuk ireng (saka areng, Isp) diwenehi lenga kanggo ngirengke untu menggerang v ngirengke untu gerantak menggerantak v njejak, njejakke (siki)l ing jobin gerantang n umyeg geranyam adj semriwing gerapai v grayang-grayang, ranggeh menggerapai v grayang- grayang, ngrayangi, ngranggeh. la ~ di dalam gelap. Dheweke grayang- grayang ing petengan gerapu adj kasap, kasar gerat, menggeraikan v kreket- kreket gerau n juru masak ing krajan gerawan n warna sing nyampur nganti kabur gerawat v tinggal menggerawatkan v ninggalna. la ~ laskar itu. Dh&w£k6 ninggalna laskar kuwi gerayang v grayang menggerayang(i) v nggrayangi. Pencopet itu ~ tas. Copet kuwi nggrayangi tase gerayangan n grayang- grayang. Tangannya ~ meja mencari korek api di tempat gelap. Tangane grayang- grayang nggoldki korek ing petengan gerbang 1, menggerbang v ngore lan blundhet (bab rambut, Isp). Karena baru saja bangun tidur, rambutnya ~. Merga lagi wae tangi turu, rambute blundhet gerbang n n lawang gerbera n jenenge tanduran kembang gerbong n gerbong sepur kanggo wong utawa barang gerda n garuda gerdek n perangkat musik saka kalimantan digawe saka bathok klapa gerebek I -> garebek gerebek II v grebeg menggerebek v nggrebeg. Polisi ~ orang yang sedang berjudi. Polisi nggrebeg wong sing lagi main penggerebekan n grebegan. Semalam ada ~ orang yang sedang berjudi Mau bengi ada grebegan wong sing lagi main gerecak, mengerecak-gerecak v unine kaya banyu umob gerecok v godha menggerecoki irnggodhani ngewuhi, ngewuh-ewuhi. Meskipun sudah menikah, dia masih ~ orang tuanya. Senajan wis kawin, dh£wdk6 isih ngewuh-ewuhi wong tuwane geregetan adj gregeten, mangkel, jengkel. Tingkahnya membuat aku menjadi -. Solahe marahi aku dadi gregeten gereh n iwak gereh gereja n greja 156 - KAMUS INDONESIA-JAWA gerek gerigi gerek, bergerek-gerek v bolong- bolong. papan yang ~ papan sing bolong-bolong menggerek v mbolongi. ~ papan mbolongi papan menggerekkan v mbolongna geremet, menggeremet v nggremet. Karena sudah tua, motornya berjalan ~ ; Merga wis tuwa, motore mlaku nggremet gerempang n wanita lanyah, lonthe, begenggek, gembrik gerendel n grendhel. Karena sudah malam, pintunya segera di Merga wis wengi, lawange gage digrendhel menggerendel n nggrendhel, ngunci. ~ pintu supaya orang tidak dapat masuk nggrendhel lawang ben wong ora isa mlebu gerenek adj cilik, alon, suaranya -. Suwarane alon gereneng n greneng gerenengan n grenengan gerengseng n grengseng. Setelah anaknya lahir, dia baru - mencari pekerjaan. Sawise anake lair, dhdw6ke lagi golek gaweyan gerenik -4 gerenek gerenjeng n grenjeng, kertas aluminium gerentam 4 gerentang gerenyau adj lancang gerenyeng v mringis (kaya keth&k) gerenyot n merot gerenyut -4 gerenyot gerepek v kepet gerepes adj ora rata, keset geresek v kresak-kresek geret v garit, gores menggeret v nggarit, nggores gergaji n graji. la mencari - untuk memotong dahan pohon itu. Dh&w&ke nggolek graji kanggo ngethok pang wit kuwi menggergaji v nggraji. Tukang itu ~ kayu. Tukang kuwi nggraji kayu gergajian n grajenan gergajul n begajulan gergasi n buta, raksasa gerita n bojo, prameswari geriiam -4 geraham gerhana n grahana — bulan grahana mbulan -- matahari grahana srengenge geriap, menggeriap adj 1 mrinding, 2 ngore geriatrik n geriatrik (ilmu sing nyinau carane wong tuwa tumindak tumrap penyakit) geribik n kere (nam-naman penjaling utawa pring kanggo klasa, kere, Isp) gericau n suwara sing banter lan bola-bali (suwara manuk, kethek, uga kanggo manungsa) menggericau vmuni banter lan bola-bali geridip, menggeridip v kelap- kelip gerigi n untu graji KAMUS INDONESIA-JAWA — 157 gerigis gerobyak gerigis adj legak-legok kaya kikir gerih gereh gerih n oyod sing mlungker ing wit lan ana dhadhake gerik -> gerak gerilya n gerilya, perang sing sesidheman gerimis n grimis gerincing -> gemerincing gerinda n grinda menggerinda v nggrinda, ngasah nganggo grinda gering adj gering, lara geringgingan adj gringgingen. Kakinya - karena lama duduk di lantai Sikile gringgingen merga suwe lungguh ing jobin geringsing n gringsing (corak kain batik utawa tenun) geringsing ■> gerising gerinjal n ginjal gerinjam n watu asahan kanggo ngalusna untu gerinjam n cukil kuping (piranti kanggo ngresiki kuping) menggerinjam v nyukil kuping gerinting n suket, Chamaeraphis aspera gerinyau, menggerinyau v krasa gatel-gatel gerinyut -> gerenyot gerip I n grip gerip n -> gerit geripir n panitera (tukang nulis ing pengadilan) gerisik, menggerisik v muni kresak-kresek gerising v merat-merot (merga lara, Isp) gerit n kaya suwarane bolpoin digarisna, Isp gerita gurita gerlap adj kelap-kelip, meling- meling, sumunar, cumlorot gerlipadj kelip menggerlip v kelip-kelip germang adj medeni, serem menggermang v mrinding; ~ bulunya karena kedinginan. Mrinding wulune merga kadhemen germo n gremo gero, menggero v gero-gero, garong-garong (merga kelaran, Isp). Laki-laki itu ~ karena kesakitan. Wong lanang kuwi gero-gero merga kelaran geroak adj bolong gedh£ gerobak n grobak — dorong grobak surung — lembu grobak sing ditarik kebo — sampah grobak pluruhan — sorong grobak surung gerobok n grobog. - nenek rusak dimakan rayap. Grobog simbah rusak dipangan rayap gerobyak n grobyak (unine barang rubuh) gerobyakan v grobyakan. Siapkan semua keperluanmu sekarang jaga, jangan sampai besok pagi Siyapna 158 - KAMUS INDONESIA-JAWA gerocok geropyok kabeh butuhmu saiki uga, aja nganti sesuk grobyakan gerocok n, bergerocok v gembrojog (unine kaya banyu saka pancuran) geroda -> garuda gerodak n glodhak (kaya unine watu sing disawat ing jero pethi) menggerodak v glodhak- glodhak gerogot v grogot menggerogoti vnggrogoti. Tikus itu - lemari ayah. Tikus kuwi nggrogoti lemarine bapak gerohok (gerohong) adj growong (bolongan ing wit) gerojokan n grojogan .Anak-anak bermain air di -. Bocah- bocah dolanan banyu ing grojogan gerombol /grombol, krompol bergerombol v nggrombol, ngrompol. Para siswa ~ di lapangan. Para siswa nggrombol ing lapangan gerombolan n grombolan gerombong(an) n grombolan, krompolan gerompok v rubung, kepung bergerompok v ngrubung, ngepung gerong I n gerong menggerong v nggerong. Tikus-tikus itu ternyata ~ di dalam tanah. Tikus-tikus kuwi jebui6 nggerong ing jero lemah gerong K, menggerong v gerong, gero-gero, garong-garong, la - karena kesakitan. Dheweke gero-gero merga kelaran geronggang I n gronggangan, gronggongan (bolongan ing kayu utawa watu). Semut itu membuat lubang lewat - pohon. Semut kuwi nggawe leng ing gronggongan wit menggeronggang v nggronggang, nggronggong. Batang pohon yang keras itu lama- lama - karena usia. Wit sing atos kuwi suwe-suwe nggronggong merga umur geronggang n n wit sing kayun£ apik Icanggo prabot omah, Cratoxylon cuncatum gerontang n glonthang (suwara rame kanggo meden- medeni, Isp) gerontokrasi n gerontokrasi gerontol n grontol (jinising panganan saka pipilan jagung sing digodhog lan diwenehi parutan klapa) gerontologi n gerontologi geronyot v mendhut-mendhut geropes -> gerupls geropyok v gropyok menggeropyok v nggropyok. Polisi ~ orang- orang yang sedang bermain judi; Polisi nggropyok wong- wong sing lagi main penggeropyokan n gropyokan. ~ kemarin berhasil menangkap bandar judi itu ke kantor polisi. Gropyokan uringi kasil nyekel KAMUS INDONESIA-JAWA — 159 geros gerung bandar main kuwi ing kantor polisi geros, menggeros v ngorok gerosak-gerosok adj krusak- krusek gerowong adj growong menggerowong v nggrowong gerowongan n growongan. ~ di tembok menjadi jalan rayap menggerogoti pintu kayu itu. Growongan ing tembok dadi dalan rayap nggrogoti lawang kayu kuwi gerowot, menggerowot v nggrowot, nggrogot menggerowoti v nggrowoti, nggrogoti. Korupsi telah ~ kesejahteraan masyarakat. Korupsi wis nggrogoti kasejahteraane masyarakat gerpol n gerpol (gerilya politik) gersak n kresak-kresek (suwara kaya godhong garing dipidak) gersang adj ngranggas. Dulu tanah itu penuh tanaman, sekarang -. Biyen lemah kuwi kebak tanduran, saiki ngranggas gersik n kersik (suwara sing asale saka wong ngidak pasir) gersik n pasir kasar gertak n suwara banter kanggo meden-medeni gertap -> gerlap, kerlap gertuk n suwara kaya muni ketuk geru, menggeru v nggero (bab gajah, macan, Isp) gerubuk -> gerobok gerugut adj kesed, kasar geruh I adj cilaka, apes. - dia kena peluru menyasar. Apes dheweke kena pluru nyasar geruh II adj, menggeruh v 1 ngorok, 2 ngedumel geruit n cacing kremi gerumit adj gremet menggerumit v nggremet gerumpung adj grumpung. Hidungnya - terkena tumor. Irunge grumpung kena tumor gerumuk, menggerumuk v ngringkel. Tidurnya ~ seperti udang. Turune ngringkel kaya urang gerumut v rubung menggenimut v ngrubung. sedang ~ penjual sayuran lagi ngrubung wong dodol janganan menggerumuti v ngrubungi. Semut-semut itu ~ gula yang berceceran di meja. Semut-semut kuwi lagi ngrubungi gula sing pating kececer ing meja gerun adj kuwatir, singunen gerundang n cebong, brudu (anak kodhok sing kaya iwak cilik) gerundel, menggerundel v nggrundhel, ngedumel. Karena tidak kebagian makanan, seharian dia ~. Merga ora keduman panganan, sedina dhewek6 nggrundhel gerung n, menggerung v nggerung, gero-gero. Ketika teringat nya, ia tiba-tiba ~. 160 — KAMUS INDONESIA-JAWA gerunggung getar Nalika kelingan ne, Dheweke ndadak gero-gero gerunggung n wit sing kayune kuning lan kembange abang tuwa, Cratoxylon formosum gerunyam n, menggerunyam v mbatin gerus n kulit keyong sing dinggo ngalusna kain menggerus v nggerus gerutu n, menggerutu / 1 nggrundhel, ngedumel, 2 keset, kasap banget, ora lunyu gerutuan n grundhelan gerutup (gerutus) n kaya suwara mercon, bedhil, Isp) gesa, tergesa-gesa adj kesusu, gupuh. Aku tidak sempat bertanya karena ia ~ pulang. Aku ora kober takon merga kesusu bali menggesa-gesakan v nyusu-nyusu, nyusoni gesek v gosok menggesek v nggosok. Orang itu ~ pisau pada batu asahan. Wong kuwi nggosok p£so ing watu asahan mempergesek-gesekkan v nggosok-nggosokna geser v 1 alih, 2 pindhah. menggeser v 1 ngalih, 2 mindhah. Kakak ~ lemari supaya tidak menghalangi pintu. Kangmas mindhah lemari ben ora ngalang- alangi lawang menggeserkan v 1 ngalihna, 2 mindhahna. ~ meja ke depan mindhahna meja ning ngarep gesit adj kesit, trampil, tengginas, cukat, sigrak. ia sangat - dalam menggiring bola. Dheweke kesit banget nalika nggiring bal gesper n gesper geta n dhampar getah n tlutuh, pulut, dhadhak. Bajunya terkena - pisang. Klambine kena tlutuh bergetah v 1 nlutuh. Mangganya masih Peleme isih nlutuh, 2 pliket tergetah v kepulut Burung itu tertangkap karena Manuk iku ketangkep amarga kepulut menggetah v nderes. Bapak ~ karet di hutan. Bapak nderes karet menyang alas getang I n tutup saka barang sing tipis getang II n tanduran sing godhonge kena dipangan kanggojangan getap v pecah getap adj 1 tratab, nratab, sanalika dheg-dhegan, 2 pingget. Hatinya sudah telanjur - mendengar ia dijelek-jelekan di belakangnya. Atine wis kadung pingget krungu dh&weke dielek-elek ing mburind getapan adj 1 trataban, dheg-dhegan, tab-taban, 2 pinggetan getar n geter KAMUS INDONESIA-JAWA — 161 getas gibang bergetar v kedher, ndhrodhog. Jarum seismograf ~ tanda ada gempa bumi. Dom seismograf kedher tandhane lindhu menggetarkan v nggeterake. Ledakan itu ~ jendela dan pintu rumah. Bledhose nggeterake cendhela lan lawang omah gemetar v gemeter, ndhredheg. Badannya ~ karena ketakutan. Awake ndhredheg amarga keweden getas I adj getas, rantas. Talinya terlalu lama dijemur, sehingga menjadi -. Taline kesuwen dipepe, mula dadi getas getas D adj nyata, teges, cetha getek n geth&k, prau cilik. Setiap hari anak-anak itu berangkat sekolah naik -. Saben dina bocah-bocah kuwi mangkat sekolah numpak prau cilik geti n panganan saka wiji wijen karo glepung ketan, digawe jenang bolu, wujude bunder utawa persegi, rasane legi getik, menggetik / ndudul, nylenthik getil v jiwit, ciwel, slenthik menggetil v njiwit, nyiwel, nylenthik getir adj 1 getir, sengir. Warna kulitnya kelihatan menggoda, ternyata rasanya -. Werna kulite katon nggodha, jebule rasane getir, 2 susah, nelangsa, sengsara. Hidupnya semakin - semenjak ditinggal suaminya. Urip6 saya sengsara kawit ditinggal bojon6 getis ■) getas getok v thuthuk menggetok v nuthuk. Perampok itu ~ kepala yang punya rumah dengan besi Rampok kuwi nuthuk sirah£ sing duwe omah karo wesi — tular gethok tular getol adj sregep, utun. la sedang - mengikuti latihan sepak bola. Dheweke lagi sregep melu latihan bal-balan getu v pithes menggetu v mithes. - kutu mithes tuma getuk n panganan saka tela digodhog karo gula, lan parutan klapa getun adj getun gewang n 1 kerang mutiara, 2 subang, giwang gi n lenga samin, mentega sing dicuwdma gial adj alon, Idlet; rendhet, klel&d, kl^lad-kleled giam n wit sing kayune apik kanggo prabot omah, Isp, Hopea celebia giat adj 1 sregep, taberi. la belajar dengan -. Dheweke sinau kanthi sregep, 2 cukat, rosa, prakosa. Adik sangat - bekerja. Adik rosa banget ol£he nyambut gawe gibang, menggibang v ngalangi dalan, ngalang-ngalangi dalan, ngadang dalan, ngadang-ngadangi dalan 162 - KAMUS INDONESIA-JAWA gibas gilir gibas n gibas, kibas (wedhus) gidik, bergidik adj gila, ngeri gigantisnuisac#' babtanduransing subur tenan gigau, mengigau -> igau gigi 1 n 1 untu, 2 kabeh sing wujude kaya untu. - gergaji untu graji, 3 kuwasa, la mulai menunjukkan - nya. Dheweke wiwit dudohake kuwasane bergigi/thukul untune, ana untune gigih I adj 1 ngotot, mempeng, 2 sengkud, srempeng gigih n 4 gigil gigil, menggigil adj ndhrodhog, ndhredheg, wel-welan gigir 1, menggigir -> gigil, menggigil gigir n n geger gigis, menggigis adj ndhrodhog, ndhredheg, wel-welan. la ~ ketakutan. Dheweke wel- welan keweden gigit v cokot, cakot menggigiti nyokot, nyakot Tikus itu ~ kayu. Tikus kuwi nyokot kayu bergigitan v cokot-cokotan, cakot-cakotan tergigit v kecokot, kecakot gigitan n cokotan, cakotan gigolo n gendhakan (wong lanang) gila adj edan, kenthir, gendheng, gemblung menggila v ngedan, nggemblung, ngenthir, nggendheng tergila-gila v k6danan. la ~ dengan bunga anggrek. Dheweke kedanan karo kembang anggrek gilang, gilang gemilang adj sumunar, cumlorot, padhang banget gilap adj gilap, mengkilap menggilapkan v nggilapna gilas v giles, tindhes menggilas v nggiles, nindhes gilasan n gilesan, tindhesan giii v ithik-ithik menggili (-giii) v ngithik- ngithik gili-gili n 1 tambak, galengan, 2 trotoar gilik adj gilig giling i 1 giling; giles, 2 linthing menggiling v 1 nggiling, giles ~ cabe supaya lembut nggiling lombok kareben alus, 2 nglinthing, - rokok nglinthing rokok gilingan n gilingan, gilesan penggilingan n panggilingan, selepan. Kakak pergi ke ~ padi Kangmas lunga ing panggilingan pari gilir v 1 gilir, 2 ganti, gent&n menggilir v 1 nggilir, 2 ngganti, nggentdni. la ~ tugas temannya berjaga kantor. Dheweke ngganti jejibahan kancane jaga kantor bergilir, bergiliran v 1 giliran, untuk berbelanja ke pasar dapat dilakukan secara ~ blanja ing pasar isa kanthi KAMUS IN DON ESIA-J AWA — 163 gim gitaris giliran, 2 gantiyan, ganti- ganti, gentenan. Warga ~ menjaga bendungan yang hampir meluap. Warga gent&nan jaga wadhuk sing arep mbludhak giliran n giliran. ~ siapa hari ini yang jaga rumah? Giliran sapa dina iki sing jaga omah? gim n benang emas gimbal adjl gimbal, rambut gembel. Banyak anak berambut - di daerah Wonosobo. Akdh bocah rambute gimbal ing tlatah Wonosobo, 2 gimbal, rempeyek (urang diglepungi lan digoreng). Adik makan berlauk -. Adhik mangan lawuh gimbal gimnastik n senam, olah raga gin I n gin (mesin kanggo piranti misahna serat kapas saka wijine) gin n n gin (jinise omben-ombenan sing ngandhut alkohol) ginang-ginang n rengginang ( panganan saka beras pulut sing digaringna banjur digoreng) gincu n gincu ginding adj besus, sarwa resik lan becik ginekolog n ginekolog ginekologi n ginekologi gingsir vgingsir, alih, pindhah gingsul adj gingsul. Giginya - tumbuh tidak teratur. Untun4 gingsul thukul ora tratur ginjal n ginjel ginseng n ginseng gips n gip, gipsum gipsi n gipsi (klompok sing seneng ngumbara saka ras Asia ing Eropa) gir n gir girah n wit, EUipeia nervosa girang adj girang, bungah, seneng. Adik-sekali karena dibelikan kakak sepeda. Adhik bungah banget merga ditukokna kangmas sepedha giras n kain linen kasar giri n giri, gunung girik n girik giring v giring, gereg. - ayam-ayam itu ke kandhang. Giring pitik- pitik kuwi ing kandhang menggiring v nggiring, nggirfig; la ~ sapi ke kandang. Dhdweke nggiring sapi ing kandhang giring, giring-giring n 1 klinthingan. ada ~ di kaki penari itu. Ana klinthingan ing sikile sing njog&d kuwi, 2 bel giring n tanduran sing isa dinggo rabuk, Crotalaria giris adj wedi, keweden menggiriskan v medeni giro n giro, jinising simpenan utawa tabungan ing bank giroskop n giroskop gisik n kisik, gisik gisir ■> geser gita n tembang, sekar gitar n gitar gitaris n wong sing pinter nggitar 164 - KAMUS INDONESIA-JAWA gites godok gites v gites menggites v nggites. Saya ~ kutu itu dengan jariku. Aku nggites tuma kuwi karo jempolku gitik v gitik, sabet menggitik v nggitik, nyabet giuk n tali bubutan giur, menggiurkan v ngepengini. Barang itu bagus dan sangat ~ calon pembeli Barang kuwi apik lan ngepengini sing arep tuku tergiur v'kepengin, kegodha. Akhirnya ia ~juga dengan tas mahal itu. Pungkasane dheweke kegodha uga karo tas sing larang kuwi giwang n 1 kerang mutiara, 2 giwang, subang gizi n gizi gladiator/? gladhiator gladiol n gladiol (jinising tanduran kembang) giasil 4 jaman es gletser n gletser (salju sing nyuwer) glikogen n glikogen (glepung putih sing legi kanggo nyimpen karbohidrat) glikogenesis n glikogenesis glikogenolisis n glikogenolisis glikol n jinising alkohol, HOCH, CH 3 OH glikolisis n glikolisis glikosida n glikosida glinding ■> gelinding global adj global, sakabehane globe n globe globulin n globulin glodog n glodhog, kotak, pethi saka wesi glondong(an) n glondhongan glotal n glotal glukagon n glukagon glukosa n glukosa (zat gula sing tinemu ing tanduran lan k£wan) glukosan n glukosan glukosida n glukosida goak n manuk gagak gobang n 1 dhuwit gobang (dhuwit tembaga pengaji 2,5 sen), benggol, godhem, godhen, 2 pedhang gobar adj surem, ora sumringah gobek n lumpang cilik kanggo ndheplok suruh goblok adj goblog, bodho, gebleg gocoh, bergocoh v jotos menggocoh v njotos. la ~ muka lawannya. Dh£w£k6 njotos raine mungsuhe goda v godha, reridhu menggoda v nggodha, ngereridhu. Setan ~ manusia. Setan nggodha menungsa tergoda v kegodha. la tidak mudah Dheweke ora gampang kegodha godak n sega sing dicampur karo lawuh menggodak v adang sega salawuhe ing siji wadhah godam n gandhen gedhe, palu godham godek n godheg godok v godhog KAMUS IN DON ESIA-J AWA — 165 godot golong menggodok/ nggodhog godokan n godhogan godot / iris menggodot v ngiris. ~ daging ayam yang sudah dipotong ngiris daging pitik sing wis dikethok menggodot-godot v ngiris- iris, ngrajang. Tangis anaknya sangat ~ hati. Tangis anake ngiris-iris ati banget gogo n gogo (lemah sing ditanduri pari tanpa banyu) padi — pari gogo — rancah gogo rancah gogoh, menggogoh v ndhrodhog gogok, menggogok v nggogok (banyu, Isp), nglangga gogos adj gogos (rusak merga kepangan iline banyu) gohok n tanduran sing woh4 bunder, ungu, lan rasane kecut gohong n 1 jugangan, bolongan, 2 guwa gojlok v gojiog menggojloky nggojlog menggojloki y nggojlogi penggojlokan v gojlogan gojlokan y gojlogan gokar n gokar gol n gol (bal mlebu ing gawang) mengegolkan v ngegolna golak, bergolak v umob. Jari tangannya tercelup ke dalam air yang sedang Driji tangane kecelup ing jero banyu sing lagi umob bergolak-golak y molak- malik golak-galik v jungkir walik, molakmalik, mbolak-mbalik. la ~ badannya di atas tempat tidur. Dheweke molak-malik awake ing dhuwur peturon golek I, bergolek v nglekar, klekaran, teturon. Seharian ini ia ~ di tempat tidurnya. Sedina iki dheweke klekaran ing peturone golek n n golekan, bonekah, anak- anakan goleng, menggoleng / ndemek, nyenggol golf n golf golok n parang, pedhang sing cendhak, klewang golong / klumpuk, golong bergolong-golong / nggolong-golong - menggolong v ngumpul, nglumpuk, nggolong. Para siswa ~ sesuai dengan kelompoknya. Para siswa nglumpuk jumbuh karo kelompok^ menggolongkan y nggolongake. Mereka ~ beliau sebagai ulama. Ak&h wong nggolongake panjenengan^ pinangka ulama tergolong v kagolong, kalebu. Dia ~ anak yang rajin. Dheweke kalebu bocah sing sregep golongan n kumpulan, golongan. Warga kampung ini rata-rata termasuk ~ ekonomi lemah. Warga ing kampong iki rata-rata kalebu golongan^ wong mlarat 166 — KAMUS IN DONESIA-JAWA gula guncang penggolongan n panggolonge, babagan nggolongake. ~nyo berdasarkan usia. Panggolonge kanthi dhasar umur gula n gula. Harga-naiklagi. Rega gula mundhak maneh - pasir gula pasir - tebu gula tebu - tarik glali gula-gula n kembang gula, perm&n. Anak-anak biasanya suka makan ~. Bocah umume seneng mangan permen bergula vana gulane, ngemu gula. Rotinya Rotine ana gulane menggulai v nggulani. ~ donat nggulani dhonat gumpal n prongkal, prongkol bergumpal v mrongkal. dilempar dng tanah yg ~ Dibalang nganggo lemah mrongkal menggumpal n mrongkal, mrongkol. Gula yang disimpan sampai ~. Gula sing disimpen nganti mrongkal bergumpal-gumpal v pating prongkal, pating prongkol gumpalan n prongkalan, prongkolan. ~ tanah berceceran di sepanjang jalan. Lemah prongkalan pating bececering sadawane dalan guna I n guna, paedah, mumpangat berguna v migunani, maedahi, mumpangati. Nasihat yang baik dan ~ dari orang tua harus diperhatikan. Pitutur becik lan migunani saka wong tuwa kudu digatekake menggunakan, mempergunakan v migunakake, nggunakake, nganggo. la ~ kata-kata manis untuk merayu. Dheweke migunakake tetembungan kang endah kanggo milut penggunaan n panganggone. air secukupnya saja panganggone banyu sacukupe wae kegunaan n piguna, kagunan, paedah. Daun mahkota dewa memiliki ~ untuk mengobati berbagai penyakit Godhong makutha dewa duwe piguna kango nambani maneka lelara guna n p kanggo. ke Jakarta - bekerja menyang Jakarta kanggo nyambut gawe guna, guna-guna m n guna- guna, mantra. ~ ia gunakan untuk memikat perempuan. Guna-guna digunakak6 dening dheweke kanggo milut wanita guncang adj, horeg, oreg, oyag berguncang v horeg, gonjang-ganjing. Seakan- akan bumi ~ ketika bom itu meledak. Kaya-kaya bumi horeg naiika bom iku mbledhos mengguncangkan v 1 ngoregake, ngoyag- oyag (tumrap wit Isp). ~ KAMUS INDONESIA-JAWA — 167 gunung gunung pohon agar buahnya jatuh ngoyag-oyag wit supaya wohe ceblok, 2 nggegerake. Berita itu ~ dunia. Warta iku nggegerake donya guncangan n lindhu (tumrap bumi) gunung n gunung. - Merapi meletus. Gunung Merapi mbledhos menggunung v nggunung, numpuk akeh banget. Cucianku Kumbahanku nggunung gunungan n gunungan. ~ dalam wayang kulit dimainkan untuk memulai dan mengakhiri lakon. Gunungan ing wayang kulit dilakokake kanggo miwiti lan mungkasi lakon 168 _ KAMUS INDONESIA-JAWA habis hafal H habis adj entek. Makannya - anggone mangan entek menghabiskan v 1 ngentekake. la ~ semua bekal makannya. Dh6w£ke ngentekake kabeh sangune panganan, 2 ngrampungake. ~ pekerjaan yg belum terselesaikan ngrampungake pakaryan sing durung rampung penghabisan n pungkasan, paling keri. Saya berangkat dengan kereta ~. Aku mangkat numpak sepur pungkasan kehabisan v kentekan. Lampunya ~ minyak. Diyane kentekan lenga sehabis adv sabubare. - makan adik bermain. Sabubare mangan adhik dolanan sehabis-habisnya adv saentek6. Dia makan mangga yang ada di meja ~. Dheweke mangan pelem sing ana ing meja saenteke hadap n adhep berhadapan, berhadap- hadapan, bersehadap v adu arep, adhep-adhepan, arep-arepan. Rumahku ~ dengan rumahnya. Omahku adhep-adhepan karo omahe menghadap v 1 madhep. Rumahnya ~ ke utara. Omahe madhep ngalor, 2 ngadhep. Ina sedang ~ pimpinannya. Ina lagi ngadhep pimpinan^ menghadapi v ngadhepi. Anak itu sedang asyik ~ mainannya. Bocah kuwi lagi asik ngadhepi dolanane menghadapkan v 1 ngadhepake. Dia ~ wajahnya Dheweke ngadhepake raine, 2 ngedu. ~ jagonya dengan jago tetangga ngedu jagone karo jagone tanggane terhadap p marang. la takut ~ bapaknya. Dheweke wedi karo bapake hadapan n ngarep. Ternyata yang ditunggu sudah berada di ~nya. Jebul sing ditunggu wis ana ing ngarepe hadiah n ganjaran, bebungah. Dia mendapat ~ dari nya. Dheweke entuk bebungah saka ne hadir v ana, teka. Semua peserta seminar sudah -. Kabeh panyarta seminar wis teka menghadiri v nekani. Seluruh keluarga ~ acara itu. Kabeh kulawarga nekani acara iku menghadirkan v nekakake. Pengajian besok minggu ~ ustad yang sangat terkenaL Pengajian suk minggu nekakak£ ustad kondhang kehadiran n tekane, bab teka. ~nya sangat dinantikan. Tekand diarep-arep banget hafal v apal. Anak kecil itu - bendera-bendera negara di seluruh dunia. Bocah cilik iku apal gendera-gendera negara ing saindhenging donya KAMUS INDONESIA-JAWA — 169 haid halau menghafalkan v ngapalake. Adik ~ pelajaran sejarah. Adhik ngapalake piwulang sejarah hafalan n apalan, anggone ngapalake. ~nya cepat Anggone ngapalake cepet haid n nggarap sari, nggarap banyu, suker. Setiap ~ perutnya sakit. Saben nggarap sari wetenge lara hajar v ajar, pala menghajar v ngajar, mala. tega ~ anaknya sendiri tega mala anake dhewe hak 1 adj bener, 2 n hak, wewenang, kawenangan, 3 pangkat, martabat, drajat -asasi hak asasi - milik hak pandarbe, kak - pilih hak pilih - suara hak swara - veto hak veto berhak v 1 duwe hak. Dia ~ mendapat hadiah. Dheweke duwe hak entuk bebungah, 2 kuwasa, duwe wenang. Saya tidak ~ mengubahnya. Aku ora duwe wenang ngowahi menghaki v nguwasani, ngehaki, nggagahi. - tanah warisan oranp tua nguwasani lemah warisan^ wong tuwa menghakkan vnguwasakake. Orang tuanya ~ rumah itu padanya. Wong tuwane nguwasakake omah kuwi marang dheweke hakiki adj bener, sabenere. Peraturan yg sudah - tidak perlu diganti lagi. Aturan sing wis bener ora perlu diganti maneh hal n bab, prakara, prastawa. Dia sudah melupakan - ini. Dheweke wis nglalekake prakara iki halaman I n latar, plataran, pekarangan sangarepe omah. - rumahnya sangat luas. Latar omahe amba banget halaman II n kaca buku.raene buku. Bukalah buku IPA-24! Bukaken buku IPA kaca 24! halang, menghalang v malang. Pohon yang tumbang itu ~ di jalan. Wit sing ambruk iku malang ing dalan terhalang v 1 kepalang. Jalannya ~ oleh kereta yang lewat. Lakune kepalang sepur sing liwat. 2 kandheg. Pembangunan rumahnya ~ oleh habisnya biaya. Anggone mbangun omah kandheg kentekan wragad halangan n alangan. mendapatkan ~ di jalan nemoni alangan ing dalan berhalangan v ana alangan Jika tidak « saya akan datang. Yen ora ana alangan aku bakal teka menghalangi v ngalang- alangi. ~ kepergian anaknya ngalang-alangi lungane anake halau vgusah, giring menghalau v nggusah, nggiring. ~ burung yang memakan padi nggusah manuk sing mangani pari 170 _ KAMUS INDONESIA-JAWA halilintar handuk halilintar n kilat - menyambar- nyambar kilate nyamber- nyamber halus adj alus. Kulit mukanya - Raine alus menghalusi v ngalusi, nggemateni. Bu Retna selalu - anak didiknya. Bu Retno tansah nggemateni muride memperhalus v ngalusake. Dia ~ wajahnya. Dheweke ngalusake raine sehalus-halusnya adv saalus-aluse. ~ adiknya masih halus kakak perempuannya. Saalus-aluse adhin£ isih alus mbakyune hamba n abdi hambat v cegat pepet adhang, sumpet penggak menghambat v ngalangi, nyegati, mepeti, nyumpet menggak. Kecelakaan itu ~ jalan. Kacilakan iku ngalangi dalan terhambat v kepalang, kecegat, kapepetan, ketutup. Perjalanannya ~ oleh kemacetan. Lakune kepalang macet terhambat-hambat v rendet. Karena sarungku, langkahku jadi ~. Amarga sarungku lakuku dadi rendhet hambatan n alangan, pepalang. Semua ~ dapat dihindari Kabeh pepalang bisa disingkiri hambur, berhamburan v pating slebar. Kertas-kertas ~ tertiup angin. Kertas-kertas pating slebar ketiyup angin menghambur-hamburkan v 1 ngabur-aburake. la ~ uang pemberiannya. Dheweke ngabur-aburake dhuwit pawehene, 2 nyebar. Para petani ~ benih padi Para tani nyebar winih pari hampa adj kosong, sepi hampir, hampir-hampir adv meh. Saya - jatuh. Aku m&h tiba berhampiran (dgn) v cedhak Kantor itu ~ kantor bupati. Kantor iku cedhak karo kantor bupati menghampiri v nyedhaki, ngampiri. ~ anaknya yang sedang menangis nyedhaid anake sing lagi nangis hama n ama, bibit lelara (tumrap tetuwuhan). Wereng termasuk - padi. Wereng kalebu ama pari hamil v mbobot, meteng. Istrinya - tiga bulan. Bojon6 meteng telung sasi menghamili v ngetengi. Dialah yang ~ gadis itu. Dheweke sing ngetengi prawan kuwi hancur adj ajur, remuk, lebur. Gelas yang jatuh dari atas meja itu -. Gelas sing ceblok saka dhuwur meja kuwi remuk menghancurkan v ngremukake. ~ batu besar dengan dinamit ngremukake watu gedhe nganggo dhinamit handuk n andhuk. D ia mengeringkan badan dengan -. Dheweke nggaringake awak nganggo andhuk KAMUS INDONESIA-JAWA — 171 hantu harimau hantu n gendruwo, memedi, dhemit Adikku sangat takut dengan -. Adhiku wedi banget karo gendruwo berhantu v ana gendruwone. Tempat itu ~. Papan kuwi ana gendruwone menghantui v ngetok- ngetoki. Peristiwa itu selalu -ku. Prastawa iku tansah ngetok-ngetoki hanya adirmung, amung. Anaknya -satu. Anake mung siji hanyut v 1 keli, kentir. Ada anak - di sungai Ana bocah keli ing kali, 2 entek. Harta bendanya - bandhane entek, 3 trenyuh. Hatinya - melihat para korban kecelakaan itu. Atine trenyuh meruhi para korban kacilakan iku menghanyutkan v ngelekake, ngentirake. Banjir itu - rumah-rumah penduduk. Banjir iku ngelekake ohah-omahe warga hapus v busek, busak menghapus v mbusak, ngilangi. ~ tulisan di papan tulis mbusak tulisan ing bor menghapuskan v mbusakake. Andi - coretan- coretan di buku adiknya. Andi mbusakake orek-orekan ing bukune adhine terhapus v kebusak. Tulisannya -. Tulisane kebusak penghapusan n carane mbusak harkat n martabat, pangkat harta n bandha, raja brana. - nya dikuasai anak-anaknya. Bandhane dikuwasani anak- anake harap I v ajab mengharap v ngarep-arep, ngajab. ~ turunnya hujan ngajab tekane udan harapan n pangarep-arep, pangajab. hilang -nya ilang pangarep-arepe harap n adv prayogane, supaya. Penonton - masuk. Sing nonton prayogane mlebu harga n rega, aji, pangaji. - emas semakin mahal Rega emas saya larang berharga v 1 ana regan£, ana ajin6, 2 maedahi, migunani, 3 larang regane menghargai v ngregani, ngajeni, ngurmati penghargaan n pakurmatan hari n dina. - Minggu keluargaku akan datang. Dina Minggu kulawargaku arep teka harian n dinan, saben dina. Dia mendapatkan upah -. Dheweke entuk opah dinan sehari adv sedina. sehari makan tiga kali sedina mangan kaping telu seharian n sedina muput Bapak bekerja ~. Bapak nyambut gawe sedina muput sehari-hari n saben dina. ~ pekerjaannya melukis. Saben dina gaweane nglukis harimau n macan, -hidup di hutan. Macan uripe ing alas 172 — KAMUS INDONESIA-JAWA haru hati haru, terharu v trenyuh. Saya ~ mendengar ceritanya. Aku trenyuh krungu critane mengharukan irnrenyuhake. nasibnya ~ nasibe nrenyuhake harum adj arum, wangi. Bunga melati - baunya. Kembang mlati ambune wangi harus adv kudu, wajib. Anak - berbakti pada orang tua. Anak kudu bekti marang wong tuwa mengharuskan v ngudokake, majibake. ~ anak-anaknya belajar dengan sungguh-sungguh ngudokake anak-anake sinau kanthi temen keharusan n kuwajiban. Belajar merupakan ~ bagi anak sekolah. Sinau kuwi kuwajiban tumrap bocah sekolah seharusnya adv kudune, mesthine. ~ dia berangkat siang ini Kudune dheweke mangkat awan iki hasil n 1 asil, entuk-entukan, ol&h-oldhan. - panennya sangat bagus. Asil panen apik banget, 2 pametu. - berdagangnya ditabung pametune anggone bebakulan dicelengi berhasil v, kasil, kasembadan, kelakon, kalaksanan. usahanya ~ upayane kasil menghasilkan v ngasilake. Pabrik ini ~ seribu ban setiap hari. Pabrik iki ngasilake sewu ban saben dina penghasil n kang ngasilake. Hutan ini ~ getah karet Alas iki kang ngasilake tlutuh karet penghasilan n pametu, pangasilan. ~nya tidak cukup untuk memenuhi kebutuhan keluarganya. Pametun4 ora cukup kanggo nyukupi kabutuhane kulawarga hasut, menghasut v ngojok-ojoki, ngajani ala, nggegasah. Dia ditangkap polisi karena ~ rakyat Dh£w£ke ditangkep polisi jalaran nggegasah rakyat terhasut v kegosok. Dia ~ omongan orang itu. Dh&weke kegosok omongane wong kuwi hati I n ati. -nya tenang atineayem berhati v duwe ati - batu, ~ binatang kejem, ambek-siya, mentalanan, tegelan ~ beijantung welas asih ~ berlian, - emas, - rendah apikan aten - busuk drengki, meri, srei ~keras, - sali teteg ~ mutu nglokro, mutung - pilu susah, sedhih - putih 6klas ~ tungau weden, jirih ~ walang kuwatir, sumelang, samar, uwas sehati n mupakat, sarujuk, akur, rukun, guyub hati II, hati-hati v ati-ati. -, jalannya licin. Ati-ati, dalane lunyu berhati-hati adv ngati-ati, waspada, waskitha. ~ lah KAMUS INDONESIA-JAWA — 173 haus hening mengendarai kendaraan di jalan raya. Ngati-ati numpak kendharaan ing dalan gedhe memperhatikan v nggatekake. Anak itu celaka karena tidak ~ nasihat orang tuanya. Bocah kuwi cilaka jalaran ora nggatekake pituture wong tuwa haus adj ngelak. Siang ini rasanya - sekali. Awan iki rasane ngelak banget kehausan adj kengelaken. saya ~ aku kengelaken hawa I n hawa. - di pegunungan sangat dingin. Hawa ing gunung adhem banget berhawa v hawane. daerah laut - panas. Dhaerah laut hawane panas hawa D, - nafsu n hawa nepsu, derenging ati hayat n urip hebat adj ebat, elok, ngeram- eramake hela v seret, geret menghela v 1 nyeret, nggeret. Dua kuda itu ~ pedati Jaran loro nggeret grobag helai n lembar. Beberapa - kertas lepas dari buku itu. Pirang- pirang lembar kertas ucul saka buku hembus , berhembus v sumilir, midid. Angin ~ semakin kencang. Angin midid saya banter hemat adj irit menghemat v ngirit. Kita harus ~ listrik. Kita kudu ngirit listrik berhemat n adj gemi, setiti, ngati-ati Sejak masih kecil ia ~. Wiwit isih cilik dheweke gemi hendak adv arep, nedya .Pamannya - pergi jauh. Paklike arep lunga adoh hendaklah supaya, prayogane. ~ hati-hati dalam perjalanan. Prayogane ati-ati ing dalan hendaknya adv kudune, mesthine. ~ kalian dapat mengambil pelajaran dari kejadian itu. Kudune kowe kabeh bisa njupuk piwulang becik saka prastawa kuwi berkehendak v duwe karep. la ~ menyekolahkan adiknya sampai perguruan tinggi Dheweke duwi karep nyekolahak4 adhine nganti pawiyatan luhur menghendaki v kepengin, njaluk. Seluruh keluarga ~ dia cepat pulang, karena nya sakit Kabeh kulawarga kepengin dh&w&k6 enggal bali, jalaran ne lara kehendak n karep. la hanya menuruti ~ orang tuanya. Dheweke mung nuruti karepe wong tuwan^ hening adj 1 bening, resik. Air telaga ini -. Banyu tiaga iki bening, 2 ening, meneng, anteng, sepi, suasana malam ini ~ swasana wengi iki ening 174 — KAMUS INDONESIA-JAWA henti hidup henti, berhenti v mandheg, leren. la sudah ~ bermain. Dheweke wis leren anggone dolanan menghentikan v nyetop, ngendhegake, nglereni. la ~ mobilnya tepat di depan pintu. Dheweke ngendhegake montore pas ing ngarep lawang memberhentikan v mecat. Direktur ~ karyawannya yang terbukti melanggar hukum itu. Dhirektur mecat pegawene sing kebukti nglanggar ukum iku terhenti v kandheg, macet Perjalanannya ~ karena ada kecelakaan. Lakune kandheg jalaran ana kacilakan terhentikan v bisa diendhegake. lari kuda itu sangat kencang, tidak ~ lagi. Playune jaran iku banter banget, ora bisa diendhegake maneh perhentian n papan kanggo mandheg penghentian n bab ngendhegake heran adj gumun. - gajinya besar tetapi selalu merasa kurang. Gumun, gajin£ gedhe, nanging tansah rumangsa kurang mengherankan v nggumunake. Kejadian itu sangat ~. Kedadean iku nggumunake banget terheran-heran v gumun banget, la ~ mendengar berita itu. Dheweke gumun banget krungu kabar iku hewan n kewan, sato. Sapi termasuk - bertanduk. Sapi kalebu kewan sing duwe sungu hewani adj 1 duwe sipat kaya kewan, 2 digawe saka kewan utawa perangane kewan hias, berhias v macak, dandan. Ami masih ~ di kamarnya. Arni isih dandan ing senthonge menghias (i) v macaki, ndandani, ngrengga. ~ ruang tamu ngrengga ruang tamu hiasan n rerenggan. ~ di ruangan ini sangat indah. Rerenggan ing ruangan iki apik banget perhiasan n rerenggan (kanggo macak). ~ yang dipakainya imitasi semua. Rerenggan sing dianggo tiron kabeh hibur v lipur menghibur v nglipur, gawe senenging ati. ~ tamu yang hadir nglipur tamu sing teka terhibur v kelipur. Para tamu ~. Para tamu kelipur hiburan n lelipur. Televisi menjadi ~ baginya setiap hari Televisi dadi lelipure saben dina penghibur n panglipur. Anaknya menjadi - hatinya. Anake dadi panglipur atine hidung n irung. -nya mancung. Irunge mbangir hidup v urip. la - sendiri tanpa orang tua. Dheweke urip dhewe tanpa wong tuwa menghidupi v nguripi. la bekerja keras untuk ~ keluarganya. Dheweke KAMUS INDONESIA-JAWA — 175 hijau hina nyambut gawe mempeng kanggo nguripi kulawargane menghidupkan /nguripake. ~ lampu nguripake lampu penghidupan n panguripan. la mencari ~ di kota besar. Dheweke golek panguripan ing kutha gedhe hijau adj ijo. Baju yang dipilihnya berwarna - tua. Klambi sing dipilih wemane ijo tuwa. - muda ijo nom. -daun ijo godhong. - gadung ijo gadhung - lumut ijo lumut menghijau v 1 dadi ijo. Warnanya berubah Wernane malih dadi ijo, 2 katon ijo. Padi di sawah mulai ~. Pari ing sawah wiwit katon ijo menghijaukan v ngijokake. -warna kain putih ngijokake wema kain putih hijauan n ijon-ijon. memasak sayur asam diberi daun melinjo untuk ~ masak jangan asem diwdn&hi godhong so kanggo ijon- ijon hilang v ilang, musna. Uangnya -. Dhuwite ilang - akal bingung, ora bisa mikir - ingatan 1 semaput, ora gling, 2 gdan, gendheng, gemblung, kenthir, sinthing - semangat nglokro - pikiran bingung menghilang v ngilang. memiliki ilmu bisa ~ duwe ngelmu bisa ngilang menghilangkan v 1 ngilangake. la ~ sepedanya. Dhew&ke ngilangake pite, 2 ngresikake. - noda pada bajuku dengan jeruk nipis ngresikake regedan ing klambiku nganggo jeruk pecel penghilang n kang kanggo ngilangi penghilangan n carane ngilangi kehilangan n kelangan. Kemarin Ani ~ dompetnya. Dhek wingi Ani kelangan dhompete himpun v impun, kumpul berhimpun v nglumpuk, ngumpul menghimpun v nglumpukake, ngumpulake, ngimpun. ~ dana untuk membantu korban bencana alam ngimpun dana kanggo mbantu korban bencana alam terhimpun vkaimpun. Dana sudah ~. Dana wis kaimpun penghimpun n pangimpun himpunan n kumpulan penghimpunan n carane ngimpun, carane nglumpukake perhimpunan n pakumpulan, paguyuban. Para pedangang membentuk ~. Para bakul gawe paguyuban hina adj ina, asor, nistha. Mencuri adalah perbuatan -. Nyolong iku tumindak kang nistha menghina v ngina, ngasorake. Jangan ~ orang lain. Aja ngasorake liyan hinaan n pangina 176 — KAMUS INDONESIA-JAWA hindar hitung hindar, menghindar v nyisih, nyingkir, endha. ~ supaya tidak kena lemparan endha supaya ora kena balang menghindarkan v uwal, nyingkirake. la dapat ~ diri dari bahaya. Dheweke bisa uwal saka bebaya menghindari v nyingkiri. Hendaklah kita berupaya ~ perbuatan tercela. Prayogane kita ngupaya nyingkiri tumindak ala terhindar v luput Mudah- mudahan ~ dari godaan setan. Muga-muga luput saka godhane setan penghindaran n carane nyingkiri hingga 1 n wates. tidak ada - nya ora ana watese, 2 p nganti, tekan, la menunggu - beberapa jam. Dheweke ngenteni nganti pirang- pirang jam berhingga v awates, ana watese. waktu yang tidak ~ wektu sing ora ana watese menghinggakan, memperhinggakan v matesi terhingga v winates. waktunya tidak ~ wektune ora winates perhinggaan n wates hinggap v mencok. Burung itu - di atas genteng. Manuk iku mencok ing dhuwur gendheng menghinggapi v mencoki. Lalat ~ makanan yg tidak ditutup. Laler mencoki panganan sing ora ditutup hirup v 1 isep, serot, 2 sruput menghirup v 1 nyedhot, nyerot, ngisep. ~ udara pagi nyerot hawa 4suk, 2 nyruput ~ kopi panas nyruput kopi panas terhirup v 1 kesedhot, keserot. Asap rokok ~ olehnya. Keluke rokok kesedhot dheweke hisap isap hitam adj ireng. bajunya - klambine ireng -jengat, - legam, hitam pekat ireng thuntheng, ireng njanges - manis ireng manis. wajahnya ~ praupane ireng manis menghitam v dadi ireng. Kulitnya ~ terkena sinar matahari Kulite dadi ireng kena srengenge menghitamkan v ngirengake. ~ rambute kakak, ngirengake rambute mbakyu menghitami v ngirengi kehitam-hitaman adv semu ireng, rada ireng. Warna tasnya coklat ~. Tase wema coklat semu ireng hitung, berhitung v etung. Anak- anak belajar Bocah-bocah sinau etung menghitung v ngetung. Pedagang beras itu sedang ~ keuntungannya. Bakul beras iku lagi ngetung bathine menghitungi v ngetungi. Aidi ~uang setoran. Aldi ngetungi dhuwit setoran KAMUS INDONESIA-JAWA - 177 hormat hubung menghitungkan v ngetungake. Saya akan membantu ~ uang iuran yang sudah terkumpul Aku arep ngewangi ngetungake dhuwit urunan sing wis mlumpuk memperhitungkan v metungake, nglelimbang, nimbang-nimbang. Kamu harus ~ dulu biaya pembangunan rumahmu. Kowe kudu metungake dhisik wragade anggonmu gawe omah terhitung v kepetung. kenaikan pangkatnya ~ mulai bulan ApriL Anggone munggah pangkat kepetung wiwit wulan April hitungan n etungan. membuat ~ gawe etungan perhitungan n etungan, petungan. ~nya tepat. Petungane pas hitung-hitung p etung- etung, idhep-idhep. Hitung- hitung sedekah etung-etung sedhekah hormat adj 1 urmat, kurma t, 2 sopan, 3 ngajeni menghormati v ngurmati, ngajeni. Anak wajib ~ orang tua. Anak kudu ngajeni wong tuwa hormat-menghormati v kurmat-kinurmatan, ajen- ingajenan. Antarteman sebaiknya ~. Antarane kanca prayogane ajen-ingajenan terhormat v kajen keringan, kinurmatan. Para tamu yang Para rawuh sing kinurmatan penghormatan v pakurmatan horor n bab kang medeni, bab kang nggegirisi. la sering menonton film -. Dheweke kerep nonton film kang medeni hubung vrgandheng, sambung berhubung v 1 gandheng. Dapurnya ~ dengan rumah orang tuanya. Pawone gandheng karo omahe wong tuwane,2pjalaran, amarga, karana, sabab, awit. ~ sudah malam sebaiknya kita pulang. Jalaran wis wengi becike kita bali berhubungan v 1 sesambungan. Mereka berdua sudah lama Dheweke kekaro wis suwe anggone sesambungan, 2 nemoni. Orang tuanya sudah ~ dengan kepala sekolah. Wong tuwane wis nemoni kepala sekolah, 3 nyambung antarane siji lan sijine. Kawat-kawat itu saling ~ sehingga kuat Kawat-kawat iku nyambung antarane siji lan sijine ingga kuwat menghubungi v ngubungi. Sekolah ~ orang tua murid untuk rapat. Sekolah ngubungi wong tuwane murid saperlu rapat menghubungkan v 1 nggathukake, nyambungake. Bapak ~ kabel yang terlepas dengan menyolder. Bapak nggathukake kabel sing ucul 178 — KAMUS INDONESIA-JAWA hujan hutan kanthi nyolder, 2 nemokake, gawe supaya bisa sapatemon menghubung-hubungkan v ngubung-ngubungake, nyangkut-nyangkutake. la ~ kejadian itu dengan peringatan orang tua yang diabaikannya. Dhewek6 ngubung-ngubungake kedadean iku karo pepengete wong tuwa sing dilirwakake hubungan n sesambungan. ~ mereka berdua sudah direstui bapaknya. Sesambungane dheweke sakloron wis dipengestoni bapakne ~ antarindividu sesrawungan, kekancan, memitran ~ darah saduluran ~ kekerabatan paseduluran - keluarga paseduluran ~ iuar nikah slingkuh - seks sanggama - sosial sesrawungan, bebrayan penghubung n 1 pangubung, 2 calo, maklar. Karena penjualan rumah itu melalui harganya jadi lebih mahal. Jalaran pangedole omah iku liwat maklar, regane dadi luwih larang hujan n udan. - turun sangat deras Udane deres banget -abu udan awu -angin udan angin -batu udan watu - gerimis grimis, tlethik - deras udan deres - renyai grimis, tlethik -susulan udan kiriman berhujan-hujan v udan- udanan. Adik ~ bersama teman-temannya. Adhik udan-udanan karo kanca- kancane menghujan-hujankan v ngudan-udanake. sengaja ~ karung-karung itu supaya kotorannya hilang sengaja ngudan-udanake karung- karung iku supaya regedane ilang kehujanan v kodanan. Karena ~ badannya kedinginan. Amarga kodanan, awake kadhemen hulu n 1 sirah, endhas, 2 desa, 3 garan (tumrap peso, keris) - hati pulung ati - hilir bongkot pucuk - kepala embun-embunan berhulu v 1 nganggo garan, mawa garan (tumrap peso, keris, Isp ) kerisnya ~ ukir. Kerise nganggo garan ukiran, 2 sumbere, tuke. Sungai itu ~ di gunung Semeru. Kali kuwi sumbere ing Gunung Semeru humor n lelucon, dhagelan, banyolan. Adik senang mendengarkan cerita - di radio. Adhik seneng ngrungokake crita lelucon ing radhio hutan n alas. Banyak binatang buas di - ini Akeh kewan galak ing alas iki KAMUS INDONES1A-JAWA — 179 ia idam I ia pron dheweke. Apa sebabnya - menangis? Apa sebabe dheweke nangis? mengiakan v ngiyani, mbenerake. Bu Lidya selalu - perkataannya. Bu Lidya mesthi ngiyani omongane ialah p yaiku, yakuwi. Yg perlu dilakukan saat ini - membawa korban ke rumah sakit. Sing perlu dilakoni saiki yaiku nggawa korban menyang rumah sakit iba adj mesakake. Dia pandangi anak jalanan itu dgn -. Dheweke ndelengi bocah dalanan kuwi kanti mesakake ibadah n tumindak kanggo nyatakake bekti marang Gusti kang murbeng dumadi adedasar rasa taat ngelakoni perintahe Gusti lan ngedohi apa kang dipenging — badaniah ibadah kang katon mata kayata sembayang, lunga kaji —puasa pasa, ibadah wajib kang dilakoni setaun sepisan sajroning wulan Romadon utawa ing wektu liya, kayata pasa sunah — sunah ibadah kang ora diwajibake, yen dilakoni entuk ganjaran lan ydn ora dilakoni ora dosa, kayata pasa Senin lan Kemis —wajib ibadah kang diwajibake, yen dilakoni entuk ganjaran, lan y&n ora dilakoni bakal dosa, kayata sembayang limang wektu lan pasa sajroning wulan Romadon beribadah v ngibadah, ngelakoni ibadah peribadahan n cara ngibadah ibarat n bebasan. - menanti hujan di musim kemarau. Bebasan kaya ngenteni udan ing mangsa ketiga ibu n 1 simbok, simak, biyung, wanita kang nglairakl. Segeralah datang bila dipanggil -mu! Ndang mara yen diceluk mu, 2 aruh- aruh tumrap wanita kang wis duwe bojo, 3 wujud kinormatan tumrap wanita becik kang duwdni bojo utawa durung, 4 bagiyan paling utama. —kota ibukutha. Semarang adalah - Provinsi Jawa Tengah. Semarang kuwi kutha Jawa Tengah —jari jempol, la mengacungkan ~nya ketika mengetahui anaknya menang dalam pertandingan itu. Dh£w6k£ ngacungake jempole nalika ngerteni anake menang ing tandingan kuwi idam, mengidam n ngidham, nyidham. Hamil tidak selalu ditandai dgn ~. Meteng ora mesthi ditandani ngidham mengidamkan v ngidham- ngidhamake. Telah lamaResti ~ seorang anak perempuan. Wis suwi Resti ngidham- ngidhamake anak wadon 180 — KAMUS INDONESIA-JAWA idap ikat idap, mengidap v lelaranen. Kita tak perlu mengucilkan orang yang ~ AIDS. Awake dhewe ora perlu ngucilake wong kang lelaranen AIDS identitas n ciri, cirenan, tetenger. - digunakan untuk mengenali benda atau orang. Tetenger dikanggokake gawe nyireni barang utawa wong identik adj persis, padha plek. Wajah Rika - dgn wajah nya. Praupane Rika persis karo rupa ne iga n iga. Karena terlalu kurus, tulang -nya terlihat menonjoi Amarga gering banget, igane katon nyelongat igau, mengigau v nglindur. Anak biasanya - kalau badannya panas. Bocah biasane nglindur yen awake panas ihwal n bab, prakara, ngenani. Kepala kantor menjelaskan - berdirinya kantor ini. Kepala kantor njelasake bab ngadeke kantor iki ijab n ijab, pasrah, dol tinuku. Pukul berapa - dilaksanakan? Tabuh pira ijab dilaksanakake? mengijabkan v ngijabake. Pak Karto meminta wali hakim untuk-anak gadisnya. Pak Karto nembung wali hakim saperlu ngijabake anak wadone ikan n iwak. Tma makan dgn lauk -. Tina mangan lawuh iwak ikat n 1 tali. Di mana - rambut Tami, Bu? Ning endi tali rambute Tami, Bu? 2 jiret (tumrap kahanan kang ala). Kakinya di— oleh penjahat. Sikile dijiret dening penjahat, 3 cancang (tumrap kewan). Sebelum pulang, — dahulu kerbaumu. Sadurunge mulih, cancang dhisik kebomu! 4 unting (tumrap janganan). Sawi tadi berapa — ? Sawi mau pirang unting? mengikat v 1 naleni, nali. Ternyata ia sedang - kayu yang hendak dijual di pasar. Jebule dheweke lagi naleni kayu sing arep didol menyang pasar, 2 njiret. Siapa yg kakimu tadi? Sapa kang njiret sikilmu mau? 3 nyancang [tumrap kewan]. Paman Parwoto - ternaknya di kandang. Lek Parwoto nyancang sato iwene ing kandhang, 4 ngunting. Siapa yg - sayur lembayung itu? Sapa kang ngunting mbayung kuwi? mengikatkan v 1 nalekake. Siapa yg - pitamu. Nak? Sapa kang nalekake pitahmu, Nduk? 2 njiretake. Penjahat - kakinya pada tiang. Penjahat^ njiretaki sikile ing cagak, 3 nyancangake. Kamu sudah - kerbaumu apa belum? Kow6 wis nyancangake kebomu apa durung? 4 nguntingi. Mbok Marto sedang - sayuran. Mbok Marto lagi nguntingi janganan terikat v 1 katali. Sudahkah - dgn benar? Wis katali kang pener? 2 kajiret Korban ditemukan dlm keadaan kaki KAMUS IN DON ESIA-JAWA — 181 ikhlas imbang ~ dan mulut tersumpal kain. Korban ditemokake kanti sikil kajiret lan tutuk kasumpel gombal, 3 kacancang. Ternak Pak Ali telah - di kandang. Sato iwene Pak Ali wis kacancang ing kandhang, 4 kaunting. Sayurannya telah — semua. Janganan£ wis kaunting kabeh ikatan n 1 untingan, bongkokan, jiretan, 2 pakumpulan ikhlas adj eklas. Kuterima cobaan ini dgn -. Tak tampa pacoban iki kanti eklas iklim n mangsa. - di negara kita saat ini telah berubah. Mangsa ing negara kita saiki wis owah. — antara pancaroba — panas ketiga beifldimtriklime ikut v melu, ngetut, nurut, manut. - saja, tidak usah banyak bertanya. Melu wae, ora susah kakean takon mengikuti v ngetutake. Kemanapun engkau pergi, aku akan selalu ~. Ing endi wae kowe lunga, aku bakal terus ngetutake ikut-ikutan v melu - melu, niru-niru Jangan suka-gaya orang. Aja seneng m&lu- melu lagak lagune wong pengikut n penganut ilmunlelmu, ngelmu. Tuntutlah- sepanjang hidupmul Goleka dlmu salawasi uripmu! 2 kapinteran. Orang yg memiliki — pasti tidak akan pernah takut. Wong kang duwe kapinteran mesthi ora bakal wedi — agama ngelmu agama — akhirat ngelmu akirat — bahasa paramasastra — fikih ngelmu pekih — gaib ngelmu gaib — halimunan,— limunan ngelmu ampak-ampak, ngelmu ngilang, ngelmu panglimunan — klenik ngelmu klenik — sihir ngelmu sihir — kesaktian ngelmu kasekten — kebatinan ngelmu batin berilmu v pinter, wasis, wegig. Kelak aku ingin jadi orang - di bidang bahasa. B£suk mben aku pengin dadi wong kang wasis basa keilmuan n kawruh, ngelmu ilmuwan n winasis, sarjana ilustrasi n gambaran. Berikan - tentang kejadian kemarin! Tulung wenehi gambaran ngenani kedadean gek wingi — musik n gendhing pangiring. Sebelum siaran dimulai, ada Sadurunge siyaran diwiwiti, ana gendhing pangiring mengilustrasikan v nerangake, nggambarake. Para saksi - kejadian yang sebenarnya. Para seksi nerangake kadadean kang sabenerg imbang I adj padha, imbang, timbang, bandhing, babag. tingginya — dhuwure padha berimbang v, seimbang a sebandhing, padha, jumbuh, 182 — KAMUS INDONESIA-JAWA imbang ingat setimbang, sebabag. Biaya yang dikeluarkan ~ dgn hasil yg didapat. Ragad kang ditokake sebandhing karo asile mengimbangi vngimbangi. Dia belajar rajin untuk - kenakalannya. Dheweke sregep sinau kareben bisa ngimbangi nakale mengimbangkan menyeimbangkan v ngimbangake imbangan n imbangan, bandhingan pengimbang n pambandhing imbang n adj mangu-mangu, ragu- ragu, gojag-gajeg mengimbang v nampik impi, bermimpi v ngimpi. Jangan takut ~. Aja wedi ngimpi impian n impen. Hanya jadi ~. Mung dadi impen mengimpikan v ngimpekake. Tiap malam aku ~ dirimu. Saben wengi aku ngimpekake sliramu impit, berimpit v rapet, dhesek, m£p£t, raket berimpitan v suk-sukan, pepet-pepetan, dhesek- dhesekan. Mereka - antre di depan loket kereta api itu. Wong-wong kae padha suk-sukan ing ngarep loket sepur kae berimpit-impit v jejel riyei. Karena bangku di dlm bus itu sedikit, para penumpang duduk -. Amarga bangku sajroning bis kae sithik, para penumpang njagong jejel riyei mengimpit v mepet, ndhesek, nindhih, ngempit, ngesuk terimpit v kecepit, kejepit, kedhesek. Anak kecil itu menangis karena tangannya - pintu. Bocah cilik kae nangis amarga tanganne kecepit lawang indah adj endah, edi, becik, apik. Bunga di taman kota ini semuanya tampak — . Kembang ing taman kutha iki katon sarwa endah ingat v eling. Setiap kali aku kembali bekerja di Jakarta, aku - anak dan istriku. Saben aku mbalik makarya ing Jakarta, aku eling anak bojoku mengingat v 1 ngeling- eling. Bantu dia ~ masa lalunya. Rewangi dheweke ngeling-eling kauripane mbiyen, 2 ngelingi. Jika - budi baiknya, saya jadi tidak tega. Yen ngelingi atine kang apik, aku dadi ora tegel mengingatkan memperingatkan v ngelingake. selalu ~ku untuk selalu berdoa tansah ngelingake aku terus ndonga teringat v kelingan. Meski telah lama tdk bertemu, aku selalu ~ dirimu. Sanadyan wis suwe ora kepethuk, aku tansah k&lingan marang sliramu ingatan n 1 pangeling- eling. Keluargaku selalu dlm ku. Kaluwargaku tansah ana KAMUS INDONESIA-JAWA - 183 ingin iris ing sajroning pangeling- elingku, 2 bayangan peringatan n 1 piweling, pepeling. Apabila tidak membayar pajak, kita akan mendapatkan dari kantor pajak. Y&n ora mbayar pajek, kita bakal entuic piweling saka kantor pajek, 2 pengetan. - hari kemerdekaan diramaikan dengan banyak lomba. Pengetan dina kamardikan diramekake dene lomba- lomba memperingati v mengeti. Tiap tahun kita ~ hari kemerdekaan. Saben taun, awake dhewe mengeti dina kamardikan seingat adv saeling, sakelingan. ~ku, kamu belum membayar hutangmu. Sakelinganku, kowe durung mbayar utangmu ingin adv kepengin, karep ini pron iki insan n manungsa. Setiap —yang hidup di dunia pasti akan binasa. Saben manungsa kang urip ing alam donya mesthi bakal nemoni pati intan n inten inti n pokok, wos. - permasalahan ini ialah tanggapan masyarakat yang kurang peduli terhadap lingkungan. Wos saka masalah iki yaiku tanggepane masyarakat kang kurang open marang lingkungan intim adj raket, kenthel [bab kekancan] ipar n ipe. Kakak iparku menjadi pembawa acara malam ini. Mbakyu ipeku dadi pranata cara bengi iki iri adj meri, drengki, srei. Jangan suka — dengan kawanmu. Aja sok meri marang kancamu iring, beriringan n iring-iringan beriring-iringan v iring- iringan, irid-iridan. Rombongan pengantar jamaah haji berjalan ~. Rombongan wong kang ngeterak£ jamaah kaji kae mlaku iring-iringan mengiringi v ngiringi. Alunan gamelan dan campursari - acara seserahan maskawin. Tabuhan gamelan lan campursari ngiringi adicara srah-srahan srikawin iring-iringan n iring-iringan. Ada ~ mobil polisi mengawal rombongan pejabat. Ana iring-iringan montor polisi kang ngawal rombongan panguwasa pengiring n pangiring. Yang jadi - pengantin itu anak kembar. Kang dadi pangiring temanten kae bocah kembar iris v iris, rajang. — dahulu bumbunya sebelum ditumis. Iris dhisik bumbune sadurunge digongso mengiris v ngiris, ngrajang. Pekerjaan yang pating tidak aku sukai adalah ~ bawang merah. Pegawean kang 184 — KAMUS INDONESIA-JAWA irit iur paling ora tak senengi yaiku ngrajang brambang irisan n irisan, rajangan. Soto lebih enak bila dibubuhi~ daun bawang. Soto luwih enakyen dikepyuri rajangan godhong bawang irit adj ngirit. la sangat - membelanjakan uangnya. Dh£wdk6 ngirit banget mbelanjakake duwite isap v isep, sedhot, serot mengisap vngisep, nyedhot, nyerot. Kelihatannya enak sekali melihat orang yang sedang ~ rokok. Kayane enak banget ndelengi wong kang lagi ngisep udut isi n 1 isi. Apa — tas kamu? Apa isi tasmu? 2 wiji. Giginya rapi bagaikan — mentimun. Untun£ rajin kaya wiji timun berisi v 1 ana isine. Kotak merah yang ada di atas meja itu ~ kerudung. Kotak warna abang kang ana ing dhuwur meja kae ana isine kudung, 2 ana wijine mengisi v ngisi. Para peserta ujian sedang - lembarjawab. Wong-wong kang padha melu ujian lagi ngisi lembar jawab mengisikan v ngisekake. Jangan coba-coba - lembar jawab teman Anda! Aja nyoba ngisekake lembar jawabe kancamu! terisi v kisenan. Karena hujan sangat lebat, sumur kita penuh ~ air hujan. Amarga udan deres banget, sumur kita dadi kebak kisenan banyu udan isian n isenan pengisi n 1 pangisi, kang ngisi. Siapa yg menjadi - acara pengantin ini? Sapa kang ngisi adicara temanten iki? 2 isen. Apa sajakah ~ kotak itu? Apa wa£ isen wadhah iku? istimewa adj utama, kusus, linuwih mengistimewakan v ngutamakake, ngususake. Seorang pemimpin harus adil, tidak boleh ~ salah satu golongan. Pamimpin kuwi kudu adil, ora ol&h ngutamakake salah sawijining golongan teristimewa a paling utama. Engkau adalah orang - di sekolah ini Kowe iku wong kang paling utama sajroning sekolah iki. keistimewaan n kaluwihan, kautaman. manusia yang memiliki ~ manungsa kang duwdni kaluwihan istirahat, beristirahat v ler£n, ngaso. Kalau kamu capek, — lah dahulu. Yen kowe sayah, lerdna dhisik istri n sisihan, bojo wadon itik n bebdk. memelihara - ngingu bebek itu pron iku, kuwi iur, iuran n urunan. Setiap pegawai dimintai — untuk mengembangkan koperasi. Saben pegawe dijaluki urunan kanggo nggedhekake koprasi KAMUS INDONESIA-JAWA — 185 izin izin izin n idin, idi, paliiah. Jangan pernah keluar rumah tanpa - suamimu. Aja pisan-pisan metu omah tanpa idine bojomu mengizinkan v ngolehake, ngidinake, ngentukake, nglilakake. Ibu ~ aku pergi ke rumahmu. Ibu ngolehake aku dolan menyang omahmu terizinkan v oleh idin, oleh paliiah seizin n kanthi idin. Aku berani pergi ~ suamiku. Aku wani lunga kanthi idine bojoku 186 — KAMUS INDONESIA-JAWA jabat jadi J jabat, menjabat v 1 nyekel panguwasa. Kini, Pak Hardi - lurah di desa ini Saiki Pak Hardi nyekel panguwasa lurah ing desa iki, 2 nyekel gawean. la sudah lama - kepala bagian di kantor itu. Dheweke wis suwi nyekel gawean dadi kepala bagiyan ing kantor kuwi jabatan n 1 pangkat, kalungguhan. Jangan sampai - membuat kita lupa pada Tuhan. Aja nganti pangkat nggawe awake dhewe lali marang Gusti, 2 penggawean - hanyalah sementara, jangan sombong karenanya. Pangkat kuwi mung saderma, aja anggak amarga kuwi jabat tangan, berjabat tangan v salaman. Tanda keakraban salah satunya adalah dgn ~. Tandhane paseduluran kang raket yaiku kanti salaman jadi v 1 sida. Apakah kamu — berangkat ke Jakarta sore ini? Apa kowe sida mangkat menyang Jakarta sore ini? 2 rampung, paripurna. Acara resepsi pernikahan sudah — dilaksanakan, hatiku lega. Adicara ngunduh mantu wis rampung dilaksanakake, atiku lega, 3 lair. Selamat hari —. Selamet dina lair, 4 dadi. Kebaya yang aku pesan bulan lalu sudah —. Kebayak kang takpesen sasi kepungkur wis dadi, 5 sarujuk, ya, sayuk. Kalau memang berminat, berilah tanda —. Y&n pancen seneng, wenehana tanda sarujuk menjadi v 1 dadi. Siapa yang ~ pembaca acara nanti? Sapa kang dadi pranata cara mengko? 2 kanggo. Daun ini dpt ~ obat Godhong iki bisa kanggo obat, 3 njalma. Tiba-tiba gumpalan asap itu - sesosok perempuan cantik. Ujug-ujug, abluk kae njalma wong wadon ayu - hakim sendiri v'sawenang- wenang, ambek siya, siya- siya. Jangan suka - terhadap orang yang tak punya. Aja sawenang-wenang marang wong kang ora duwe - pikiran dadi pikiran, dadi ati. Jangan - segala pembicaraannya. Aja dadi pikiran apa kang diomongake dheweke menjadikan v 1 ndadekake. Apakah kamu dpt - aku terkenal? Apa kowe bisa ndadekake aku kasohor? 2 njalari, marakake, nyebabake. Sikapnya - sakit hatiku. Kelakuan^ njalari lara atiku, 3 nggawe. Jangan - hal ini sebagai atasan. Aja nggawe perkara iki minangka alesan menjadi-jadi v ndadra, ndadi. Sakitnya kian ~. Larane saya ndadra terjadi v 1 wis, dumadi, rampung. Yang akan ~ biarlah ~. Kang wis ya wis, 2 kedaden, prastawa. Jangan KAMUS INDONESIA-JAWA — 187 jaga jahit ada penyesalan, semua telah ~. Aja ana rasa gela, kabeh wis kedaden jadi-jadian n dadi-dadian, seluman, weden. Ternyata ia perempuan ~. Jebule dheweke wong wadon dadi- dadian kejadian n kedadean. Beberapa - di kota ini mengingatkan aku tentang kebesaran Tuhan. Pirang- pirang kedadean ing kutha iki ngelingake aku bab panguwasane Gusti kang murbeng dumadi sejadi-jadinya adv sadadi- dadine. Mendengar kabar bahwa keluarganya ada yang menjadi korban, la menangis-. Krungu pawarta yen kaluwargane ana kang dadi korban, dheweke nangis sadadi-dadine jaga v jaga, rumeksa. — adikmu, Ibu hendak ke pasar sebentar. Jaga adhimu, Ibu arep menyang pasar sedelo beijaga-jaga v 1 jaga-jaga. Semenjak ada pemberitaan tentang maraknya pencurian, warga mulai ~. Saploke ana pawarta ngenani maling, warga mulai jaga-jaga, 2 lek-lekan. Para pemuda kampung biasanya - bila ada orang yang memiliki hajat Para nom-noman kampung biasane lek-lekan yen ana wong kang duwe kajat menjaga v 1 njaga. Ratna disuruh - warung. Ratna dikongkon njaga warung, 2 ngawal. Tugas utamanya adalah - presiden. Tugase kang utama yaiku ngawal presiden, 3 momong (njaga bocah cilik). Aku sedang mencari orang untuk ~ anakku. Aku lagi nggolek wong gawe momong anakku penjaga n 1 pangreksa. Siapa yang jadi-gedung ini? Sapa kang dadi pangreksa gedong iki? 2 juru kunci. Mbah Marijan diangkat menjadi - Gunung Merapi oleh Kesultanan Yogyakarta. Mbah Marijan didad£kak£ juru kunci Gunung Merapi d£ning Kasultanan Ngayogyakarta penjagaan n panjagan, cara utawa bab njaga. - di istana negara sangat ketat. Panjagan ing istana merdika rapet banget terjaga v tangi, nglilir. Setiap malam anakku - minta datkan susu. Saben wengi anakku nglilir jaluk digawekake susu jagat n jagad, donya. Hidup di alam - hanya sebentar saja. Urip ing alam donya mung sedelo wae jahit v jait, dondom menjahit v njait, ndondomi. ~ merupakan hobiku dari kecil. Njait kuwi wis dadi senenganku awit cilik jahitan n dondoman, jaitan. Untuk mencukupi kebutuhan keluarga, ia menerima - di rumahnya. Gaw4 nyukupi butuhe kaluwargane, 188 — KAMUS INDONESIA-JAWA jaksa jangkau dheweke nampa jaitan ing omahe penjahit n tukang jait Aku biasa membuat baju di - langgananku. Aku biasa ndandakake klambi ing tukang jait langgananku jaksa n jeksa jakun n kala menjing. — hanya dimiliki oleh laki-laki. Kala menjing mung diduweni denewong lanang jalan n 1 dalan, ratan, marga. Hati- hati di—! Ati-ati ing dalan! 2 laku, cara. Tempuhlah - yang benar. Lakoni cara kang pener berjalan v mlaku. Jangan - di pinggir tebing itu, bahaya! Aja mlaku ing perengan kuwi, bebayani! berjalan-jalan v mlaku- mlaku. - di pagi hari bisa melancarkan peredaran darah kita. Mlaku-mlaku esuk bisa ngelancarake ilenan getih menjalani v nglakoni. Manusia hanya sekadar ~ suratan hidupnya. Manungsa mung saderma nglakoni lelakon uripe menjalankan v nglakokake, ngamalake, nindakake. Hati- hati ~ mesin motor ini. Ati-ati nglakokake mesin montor iki jamban n kakus jamrud zamrud n jamrut janda n randha. Ia menikahi - satu anak. Dheweke ngrabi randha anak siji jantan adj 1 lanang. Ada berapa sapi - yang diekspor tahun ini? Ana pira sapi lanang kang diekspor taun iki? 2 kendel. Lelaki yg berani maju dlm perang berarti —. Wong lanang kang wani maju ing sajroning perang artine kendel janggal adj 1 wagu. Riasan wajahnya tampak —. Pacakane katon wagu, 2 aneh. Cara berpakaianmu - benar? Cara klambenanmu kok wagu tenan? janggut n janggut, jenggot jangka I n jangka. Guru matematika di sekolahku mewajibkan para siswa membawa —. Guru matematika ing sekolahanku ngewajibaki para siswa nggawa jangka -lengkung jangka lengkung menjangka, menjangkakan v njangka jangka n n wektu. Pembagunan jembatan akan diselesaikan dalam — pendek. Pambangunan kreteg bakal dirampungake ing wektu kang cedhak berjangka v wewates wektu jangka 111 kl n karep, maksud niyat, sedya jangkau, menjangkau v 1 ngranggeh. Irma berusaha - buku di rak paling atas. Irma ngupakara ngranggeh buku ing rak paling dhuwur, 2 nggayuh, njangka. Memang tidak mudah ~ cita-cita yang tinggi Pancen ora gampang KAMUS INDONESIA-JAWA — 189 jangan jauh nggayuh impenan kang luwur jangan adv aja, ora kena, ora entuk. — bermain di kebun itu, banyak ular! Aja dolanan ing kebon iku, akeh ula! jangan-jangan adv aja-aja. - dia marah padaku. Aja-aja dheweke nesu kara aku janur n janur, blarak enom. Aku membutuhkan — untuk membuat ketupat. Aku mbutuhak£ janur saperlu nggawe kupat jarak I n let, antara, watara. — antara satu orang dengan yang lain tidak boleh terlalu jauh. Let antarane wong siji kalawan liyane ora kena adoh-adoh - dekat cedhak -jauh adoh - tempuh adohe, adoh- cedhake -waktu 1 wektune, suwene. - pembuatan jembatan ini cukup panjang. Wektune nggawe kreteg iki rada dawa, 2 antarane wektu. - sembahyang maghrib dan isya pendek sekali Antarane wektu sembayang magrib kara isak pendek banget beijarak v antarane, lete menjaraki v ngantarani, ngedohi, ngeleti menjarakkan v misahake, ngedohake terjarak v keletan, kapisah jarak D n wit jarak. Minyak — dpt dat sebagai sumber bioenergl Lenga wit jarak bisa digawe minangka sumber bioenergi jarang adj arang, langka. Di musim kemarau, jamur- ditemukan. Ing mangsa ketiga, jamur arang ditemokake jarang-jarang adj arang- arang. - ada orang yang mau bekerja serabutan seperti itu. Arang-arang ana wong kang gelem kerja srabutan kaya kuwi jarum n dom. Seperti mencari — di dalam tumpukan jerami Kaya nggoleki dom sajraning damen jasmani n raga, badan, awak. Kalau ingin menjadi prajurit harus sehat - dan rohani Yen pengin dadi prajurit kudu sehat raga lan jiwa jatuh v tiba, gigal, ceblok. Dompetku -dijalan. Dompetku tiba ing ratan menjatuhi v nibani. Jangan - aku! Aja nibani aku! menjatuhkan v 1 nibakake. Kalau sampai kamu - adikmu, aku hukum kamu! Yen nganti kowe nibakake adhimu, tak ukum kowe, 2 ngedunake. Kernet bus itu ~ barang bawaanku di trotoar. Kenek bis iku ngedunakg gawanku ing trotoar, 3 ngalahake. Tidak mudah ~ lawan yang tangguh. Ora gampang ngalahake lawan kang kuwat jauh adj adoh. — benar rumah kamu! Adohtenanomahmu! 190 — KAMUS INDONESIA-JAWA jawab jawab - di mata adoh banget. - dekat tapi di hati Adoh banget nanging cedhak ing ati - hari adoh sadurunge. Dia sudah mempersiapkan segalanya -. Dheweke wis nyiapake kabeh adoh sadurung4 - malam bengi banget, wengi banget ~ dia baru pulang. Bengi banget dheweke lagi mulih - rezekinya adoh rejekine. Jangan bangun kesiangan, nanti ~. Aja tangi kawanan, mengko adoh rejekine berjauhan v 1 adoh- adohan. Jarak satu rumah dengan rumah yang lain ~. Let antarane omah siji lan liyane adoh-adohan, 2 adoh (tumrap paseduluran) Semenjak ada masalah, dia dan kekasihnya jadi ~. Saploke ana masalah, dh6w£ke lan yange dadi adoh - diri sumingkir, nyingkir. Kerana merasa bersalah, dia Amarga rumangsa salah, dh&weke sumingkir ~ mata pisah. Sejak kejadian itu, aku - dengannya. Awit kedadean kuwi, aku pisah karo dheweke ~ tangan ora cawe-cawe. Aku ~ pada persoalan yang kamu hadapi Aku ora cawe- cawe ing atase masalah kang mbok adepi berjauh-jauhan v' adoh- adohan menjauh v ngadoh, sumingkir, nyingkir menjauhi v 1 ngadohi, ngedohi. Sulit sekali - hal yang sudah jadi kebiasaan. Angel banget ngadohi bab kang wis dadi kabiasan, 2 nglungani. Karena tidak suka dengan kehadiran Rika, dia ~. Amarga ora seneng karo tekane Rika, dheweke nglungani menjauhkan vl ngadohake. Mertuanya sengaja ~ dia dengan anaknya. Morotuwane sengaja ngadohake dheweke karo anakke, 2 nyingkirake. - barang-barang berbahaya seperti gunting dan korek api dari jangkauan anak-anakku nyingkirake barang-barang kang mbebayani kayata gunting lan korek saka ranggehane anak-anakku kejauhan adj kadohan. Gunung itu terlihat indah dari ~. Gunung iku katon endah saka kadohan sejauh n saadohe. - mata memandang saadohe mata ndelengi jawab n jawab, bales, saur menjawab vX njawab, nyauri, mbales. Bila ayah sedang marah, jangan sekali-kali kamu ~. Yen bapak lagi duka, aja pisan-pisan kowe njawab, 2 nanggapi, nuruti. Gubernur ~ sebagian pertanyaan warga masyarakat melalui media koran. Gubernur nanggapi kabdh pitakonane warga KAMUS INDONESIA-JAWA — 191 jejak jemput masyarakat liwat media koran terjawab v 1 kajawab, kabales, k a s a u r. Pertanyaanku telah -. Pitakonku wis kajawab, 2 dijawab, dibalesi, disauri jawaban n balesan, jawaban, tanggapan, sauran jejak n tapak, tipak, tilas. - kaki pencuri masih terlihat di lantai Tapak sikile maling isih katon ing jogan jejal, berjejal v suk-sukan, jejel riyel. Bila tiba jam kerja, para penumpang - di dalam bus. Yen wayah wektu makarya, para penumpang suk-sukan sajraning bis menjejali v njejeli. Para penjahat-mulutnya dengan kain. Para penjahat njejeli tutuke nganggo gombal menjejalkan v njejelak& jelaga n langes, angus. - di panci itu tebal sekali Langes ing ompreng iku kandhel banget jelas adj 1 cetha, tetela, terang, gamblang, nyata. Sudah - dialah pelakunya.VJis cetha dheweke kang dadi palakune, 2 kukuh, teges, teguh. Kedudukannya sudah - dlm masyarakat. Palungguhane wis kukuh ing masyarakat menjelaskan v mratelakake, mbeberake, nerangake, nyatakake, ngandharaki, njlentrehake. Pak Guru sedang - materi pelajaran. Pak Guru lagi mratelakak£ babagan ngenani pawulangan memperjelas v nggenahake, nyethakake. Aku datang ke sini ingin - peristiwa yang sebenarnya. Aku teka mrene pengin nggenahake kedadean kang sabenere terjelaskan v katerangake, kaandharake, kabeberake, kacethakake. Permasalahan itu telah dengan baik. Masalah iku wis katerangake kanti becik penjelasan n katrangan, pratelan, panerang, andharan, beberan. Aku membutuhkan -mu. Aku mbutuhake katranganmu kejelasan n kajelasan, kagamblangan jelek adj elek, ala. Jangan bertindak -. Aja tumindak elek menjelek-jelekkan v ngala-ngala, ngelek-elek. Kebiasaan - orang lain adalah perbuatan yang tidak baik. Kabiasan ngala-ala wong liya kuwi tumindak kang ora becik kejelekan n kanisthan. Jangan suka mengumbar - orang lain. Aja sok ngumbar kanisthane wong liya jembatan n kreteg. Satu-satunya - di kampung ini telah putus akibat diterjang banjir. Siji- sijin6 kreteg ing kampung iki wis pedhot merga diterak banjir. jemput, menjemput v methuk, mapag. Kapan kamu akan 192 — KAMUS INDONESIA-JAWA jemu jemih menjemputku? Kapan kowe arep methuk aku? jemu adj bosen, jeleh, juweh. Aku sudah - melihat tingkahmu. Aku wis bosen weruh kelakuanmu jemur, berjemur v dhedhe.epe, pe, me, pepe. Setiap pukul enam hingga pukul tujuh, kakek ~ di pelataran rumah. Saben jam enem nganti jam pitu, simbah dhedhe ing latar menjemur v mepe, meme. Bu Ngatijah sedang ~ padi hasil panennya. Bu Ngatijah lagi mepe pari asil panenne teijemur v kepeme, kepepe. Kerupuk itu sudahkah ~ semuan? Krupuk kuwi wis kepeme kabeh apa durung? jemuran, penjemuran n pemeyan, p^peyan. Karena banyak baju yang kujemur, tali ~ku putus. Amarga kakean klambi kang tak peme, tali pemeyanku pedhot jenguk /tilik, -lah dia sesekali saja. Tilikana dheweke pisan- pisan wae menjenguk / niliki, ndhayohi, marani. Aku baru pulang ~ bayi Aku lagi wae mulih saka niliki bayi jenis n wema, jinis, macem. Berapa - baju yang kau tawarkan kemarin? Pirang werna klambi kang mboktawakake wingi? - kata jinising tembung - kelamin jinis kelamin beijenis-jenis num warna- warna, manekawarna, macem-macem menjenis v nggolongi, njinisi penjenisan n panggolongan, panjinisan sejenis n sawema, sarupa, sajinis, samacem jenuh adj e mu, bosen, jeleh. Karena terlalu lama menunggu, aku jadi —. Amarga kesuwen ngenteni aku dadi emu menjenuhkan / mboseni, njelehi. Lama-lama, acara ini ~. Suwe-suwe adicara iki mboseni jepit, menjepit / njepit, nyapit'r menggunakan tang njepit nganggo tang terjepit v kejepit, kecepit. Tanganku - pintu. Tanganku kejepit lawang jera adj kapok. Aku sudah - datang ke tempat ini Aku wis kapok teka ing papan iki menjerakan / ngapokake. Makanan di warung ini tidak enak, - pembeli Panganan ing warung iki ora enak, ngapokake wong kang padha tuku jerami n dami, damen, merang. Kerbaunya diberi makan -. Kebone diwenehi pakan dami jerawat n kukul berjerawat / kukulen jemih adj bening, resik, ora buthek. Air sumur ini - sekali Banyu sumur iki bening tenan KAMUS INDONESIA-JAWA — 193 jidat justru jidat n bathuk. - lebar. Bathuk ombo jika p yen, menawa, nek. - kamu rajin, pasti kamu berhasil Yen kowe sregep, mesthi kowe nemoni asil jilat v dilat. Sebelum dimakan, — dahulu. Sadurunge dipangan, dilat dhisik menjilat v ndilat Seperti ~ ludah sendiri. Kaya ndilat idune dhewe jinak adj lulut, tutut. Ayamku - sekail Pitikku lulut banget Jitak v kethak. Kalau bohong, aku - kepalamu! Yen ngapusi, tak kethak sirahmu! menjitak v ngethak; nothok. Jangan suka ~ kepala anak, itu tidak baik. Aja sok ngethak sirahe bocah, kuwi ora becik jiwa n roh, nyawa, sukma, -nya telah tenang di surga. Rohe wis tenang ing surga jongkok, berjongkok v ndhodhok. Jangan ~ di tengah pintu. Aja ndodhok ing tengah lawang jorok adj 1 kemproh .Jangan -. Aja kemproh, 2 saru. Dilarang bicara - di depan anak kecil Ora kena ngomong saru ing ngarepe bocah cilik jual v adol. Kamu - apa? Kowe adol apa? menjual v ngedol. Para pedagang dari Gujarat biasanya - baju dan pecah belah. Para bakul saka Gujarat biasane ngedol klambi lan barang beling jumlah n cacah, gunggung. Berapa - anak yang telah mendaftar? Pira cacahe bocah kang wis ndaptar? menjumlah v njumlah, nggunggung menjumlahkan v njumlahake, nggunggungake jumpa, berjumpa v kepethuk, ketemu. Sudah lama kita tidak -. Wis suwe awake dhewe ora kepethuk menjumpai v nemoni, methuki. Dia terlihat ceria ketika - istrinya. Dheweke katon sumringah nalika nemoni bojone perjumpaan n patemon. - ini begitu menyenangkan. Patemon iki nyenengake banget jungkal v jungkel. -kan saja di sana jungkelna wae ing kana menjungkalkan v njungkelake. Dia ~ sepedanya di selokan. Dhdwek6 njungkelake pite ing peceren terjungkal v kejungkel jurnalis n juru warta jurnalistik n bab pawartan justru adv 1 pas, kebeneran, keleresan, 2 luwih-luwih, malah, malahan, malaken 194 — KAMUS INDONESIA-JAWA kabar kais K kabar n kabar, warta, pawarta. Mendengar-itu, dia langsung pingsan. Krungu warta kuwi, dheweke langsung semaput mengabarkan v ngabarake, martakake. Aku datang ke sini hanya ingin - kalau nenekmu masuk rumah sakit Aku teka mrene mung pengin ngabarake yen simbahmu mlebu rumah sakit kabul n kabul mengabulkan v nuruti, ngijabahi. Terpaksa aku - permintaannya. Kepeksa aku nuruti panjaluke terkabul v keturutan, kelakon, kasembadan. Akhirnya, apa yang dimintanya ~. Akirl, apa kang dijaluk keturutan kabur I adj blawur, blabur, ora cetha (tumrap pandeleng mripat). Setiap senja tiba, pandangannya menjadi -. Saben wayah surup teka, pandeleng4 dadi blawur kabur D v minggat, lunga nggeblas. Sudah sebulan dia - dari rumah mertuanya. Wis sesasi dheweke minggat saka omahe maratuwane kabut n pedhut, ampak-ampak. - pagi ini tebal sekali. Pedhut wayah esuk iki kandhel banget kaca n pangilon, kaca, -ku pecah pangilonku pecah berkaca v 1 ngaca, ngilo. Sebelum berangkat kerja, dia tidak lupa ~ dahulu. Sadurunge mangkat kerja, dheweki ora lali ngaca dhisik, 2 nyonto. - pada kejadian yang telah lalu adalah hal yang bijaksana. Nyonto saka kedaden kang wis kliwat kuwi bab kang wicaksana berkaca-kaca adj kembeng- kembeng. Matanya - akan menangis. Mripate kembeng-kembeng arep nangis kagum adj gumun, eram. Para penonton - datnya. Para pamiyarsa digawe gumun kara dh£wek4 mengagumkan adj nggumunake. Kepandaiannya - banyak orang. Kaprigelane nggumunake wong akeh kail n pancing mengail / njupuk iwak nganggo pancing, mancing. Jika sedang ~ dia lupa waktu. Yen lagi mincing, dheweke lali wayah kaing, mengaing v mbaung, njegog. Anjingnya _ karena dilempar sandal. Asune mbaung amarga dibalang sandhal terkaing-kaing v mbaung- mbaung, njegog-njegog. Anjingnya ~ sambil berlari Asune njegog-njegog karo mlayu kais, mengais v 1 nyekeri (tumrap pitik Isp). Pemulung ~ KAMUS IN DONESIA-JAWA — 195 kaisar kaji sampah. Pemulung nyekeri sampah. 2 nggolek (pangan, kasil, Isp) mengais (-ngais) v 1 ngeker-eker. Ayamnya ~ beras. Pitik6 ngeker-eker beras. 2 golek-golek mengaisi 1 nyekeri. 2 ceker- ceker. 3 nggoleki mengaiskan /1 nyekerake. 2 nggolekake. Orang tuanya berusaha keras ~ uang untuk kuliahnya. Wong tuwane ngupa daya nggol&kak£ dhuwit kanggo kuliahe. kaisar n raja kekaisaran n kerajaan kait I n canthel, canthol, cangkol. Helmnya di-kan di sini. Helm6 dicanthelke neng kene. mengait v nyanthel, nyanthol, nyangkol. Penitinya ~ di baju. Penitine nyanthdl ing klambi. kaitan, pengait n canthelan, cantholan, cangkolan. Paku ini memang untuk ~ sapu. Paku iki panc&n kanggo canth&lan sapu, terkait v kecanthel, kecanthol, kecangkol. Bajuku robek ~ paku. Klambiku suwek kecangkol paku. kait n v gandheng, sambung, magepokan mengait / nggandheng, nyambung, magepok berkaitan v gandheng ceneng, gandheng renteng mengaitkan / nggandhengake, nyambungake. Kamu suka sekali - dengan hal-hal mistis. Kowe senengane nggandhengake karo bab mistik. keterkaitan v gegandhengan, sesambungan, magepokan kaitan n gandheng ceneng, gandheng rdntdng, sesambungan. Masalahmu tidak ada ~nya dengan masalahku. Masalahmu ora ana gandheng cenenge karo masalahku. kajang n welit Gubugnya diberi atap -. Gubuge dipayoni welit mengajangi v meliti, mayoni, nutupi nganggo welit berkajang v welitan, payonan welit teikajang v kawelit kepayon welit sekajang n sawelit kaji Ini wulang, pitutur, ajaran 2 nylidhiki, tliti 3 kaji (munggah kaji). Tahun 1940, kakek saya sudah _. Taun 1940, Simbahku wis kaji. - lama pitutur lawas, piwulang lawas mengaji v ngaji, nderes (tumrap Quran). Sehabis sembahyang maghrib, dia tidak lupa ~. Sawise sembahyang magrib, dhdweke ora lali ngaji. mengkaji v 1 sinau, nyinau. - ilmu itu penting. Sinau ngelmu kuwi penting. 2 nliti, nylidhiki, nlusur, mriksa, niti. Pekerjaan utamanya ialah 196 — KAMUS INDONESIA-JAWA kaji kaki - ilmu tanaman. Gaweane pokok yaiku nliti ngelmu tanduran. mengajikan v ndongakake, nderesake, ngajekake terkaji v kapriksa, katliti, katiti, kasinau kajian n kajian, panyinaon pengajian n pangajian, piwulang (tumrap agama Islam) pengkaji n panliti, pamriksa pengkajian n panaliten kaji U n kaji (bangsanS iwak segara) kakak I n kang, kakang, kangmas, kangmbok, mas, mbakyu berkakak v duwe kakang, duwe kangmas, duwe mas, duw6 kangmbok, duwe mbakyu kakak n v kakak, cekekek, cekakak, lakak ngakak, nyekakak terkakak-kakak v ngakak, nyekakak, nyekekek, lakak-lakak. Dia tertawa ~. Dheweke ngguyu ngakak. kakanda n kang, mas, kakang, kangmas, kakangmas kakao (D) 1 wit coklat 2 coklat kakap I 1 iwak kakap, 2 gedhe (tumrap perusahaan, kantor, pabrik, Isp), 3 dhuwur (tumrap tingkatan) kakap n prau cilik lan ceth£k kakatua n 1 jeneng manuk 2 jeneng iwak segara kakawin n kakawin kakek n simbah kakung kakek-kakek adj 1 simbah- simbah 2 wong sing wistuwa banget berkakak v duwe simbah kakung kaken n 1 kaken 2 nganti tuwa, nganti kakek-kakek. Semoga langgeng hingga - ninen. Muga-muga langgeng nganti tekan kaken-ninen. kaki Ini sikil. -mu kotor sekali Sikilmu reged banget. 2 cakar, c&kdr (tumrap pitik Isp) - telanjang a nyeker, tanpa sandhal. Aku berjalan dengan ~. Aku mlaku nyeker. - gajah Dok beri- beri. Orang itu sudah lama mengidap ~. Wong kuwi wis suwi lelaranen beri-beri. - gunung n ngisor gunung. Desaku terletak di ~ Ungaran. Desaku ana ing ngisor gunung Ungaran. - hutan pinggir alas. Pamanku sering menggembalakan kerbaunya di~. Paklikku kerep ngangon kebone ing pinggir alas. - lima angkringan, klithikan, gledhegan (tumrap panggonan kanggo bakulan). Aku suka makan di ~. Aku seneng madhang ing angkringan. - seribu luwing. - hidup di bawah tanah. Luwing urip ing ngisor lemah. - tangan kawula. Fredy menjadi ~ penjahat Fredy dadi kawulane penjahat sekaki n sasikif (ukuran) berkaki v duwe sikil. Kambing termasuk binatang ~ empat. Wedhus klebu ke wan sikil papat KAMUS IN DON ESIA-J AWA — 197 kald kali kaki n n mbah kakung, eyang kakung, aki kaki-kaki n aki-aki, simbah- simbah, wong sing wis tuwa banget Walaupun sudah ~, Simbah masih mjin ke sawah. Sanajan wis aki-aki. Simbah taksih sregep tindak sawah, kakus n kakus, jumbieng kala n wayah, mangsa, wektu, wanci. - matahari terbit, pemandangannya indah sekali. Wayah srengenge mlethek, pemandhangane apik banget. Ada - nya adv kadhang-kadhang, ana wayahe, ana mangsane, ana wektune, ana wancine kalah adj 1 kalah 2 teluk 3 asor 4 nistha. Dalam pertandingan itu aku -. Ing palagan kuwi aku kalah. mengalah v ngalah, ngasor. Daripada babak belur lebih baik ~. Tinimbang babak belur luwih becik ngalah. mengalahkan v ngalahake, nelukake, ngasorake, nisthakake. Indonesia mampu ~ Malaysia dalam pertandingan persahabatan. Indonesia bisa ngalahake Malaysia ing pertandhingan persahabatan, terkalahkan v dikalahake, kateiukake, kasoran, kanistha. Jawara itu ~ oleh keangkuhannya sendiri. Jawara iku kasoran dening umuke dhewe. kalahan adj kalahan, ora menangan, ora tau menang. Jika main kelereng. Adi ~. Yen dolanan setin, Adi kalahan, kalang I n ganjel, bantalan berkalang v kaganjel, bantalan, sendheran. Lebih baik mati ~ tanah daripada hidup becermin bangkai (pb). Luwih becik mati sendheran lemah tinimbang urip dikon ngilo bathang. mengalang v ngganjeli, mbantali, nyendheri. Bapak ~ pintu dengan kayu supaya tidak membuka sendiri. Bapak ngganjeli lawang nganggo kayu supayanl ora mbuka dhewe. terkalang v kaganjel, kabantalan, kasendheran kalang, kalangan Uni bunderan 2 saundheran 3 sakelompok kalang m n jeneng iwak 1614 kalajengking n kalajengking, ketunggeng. Hati-hati, di dalam gua itu banyak -! Ngati-ati, ing njero guwa kuwi akeh ketunggeng! kalau adv y£n kalimat n ukara. Betulkan dahulu -mu! Benerake dhisik ukaramu! kali I n kaping, ping, ambal. Berapa - kamu ke sini? Kaping pira kowe mrene? berkali-kali adv bola-bali, makaping-kaping, kerep, matikel. Meski jatuh -, dia tidak jera. Senadyan tiba bola-bali, dhew6k6 ora kapok. mengalikan, memperkalikan v 198 — KAMUS INDONESIA-JAWA kali kambang ngapingake, nikelake, nangkarake kali-kalian, perkalian n ping-pingan, ambalan, tangkaran. Anakku sudah mulai belajar ~. Anakku wis mulai sinau ping-pingan. pengali n panangkar sekali n 1 sepisan. Dia pernah berkunjung ke rumahku -. Dheweke tau menyang omahku sepisan. 2 banget, tenan. Nenekmu galak -. Simbahmu galak banget sesekali adv kala-kala, tau-tau, kadhang kala, pisan-pisan. Anaknya ~ menjenguknya. Anake kala- kala niliki dheweke. sekali-sekali adv kala-kala, sepisan-pisan, kadhang- kadhang, kadhang kala, kala mangsa sekalian 1 adv karo, lan, sisan 2 num kabeh kali n n kali. Orang-orang sekarang sudah jarang mandi di _. Wong-wong saiki wis arang adus ing kali. kali DI adv mbok menawa, kira-kira, kayane, ayake, sajake. Dia tidak tahu, _/ Dheweke ora ngerti mbok menawa! kalis adj 1 kalis 2 ent&k resik Wah, apemnya bisa _ Wah, apeme bisa entek resik. 3 ora nyerep (tumrap banyu). Daun talas _ jika terkena air. Godhong tales kalis y£n kena banyu. 4 ora pasah (luput ing lelara) 5 ora kraket. Adonan untuk membuat donat harus diuleni sampai _. Adhonan dinggo gawe dhonat kudu diufeni nganti ora kraket ing tangan. kalkulasi n petungan kalkulator n alat etung, kalkulator kalong n kalong, lawa, kampretJiko malam, di kebun belakang rumah banyak _. Yen bengi, ing kebonan mburi omah akeh lawa. kalung n kalung. Bu Dani membeli _ emas baru. Bu Dani tuku kalung emas anyar, mengalungkan v ngalungake. Penari Bali itu ~ bunga kepada Presiden. Penari Bali kuwi ngalungake kembang kanggo Presidhen. berkalung v nganggo kalung kalut adj 1 bingung 2 omongane ora karuan kama n 1 katresnan 2 pepenginan sanggama 3 winih saka wong lanang 4 dewa asmara kamar n kamar, senthong. - depan kamar ngarep. - tengah kamar ing tengah omah, biyasane kanggo nemokake pengant&n. - baca kamar kanggo maca. - tunggu kamar kanggo nunggu. - kecil pekiwan,jedhing, kolah mengamar v ngamar, mlebu kamar berkamar v duwe kamar, nganggoni kamar sekamar n sakamar kambang v kambang, kampul mengambang v kumambang, kumampui, KAMUS INDONESIA-JAWA — 199 kambing kancing kampul-kampul. Korban ditemukan tewas ~ di sungai Korban ditemokake kumambang ing kali. kambing n wedhus. Pak Rahmat syukuran menyembelih seekor _ . Pak Rahmat syukuran nyembeleh wedhus siji. kamboja -♦ kembang kemboja kambuh adj kumat, angot. Penyakit jantungnya sering _. Penyakite jantung kerep kumat kambuhan adj kumatan, angotan. Residivis itu memang pencuri ~. Residhivis kuwi pancen maling kumatan. kambuh-kambuhan adj kumat-kumatan, angot- angotan kami n aku kabeh, awake dhewe kamil adj 1 sempurna 2 ora ana cacadi Kamis n Kemis (jeneng dina) kamitua n kamituwa, pengarep, pinituwa, sesepuh, lurah dhukuh kamp n tendha, kemah kamper n kamper, kapur barus kampiun n jawara kampuh n dodot berkampuh v dodotan, nganggo dodot kampung n kampung, desa, dhusun, dhukuh. - halaman kampung asal. ~ku Temanggung. Kampung asalku Temanggung. - seni dhusun seni berkampung v ngumpul mengampungkan v 1 ngomahake 2 ngumpulake perkampungan n pomahan, padhusunan, padhukuhan sekampung n sakampung, sadhusun, sadhukuh kampungan n kampungan, udhik, ndesa, kurang pengalaman kamu pro kowe, sampeyan. Kapan _ akan menyerahkan tugasmu? Kapan kow6 arep menehake tugasmu? kanan n tengen. Jika makan, pakailah tangan -. Yen madhang, nganggo tangan tengen. menganan v nengen, menggok tengen. Kalau tidak ~ mungkin saja mengiri Yen ora nengen, ya ngiwa. terkanan adj paling tengen kancing n benik, kancing. _ bajuku lepas. Benik klambiku copot berkancing v 1 duwe kancing, ana kancinge. Kakak perempuanku suka baju ~. Mbakyuku seneng klambi sing ana benike. 2 kumancing, kemunci. Pintunya ~. Lawange kumancing. mengancing v ngancing, ngunci mengancingkan v mbenikake, ngancingake, nguncekake mengancingi v mbeniki, ngancingi. Beberapa karyawan sedang ~ baju 200 — KAMUS INDONESIA-JAWA kandang kangkang yang sudah dijahit Pegawe- pegawene lagi padha mbeniki klambi sing wis dijait kandang n kandhang, omah kewan.—merpati pagupon. — ayam/bebek kombong. — kuda/tstal gedhogan. — macan krangkeng berkandang v duwe kandhang mengandang /ngandhang. Kambing-kambing Pak Tono bisa ~ sendiri. Wedhus- wedhuse Pak Tono bisa ngandhang dhewe. mengandangi v ngandhangi. Adikku ~ jangkriknya agar tidak lepas. Adhiku ngandhangi jangkrike supaya ora ucul. mengandangkan / ngandhangake, nglebokake ing kandhang. Setiap senja tugas adikku ~ ayam. Saben surup tugase adhiku ngandhangake pitik. sekandang n sakandhang. Ayam kalkunku - dengan bebek. Pitik kalkunku sakandhang karo b£bek. kandidat n calon, bakal kandung n pranakan, guwa garba. - air mata kanthong eluh. - jantung kanthong jantung, - kencing p£h, kandhung kemih mengandung v 1 meteng, isi, ngandhut, mbobot. Karena bekerja, terpaksa dia meninggalkan istrinya yang sedang ~. Amarga nyambut gaw6, kepeksa dhdweke ninggalake bojone sing lagi meteng. 2 nduweni. Pesannya - maksud yang baik. Pesene nduweni maksud kang becik. 3 nggembol. Nenek- uang di stagennya. Simbah nggembol dhuwit sajroning kendhite. - hati mangkel, anyel, jengkel, sebel. Aku - padanya. Aku mangkel karo dheweke. berkandung v 1 momot 2 meteng, mbobot terkandung v kemot, isine. Apa yang ~ di dalamnya? Apa kang kemot ing jerone? kandungan n 1 kandhutan, pranakan. Sudah berapa bulan - istrimu? Wis pirang sasi kandhutane bojomu? 2 uneg-uneg, krenteg. Keluarkan saja apa yang menjadi - pikiran dan hatimu selama ini! wetokna kabeh apa kang dadi uneg-uneg pikiran lan atimu sasuwene iki! 3 isen. Buah ini ~ vitaminnya baik untuk kesehatan. Woh iki isen£ pitamin apik kanggo kawarasane awak, sekandung n sakandhung, tunggal welat kangkang v kangkang, mbegagah mengangkang v mekangkang, mbegagah, methothok. Anak gadis kok tidurnya ~. Bocah w£dok kok turuni mekangkang. mengangkangkan v m e ka n g k a n g a k£, mbegagahake, methothokake KAMUS IN DON ESIA-JAWA — 201 kantong karunia kantong n 1 kanthong. Belanjaan ibu banyak sekali sampai _ plastiknya penuh. Blanjane ibu akeh banget nganti kanthong plastike kebak. 2 sak. Uangnya dimasukkan _ Dhuwite dilebokake sak. mengantong v 1 nganthong 2 ngesak mengantongi v 1 nganthongi 2 ngesaki berkantong v duwe kanthong, ana kanthonge kantuk, mengantuk v ngantuk. Anak kecil itu rewel karena _ . Bocah cilik iku rewel amarga ngantuk. terkantuk-kantuk v kengantuken.A/ru menunggu kedatanganmu hingga Aku ngenteni tekamu nganti kengantuken. kapal I n kapal, prau.-api kapal api- barang penumpang kapal momotan-penumpang. - feri kapal panyabrangan. - induk kapal indhuk. - kargo kapal kargo, kapal barang, kapal momotan. - kelotok kapal keluthuk.-ketuk kapal keruk. - layar kapal layar. - motor kapal montor. - pamer kapal pamer. - patroli kapal patroli. - penumpang kapal penumpang. - perang kapal perang. - pesiar kapal plesir. - samudra kapal laut. - selam kapal silem. - tangki kapal tengki. -udara montor mabur berkapal v numpak kapal, nggunakakg kapal. Zaman dulu berangkat naik haji ~. Zaman mbiyen mangkat munggah kaji numpak kapal. kapal n n kapal, kaanan kulit kang kaku lan kandel. kapalan v kapalen. Telapak tangannya ~. Dlamakane kapalen. karyawan n pegawe. _ di kantor ini ramah semua. Pegaw4 ing kantor iki sumeh kabeh. karakter n watak, watek, sipat. Memang sudah menjadi _ nya seperti itu. Pancen wis dadi watake kaya ngono. berkarakter adj 1 nduwe watak. Kakaknya memang ~ keras. KakangnS pancen nduwe watak atos. karam v kerem, kelem, keleb. Kapal Titanic - karena menabrak bongkahan es. Kapal Titanic kerem amarga nabrak karang es. karat n teyeng. Besinya sudah ada - nya. Wesine wis ana t^ydnge. berkarat, mengarat v ngarat, niyeng. Baru saja beli, pisaunya sudah ~. Lagi wae tuku pesone kok wis neyeng. karatan adj tdydngen. Sendoknya sudah jangan dipakai! Sendhoke wis teyengen, aja dienggo! karena p amarga, karana, awit, sabab, jalaran, jer, lantaran, sarana. Dia menangis - sedih. Dheweke nangis amarga sedhih. - Allah eklas, karana Allah. Aku melakukan ibadah ~. Aku ngibadah kanthi eklas. karunia n ganjaran. Ini semua adalah - Tuhan alam 202 — KAMUS INDONESIA-JAWA kata kawan semesta. Iki kabeh ganjaran saka Gusti kang murbeng dumadi. kata n 1 tembung. 2 gunem, celathu, kandha, omong, rembug, ujar. - adat paribasan. - asli tembung asli, tembung asal (tumrap ilmu linguistik). - benda tembung aran. - berimbuhan, - turunan tembung andhahan. - bilangan tembung wilangan, tembung cacah. - bersusun tembung susun (tumrap ilmu linguistik), - dasar tembung lingga. - depan tembung pangarep, ancer-ancer. - ganti tembung ganti, tembung sesulih. - ganti orang tembung ganti aran. - ganti taktentu tembung ganti ora temtu. - keadaan, - sifat tembung sipat, tembung kaanan. - kerja tembung kriya.-kerja bantu tembung kriya pambiyantu. - keterangan tembung katrangan. - majemuk tembung camboran. - pendahuluan, - pengantar purwaka, tembung pambuka. - penggolong, - bantu bilangan tembung panggolong, tembung pambantu wilangan. - pinjaman tembung silihan. - sapaan tembung panyapa. - sepakat tembung sarujuk. - tugas,- seru tembung undangan, tembung prentah, tembung tugas. - tanya tembung pitakon. - ulang tembung rangkep, tembung ambalan. - wantahan tembung manca berkata v guneman, celathu, kandha, ngomong, rembug, nembung. - dua menda- mende berkata-kata v guneman, celathu, kandha, ngomong, nyatur, nembung mengatai, mengata-ngatai vl ngunek-unekake, nyeneni 2 ngandha, ngrasani 3 misuhi, misuh-misuh mengatakan v 1 ngomongake, ngandhakake, nuturake 2 nyritakake terkatakan v kaomongake, critakna, kacritakake perkataan n 1 omongan, guneman 2 tembung 3 crita memperkatakan v ngrundhingake kawan n kanca, rewang, mitra, batur. Kita selalu membutuhkan - dalam hidup . Awake dhewe mesthi mbutuhake kanca sajroning urip. - bicara kanca tutur, kanca ngomong (tumrap ilmu linguistik). Siapa - kemarin? Sapa kanca tuturmu wingi? - hidup bojo. Dia sedang mencari seorang gadis yang akan dijadikannya sebagai Dheweke lagi nggolek kenya kang arep didadekake bojo. -sirih kinang. Nenek sedang mencari ~nya. Simbah lagi nggoleki kinange. - tebusan abdi, budhak. Sekarang bukan zamannya lagi memiliki Saiki wis ora KAMUS INDONESIA-JAWA — 203 kawasan kecil mangsan6 maneh nduwe abdi. berkawan v, perkawanan n 1 kekancan, bebrayan, memitran 2 sekuthu mengawani v ngancani, ndhampingi, mbaturi, ngumpuli. Aku ~ dia ke Jakarta. Aku ngancani dheweke menyang Jakarta, kawanan n kumpulan, grombolan. Polisi berhasil meringkus ~ perampok yang suka membuat onar. Polisi kasil ngringkus grombolan rampok sing senenge gawe onar. kawasan n tlatah, dhaerah, laladan, wewengkon, wilayah. Desa ini akan dibuat - industri Desa iki arep digawe dhaerah industri. kaya adj sugih. Sebaiknya, orang - membantu orang miskin. Becike, wong sugih mbiyantu wong k4r6. kekayaan n 1 kasugihan. - yang dimilikinya tidak membuatnya lupa untuk beribadah. Kasugihan kang diduweni ora ndadekake dheweke lali ngibadah. 2 bandha. Tunjukkan semua -mu! Ketokake kabeh bandhamu! ke p menyang, neng. Bapak pergi - Jakarta. Bapak tindak menyang Jakarta. kebun n kebon. Mencangkul di -. Macul ing kebon.-binatang kebon kewan, kebon raja. - percobaan kebon pacoban. - raya kebon raya berkebun v tetandur (tumrap kebon) memperkebuni, memperkebunkan vnandur (tumrap kebon) perkebunan n 1 kebon. 2 pakebonan. 3 lemah kebon kecewa adj cuwa, kuciwa, gela. Hatiku - karena janjimu. Atiku cuwa amarga janjima mengecewakan adj nyuwani, nguciwani, nggelani. Jangan sampai ~ ibumu! Aja nganti nyuwani ibumu! kecil adj 1 cilik. 2 anom, enom. 3 sathithik. 4 ciyut 5 sepele, remeh berkecil-kecil v baka sethithik, saka sethithik. berkecil-kecilan v, kedi- kedian adj cilik-cilikan mengedl vnyilik, mungkred, njengkerut mengecilkan, memperkecil v, pengecilan n 1 nyilikake. 2 nyepelekake, ngremehake kedl-mengedl adj cilik-cilik, sepele, remeh kecil-mengecilkan v nyepelekake, ngremehake, nyek-nyekan, ece-ecenan, ngiwi-iwi kedlan adj cak luwih cilik. - hati 1 nesu, cilik aten. 2 wedi, jirih, sumelang kekecilan n 1 keciliken. a 2 keciliken. Santi membeli baju ~. Santi tuku klambi keciliken. sekedi adj 1 padha cilike. 2 saenom, sacilik 204 — KAMUS INDONESIA-JAWA kelompok kedai n warung, dodolan, dhasaran. Kamu menjaga -sementara Ibu ke pasar. Kowe njaga warung nalika Ibu menyang pasar. berkedai v marung, dhasar, dodol. Tukang bubur ayam keliling itu sekarang ~ di depan pasar. Tukang bubur ayam kliling kae saiki marung ing ngarep pasar. kedap adj kedhap, rapet, rengked. - air kedhap banyu. - cahaya kedhap cahya. - cuaca kedhap hawa. - nyamuk kedhap lemut, kedhap lamuk, kedhap jingklong. - suara kedhap swara, - udara kedhap hawa kejam adj kejem, angkara. Penguasa yg - tidak disukai rakyatnya. Panguwasa kang kejem ora disenengi rakyate. kejar v oyak, buru, bledig. - orang itu! Oyak wong kuwi! berkejar-kejaran v oyak- oyakan. Adikku - dengan temannya. Adhiku oyak- oyakan karo kancane. mengejar v mburu, ngoyak, mbledig. Polisi - buronan yang kabur dari penjara. Polisi mbledig buronan kang uwai saka kunjara. keji adj nistha, kejem. Perbuatan - akan mendapatkan balasan nantinya. Kelakuan nistha bakal entuk piwales mengkone. kelapa n klapa, krambil. Minyak - murni sangat baik untuk menggoreng. Lenga klapa asli apik tenan kanggo nggoreng. kelar adj rampung. Sudah - belum pekerjaanmu? Wis rampung apa durung gaweanmu? kelereng n 1 neker, keneker, dhir. Bermain -. Dolanan neker. 2 isi klerak keliru adj kleru. Jangan - menafsirkan. Aja kleru ngartekake. kelit, berkelit v endha. Setiap ditanya dia -. Saben ditakoni dheweke endha. kelola, mengelola v ngurusi. Siapa yang - sekolah ini? Sapa kang ngurusi sekolahan iki? terkelola v kaurus. Sekolah ini ~ dengan baik. Sekolahan iki kaurus kanthi apik, pengelola n pangurus. Sudah lama Pak Asim jadi -yayasan ini. Wis suwe Pak Asim dadi pangurus yayasan iki. - proyek pangurus proyek pengelolaan n pangurusan. - makam ini diserahkan kepada pemerintah desa. Pangurusan pasar£yan iki diwenehake marang pamrentah desa. - kebun pangurusan kebon, - tanah pangurusan lemah kelompok n klumpuk, klompok, klumpukan, kumpulan, golongan, grombolan, krompolan. - bibit klompok winih. - kekerabatan Antr klompok paseduluran. - pemirsa Kom klompok pamirsa. - pendengar Kom KAMUS INDONESIA-JAWA — 205 keluar kena klompok pamiyarsa. - umur klompok umur berkelompok v nggrombol, rtgumpul, nglumpuk. Hidup~ menjadi kebiasaan manusia purba. Urip nggrombol dadi kabiasan manungsa jaman biyen. berkelompok-kelompok v nggrombol-nggrombol, nglumpuk-nglumpuk, ngumpul-ngumpul mengelompokkan v nggolongake, ngumpulake, nglumpukak^ mantha-mantha keluar v metu. Karena sudah tidak betah, dia - dari kantornya. Amarga wis ora krasan, dheweke metu saka kantore. mengeluarkan v ngetokak£ keluarga n sanak sedulur. Tidak memiliki -. Ora duw4 sanak sedulur. kelupas, mengelupas v nglothok, nglocop, mlicet, mlecet. Kulitnya -. Kulite nglothok. kembali v 1 bali, mbalik, mulih. Kapan kamu -? Kapan kowe bali? 2 balen. Dia - dengan istrinya. Dheweke balen karo bojone. 3 maneh. Datang - setelah sekian lama pergi Teka man&h sawise lunga suwe. - ke rahmatullah mati pengembalian n pamulihan kembalian n susuk, jujul. ~ belanja tadi berapa? Susuke blonjo mau pira? kemari v mrene. Aku datang - karena ada keperluan. Aku teka mr£n£ sabab ana perlu. kemarin n wingi, dhek wingi. - dia datang ke resepsi pernikahan adiknya. Wingi dheweke teka menyang resepsi nikahane adhin£. kemas adj kukut, benah. Pedagang di pasar itu sudah -. Bakul- bakul ing pasar kuwi wis padha kukut berkemas v tata-tata, bebenah, kukut Setelah azan subuh, dia sudah mulai ~. Bar adan subuh, dh£w&ke wis wiwit tata-tata. dikemas v diwungkus, dibuntel. Permen jahe ini - menggunakan kertas. Permen jae iki diwungkus nganggo kertas, mengemas! v ngukuti, bebenah. Setiap pukul empat sore, dia sudah ~ dagangannya. Saben jam papat sore dheweke wis ngukuti dagangane. kemasan n wungkus, buntel kemudian n 1 keri, tembe mburi. 2 sesuk. 3 terus, nuli, sabanjure, sawise. - hari sesuk, emben mengemudiankan v 1 ngerekake. 2 ngundur, nangguhake kena v 1 kena, gupak. Bajumu - apa? Klambimu kena apa? 2 trep, pas. Pesannya - benar di hati. Pesen6 trep tenan ing jero ati. 3 kaserang. Dia - penyakit cacar. Dh£wek6 kaserang lara cacar. - andika kuwalat - dakwa, - hukum kadakwa, kaaran, diterka, dinyana, dikira, disengguh, dianggep. 206 - KAMUS INDONESIA-JAWA kenal kendur - emas dibesel, disogok. - hama kena penyakit, infeksi. - hati 1 kedanan, kasmaran, kesengsem. Aku ~ pada dirimu. Aku kasmaran marang sliramu. 2 sebel, mangkel. Aku ~ pada sikapmu. Aku sebel karo kalakuanmu. - lotre 1 entuk lotre. 2 untung, begja. - sembur 1 kesembur. 2 disrengeni, dinesoni, disentak, diuring-uring berkenaan v 1 awit saka. 2 gegayutan, ubungan. 3 jumbuh, sarujuk, cocog. 4 ngenani berkena-kenaan v padha ngenani mengena v 1 pas, trep. 2 kasil kena-mengena v 1 padha ngenani. 2 ubungan, sangkut paut 3 mreduleni, nggatekake mengenai n 1 ngenani. 2 v nyenggol. 3 p babagan, ubungan, perkara, bab, ngenani mengenakan v 1 nganggo. 2 nggunakake kenal vl kenal, tepung, wanuh. Aku - dengannya ketika masih di perantauan. Aku tepung dheweke nalika isih ing paran. 2 mangerteni. Apakah kamu - dengan orang itu? Apa kowe mangerteni wong kuwi? 3 kelingan. Kamu masih - aku tidak? Kowe isih kelingan marang aku apa ora? berkenalan v 1 kenalan, tepungan. 2 srawung berkenal-kenalan v padha kenalan, tetepungan, kenal- kenalan mengenal / ngerti, kenal mengenali v ngenali, mangerteni memperkenalkan / ngenalake terkenal / dikenal, dimangerteni, kondhang, misuwur, kawentar kenalan nkanca, kenalan perkenalan n kenalan pengenal n pangenal kencang adj 1 kenceng. Anginnya - sekali. Angine kenceng banget. 2 banter. Dia selalu - menjalankan motornya. Dheweke mesthi banter nglakokak£ motore. 3 pantheng. Pegang yang - talinya! Panthenga taline! mengencangkan / 1 ngencengake. 2 mbanterake. 3 mantheng kekencangan a 1 kekencengen. 2 kebanteren kendala n alangan, reribed, pepalang. Semoga semua lancar tanpa ada -. Muga- muga kabeh lancar tanpa ana alangan. mengendalakan v malangi, nyegati, mepeti, ngadhang, nyumpet, nyumpel, menggak, nyandhet kendur adj kendho .Sepertinya tali jemuran itu -. Kayane tali pemean kae kendho. mengendurkan / ngendhoni, ngendhokake. - tali Ngendhokake tali. KAMUS INDONESIA-JAWA — 207 kenyang kipas kenyang adj wareg. Sudah - belum? Wis wareg apa durung? keras adj 1 atos. Kue ini - sekali. Jadah iki atos banget. 2 banter, seru. Jangan bicara - padanya! Aja ngomong banter marang dheweke! keringat n kringet Mandi Adus kringet keriput adj kisut Kulitnya sudah -. Kulite wis kisut. kering adj asat, aking, garing, kering. Di musim kemarau air sungai -. Ing mangsa ketiga banyu kali asat. - kerontang garing banget (tumrap kali, sawah, Isp). - mersik garing banget (tumrap kayu). - ringkai garing banget (tumrap barang kang dipepe) mengering v nggaring mengeringkan v nggaringake, ngasatake kekeringan n 1 garing, kering. 2 asat kerja n 1 gawe. 2 kerja. 3 pista. - antara kerja sawetara. - bakti gugur gunung, gotong noyong. - bendang, - ladang, - sawah tetanen, magawe. - borongan kerja borongan. - kasar keija kasar. - lapangan, - medan kerja lapangan. - lembur kega lembur. - paksa, - rodi kerja peksa. - sama gotong royong, kamitran. - samben, - sambilan, - sampingan kerja samb&n. - tangan pakarya.-tulis klerek bekeija v 1 nyambut gawe, makarya, kerja. 2 duwe gawe mengerjakan v nggawe, nindakake, nggarap. - mayat ngurus mayit mempekerjakan v mburuhake, magawekake pekerja n 1 pagawe. 2 buruh. - ahli Adm ahli (tumrap pagawean). - harian buruh padinan, - kasar buruh, kuli. - mingguan buruh minggon. - musiman buruh musiman. - pabrik buruh pabrik pekerjaan n pagawean, pakaryan. - beresiko pagawean pituna. - sambilan samb&n. - tangan pakaryan pengerjaan n panggawean sekerja, sepekerjaan n sapagawean keruh adj butheg. Air sumur ini - sekali Banyu sumur iki butheg banget ketika n wektu, kala, nalika, rikala. Komar berangkat ke sawah - aku sedang mandi Komar budhal menyang sawah nalika aku lagi adus. seketika adv sanalika. Berubah Owah sanalika. khawatir adj sumelang, kuwatir, samar, wedi, uwas. Jangan - aku bisa menjaga diri! Aja sumelang, aku bisa njaga awakkul khilaf adj kleru, luput. Maafkan jika aku Sepurane yen aku kleru. Idpas n 1 kipas, kepet, kebut tepas. 2 kitiran (tumrap kapal, montor Isp) 208 — KAMUS INDONESIA-JAWA kiri kotak berkipas v 1 nepas, ngipas. 2 kipitan, kebutan, tepasan, kipasan mengipas v kipitan, tepasan, kipasan mengipas-ngipas v 1 kipasan, kepetan, tepasan, ngebuti. 2 ngipas mengipasi vngipasi, nepasi, ngepeti mengipaskan v ngabitake (tumrap buntut, kuping) kipasan n kipasan, kepetan. Cuaca panas begini paling enak ~ dan minum es. Hawa panas ngene penake kipasan karo ngombe es. kiri 1 n kiwa. Jangan makan menggunakan tangan -! Aja madhang nggunakake tangan kiwa! mengiri v ngiwa. Kalau tidak menganan mungkin -. Yen ora nengen, ya ngiwa kolom I n lajur, kolom kolom D n cagak, pilar - rangkaian ula-ula kolot adj kuna. Jangan berpikiran -! Aja nduweni pikiran kuna! kondisi n 1 wewaton, sarat. 2 kaanan- ekonomi kaanan ekonomi, - kesehatan kaanan kesehatan,- sosial kaanan sosial mengondisikan / nyarati, ngragadi konsisten adj 1 ajeg, lestari, tetep. Dari dulu dia tetap - dengan gaya bicaranya. Awit biyen dheweke tetep ajeg karo carane ngomong. 2 cocog, jumbuh kontakn, berkontak vsasambungap, gegayutan. - dagang sasambungan dagang. - senjata bebedhilan, tembak- tembakan mengontak v nggegayuti, nyambung silaturahmi kopi I n kopi. - arabika kopi arabika. - beras kopi beras, kopi las- lasan. - bubuk kopi bubuk. - dadak, - instan kopi dadak, kopi tubruk. - gelondong kopi glondhongan. - keras - pahit kopi paitan. - luwak kopi luwak. - pekat sari kopi mengopi v ngopi, ngombe kopi. Dingin-dingin begini paling enak ~. Adhem-adhem kaya ngene iki penake ngopi. kopi Uni turunan, tindhesan (tumrap layang Isp). 2 jilidan (tumrap buku), lembar (tumrap layang kabar) mengopi v nurun, nindhes (tumrap layang Isp). Aditya ~ pekerjaan Ratna. Aditya nurun gaweane Ratna. kotak n kothak, pethi, pethen. - perkakas pethi bekakas. - saran kothak pratikei. - suara kothak swara. - surat pethi layang berkotak-kotak v 1 kothak- kothak, kakothakan. 2 kapetak-petak. 3 kapisah- pisah mengotak v ngothak mengotak-ngotakan v misahake, ngothak-ngothakake terkotak-kotak v kapisah- pisah, kakothak-kothak pengotak-ngotakan n ngothak-ngothak KAMUS IN DON ESIA-J AWA — 209 kuah kutu kuah n duduh. Aku ingin makan sayur dengan -. Aku kepengin mangan jangan nganggo duduh. kudapan n panganan, jajan. Panitia menyuguhkan - di sela-sela seminar. Panitia nyuguhake panganan ing sela-selane wayah seminar. kupas, mengupas v ngonceki. - buah mangga. Ngonc&ki peiem. kurang adv 1 suda, kurang. Kalau kebanyakan, - sithik! Yen kakehan suda sithik! 2 sathithik .Jatahnya -. Jatahe sathithik. - adab dohok (tumrap guneman), clolo (tumrap tumindak). - adat, - ajar - bahasa dinthis. - air kurang banyu. - akal, - beres, - waras. - ingatan edan. - darah kurang getih (tumrap lelara kang disebabake getihe kurang). - hati - tenaga loyo. - iman kurang iman. - ingat kelalen. -jantan weden, jirih. - lebih kira-kira.-perhatian kurang kawigatdn, - periksa embuh, kurang ngerti. - pikir grusa- grusu, kesusu. - pikiran bodho. - terima kurang trima kurang-kurang adv sathithike. Rezekinya banyak tidak ~. Rejekine akeh ora kurang-kurang, berkurang, mengurang v susut, suda, kurang. Berat badannya sudah agak ~. Bobote wis rada susut berkekurangan v mlarat, ker4. Masih banyak orang yang ~. Isih akeh wong kang mlarat mengurangi v nyuda, ngurangi, nyusut. Dia - jatah uang saku anaknya. Dhdw&ke nyuda jatah sangu anake. mengurangkan v ngurangake, nyusutake. Jangan suka ~ timbangan. Aja sok ngurangak£ timbangan, pengurang n pangurang, panyuda kekurangan n kekurangan sekurang-kurangnya adv paling ora, saora-orane, sathithike kutu n tuma. Rambutnya banyak -. Rambute akeh tumane. 210 — KAMUS INDONESIA-JAWA laal laga L laal n inten abang, mutiara laba n bathi, bathen, untung. Bapak mendapat banyak - dari bisnisnya kali ini. Bapak entuk bathi akeh saka bisnise sing saiki. berlaba adj oleh bathi. Jika mau berusaha paling tidak kita akan Yen gelem makarya, paling ora awake dhewe bakal oleh bathi. melabakan v nguntungake, mbatheni laba-laba n temangga, kemlandhingan. Hati-hati jika masuk ke dalam rumah kosong itu, banyak -. Ati-ati yen mlebu omah suwung kuwi, akeh temangga. labil adj gampang owah, ora kuwat, obah-obah. Anak itu -sekali. Bocah kuwi gampang owah. labrak, melabrak v nglabrag, nglurug kanti nesu labuh I v melabuhkan v 1 ngudhunake (tumrap jangkar, kere, Isp). Kapal yg hendak sandar - jangkarnya. Kapal kang arep sandhar ngudhunake jangkar^. 2 nglabuhak£ (kapal, prau, Isp). Kapan syahbandar akan memberi izin untuk - kapal ini? Kapan kepala plabuhan arep menehi idtn nglabuhake kapal iki? labuh II, labuhan n tabuhan (upacara) lacak I, melacak v ngembrah lacak D, melacak v nglacak terlacak kalacak pelacakan n bab nglacak pelacak n wong/kewan kang nglacak lacak m melacak i'ora nyangkut (tumrap jangkar, Isp) lada n mrica ladang n tegai, tegalan. — padi n sawah berladang v negal, duwe tegalan memperladangkan v nggawe tegalan perladangan n pategalan, bab nandur ing tegalan peladang n tani tegalan laga I, berlaga v tarung. Ayamku sdh siap ~. Pitikku wis siap tarung melaga, melagakan vngadu (tumrap pitik, wedhus, Isp) memperlagakan v 1 narungake. Warga di sini gemar sekali - ayam. Wong kene seneng banget narungak£ pitik. 2 nubmkake. - ayam atau kambing itu tidak diperkenankan di dalam ajaran agama kita. Nubrukake pitik utawa wedhus kuwi ora kena ing ajaran agamane dhewe. perlagaan n bab tarung pelaga 1 jago adon (tumrap kewan). Ayam paman dijadikan ~. Pitike paklik didadekake jago adon. 2 tukang tarung. Profesinya menjadi ~. Gaweane dadi tukang tarung. KAMUS INDONESIA-JAWA — 211 laga laku laga □, berlagak a anggak, pongah. Jadi orang jangan suka ~. Dadi wong aja sok anggak. lain adj 1 seje. Tulisanku - dengan tuiisanmu. Tulisanku seje karo tulisanmu. 2 liya, beda. Dia berhubungan dengan lelaki -. Dheweke sesambungan karo wong lanang liya. 3 geseh. Hasil yang dicapai - dari tujuan awai Asil kang digayuh geseh saka tujuan awali. — dari itu p kajaba kuwi, saliyane kuwi. - ia juga bertindak sebagai anggota. Kajaba kuwi, dhewike tumindak dadi kawula, berlainan v beda-beda. Meski kembar, kesukaan mereka ~. Sanadyan kembar, kang disenengi beda-beda, melainkan p nanging, mung, namung. Bukan ini yg kumaksudkan, ~ itu. Dudu iki sing takkarepake, nanging kuwi. memperlainkan v mbedakaki. Jangan suka ~ anak! Aja sok mbedakaki bocah! kelainan adj 1 nyleneh. Anak itu memang agak ~. Bocah kuwi pancen rada nyleneh. 2 cacad. Apakah anak itu memiliki ~? Apa bocah iku duwe cacad? berkelainan v duwe cacad laku adj 1 solah tingkah, laku, tindak, patrap. Tingkah -nya membuatku bingung. Solah tingkahe gawe aku bingung. 2 adj payu. Kacangnya sdh - apa belum? Kacangi wis payu apa durung? 3 v tirakat Kakek melakukan - agar hajatnya terkabul Simbah nglakoni tirakat kareben kajate kabul. berlaku v 1 lumaku. Aturan ini - dari awal. Aturan iki lumaku saka kawitan. 2 tumindak. Hesti ~ sebagai wakil keluarga. Hesti tumindak dadi wakile kulawarga. 3 sah. Setelah ditetapkan, aturan itu ~. Sarampunge ditetepake, aturan iku banjur sah. 4 kanggo. Uang itu sudah tidak ~ lagi sekarang. Dhuwit kuwi wis ora - maneh saiki. pemberlakuan v pangetrapan. - aturan itu menunggu putusan pemerintah. Pangetrapan aturan kuwi ngenteni putusane pamrentah. memberlakukan v ngetrapake. Untuk menghindari kemacetan, polisi ~ sistem buka tutup di jalan raya. Kareben uwal saka kamacetan, polisi ngetrapak4 sistem bukak tutup ing dalan gedhe. melakukan v 1 nindakake. Siapa yang ~ semua ini? Sapa kang nindakake kabeh iki? 2 nganakak£. Warga di sini akan - kerja bakti bersih desa. Wong ken4 arep nganakake gugur gunung resik-resik desa. 3 nglakoni. Seharusnya kamu bertanya dahulu sebelum ~ hal ini. Kudune kowe takon dhisik sadurunge nglakoni bab iki. 212 - KAMUS INDONESIA-JAWA lalat lama memperlakukan / 1 nganggep. Jangan - perkara ini sepele. Aja nganggep perkara iki sepele. 2 ndadekake. Bagaimana kamu - anak kamu? Piye anggonmu ndadekake anakmu? pelaku n 1 wong kang nglakoni. Ternyata - pencurian itu adiknya sendiri. Jebule wong kang nglakoni maling kuwi adhine dhewe. 2 lakon. Sebagai ~ utama dlm sandiwara itu, ia sangat memukau. Merga dadi lakon utama sajroning sandhiwara iku, dheweke katon luwes banget kelakuan n kelakuan selaku p kang dadi. Pak Murdi, ~ lurah memberikan sambutannya. Pak Murdi, kang dadi lurah menehi sambutane. lalat n laler lalu 1 p banjur, terus. apa pendapatmu mengenai hal ini? Banjur, apa panyangkamu ngenani bab iki? 2 v sageleme, sakarepe. la berjalan sambil -. Dheweke mlaku sageleme. 3 v kapungkur, biyen. Ayahnya telah meninggal dunia enam tahun yang -. Bapa ke wis mati nem taun kapungkur. berlalu v 1 lunga. Setelah melalui penantian panjang, ia pun ~. Sawise ngenteni suwe, dheweke lunga. 2 ilang, ora ana, mati. Riwayatnya telah ~. Riwayate wis ilang. 3 v rampung, puma, entek melalui v 1 ngliwati. Apa kamu berani - jalan itu? Apa kowe wani ngliwati dalan kae? 2 nrajang.nerak. Cahaya bulan - pucuk pohon cemara. Cahyaning rembulan nrajang pucuking cemara. 3 nglangkahi, njangkahi. Bila kamu ingin sukses, kamu harus ~ banyak rintangan. Yen kowe kepengin sukses, kowe mesthi nglangkahi ak6h pepalang. terlalu adv banget, kaliwat- liwat. Rumahnya ~ bagus bagiku. Omahe apik banget kanggoku. keterlaluan adj kebangeten, kelewatan. ~ jika kamu tidak mau datang menjenguknya. Kebangeten yen kowe ora gelem teka niliki dheweke. laluan n dalan, marga lama adj 1 suwe. Sudah - kamu menantiku? Wis suwe anggonmu ngenteni aku? 2 lawas, amoh. Roti ini sdh - Roti iki wis lawas. 3 kawak, tuwa. Orang yang sudah - jadi pemain pasti sudah paham. Wong kang wis kawak dadi paraga mesthi wis paham. lama-lama adj suwe-suwe, saya suw6. - saya bosan dengan acara ini Suwe-suwe aku jeteh marang adicara iki. berlama-lama v disuwe- suwe. Kalau melakukan pekerjaan, jangan ~. Yen KAMUS INDONESIA-JAWA — 213 langsung layang nyambut gawe, aja disuwe- suw& memperlamakan v nyuwekake, nyenyuwe selamanya adj sajege, salawase. ~ ia akan seperti itu. Sajeg£ dheweke bakal tetep kaya kuwi. selama-lamanya adj salawase, sasuwe-suwene. la dikutuk jadi batu ~. Dheweke disepatani dadi watu salawase. kelamaan adj 1 kesuwen. Jangan - memberi jawabanl Aja kesuwen anggonmu menehi jawaban! 2 kadaluwarsa, kelawasen. Makanan yang telah - harus segera dibuang. Panganan kang wis kadaluwarsa kudu ndang diguwak. langsung 1 adv langsung. 2 v banjur, terus, nyambung. 3 v bablas. 4 vsida berlangsung v kaleksana, kasambung keberlangsungan v kaleksanan, kadaden melangsungkan v 1 ngleksanakake, nindakake. la bermaksud ~ akad nikah esok hari Dheweke nduwdni maksud ngleksanakak4 akad nikah sesuk-esuk. 2 mbanjurake, nerusak4, nglangsungake. Kapan dirimu hendak-usulkukepada Bapak? Kapan kow4 arep nerusake usulku marang Bapak? kelangsungan 1 kalangsungan. 2 prasaja, blaka suta lapis, berlapis v rangkep, lapis, sungsun, susun, tundha, sap. Kain yg dipakainya ~. Jarik kang dienggo rangkep- rangkep. berlapis - lapis v sap-sap, susun-susun, lapis-lapis, tundha-tundha, rangkep- rangkep melapis v nglapis, nyusun, nundha, ngesap, ngrangkep melapisi irnglapisi, nundhani, ngesapi, ngrangkepi melapiskan v nglapisake, nyusunake, nundhakake, ngesapake, ngrangkepake lapisan n lapisan, rangkepan, sap-sapan layang I v 1 mabur. 2 n surat -ku kemarin sudahkah kau baca? Layangku wingi wis kowaca durung? melayang v mblayang, mabur, mider. Bangun tidur tadi badanku seperti ~. Tangi turu mau awakku kaya mblayang. layang-layang n layangan. Rony ikut lomba ~ di pantai. Rony melu lomba layangan ing pesisir. melayang-layang / mabur- mabur, mider-mider. Burung pipit itu - di atas pohon jambu. Manuk emprit iku mabur-mabur ing ndhuwur wit jambu. melayangkan trl ngeburake, nglayangak&, miderakg. Antok berlari kencang ke arah lapangan - layang- layang ny a. Antok mlayu banter menyang lapangan 214 — KAMUS INDONESIA-JAWA layang lebih ngeburake layangane. 2 ngirimake. Kapan dirimu ~ suratmu? Kapan kowe ngirimake layangmu? tertayang v keturon, merem teriayang-layang /sumebar selayang v kumlebat, — pandang a saklebatan layang II, melayang v ngiris (tumrap pelem Isp) layar 1 layar, motha. Kapal -. Kapal layar. 2 gombal kang dijemreng kanggo nutupi dodolan Isp Sebelum berjualan, Tmem memasang -. Sadurunge dodol, Tinem masang layar.— lebar pilem, - tancap layar tancep berlayar v lalayaran. Suamiku akan berangakat ~ bulan ini. Bojoku arep mangkat lalayaran sasi iki. melayarkan v 1 nglayarake. Kapten ~ kapal mengikuti arah mata angin. Kapten nglayarake kapal nuruti arahe angin. 2 ngangkut (tumrap prau). Perahu layar - barang dan penumpang menyeberangi sungai. Prau layar ngangkut barang lan wong kang arep nyabrang kali. pelayar n palayar pelayaran n palayaran , - Nusantara n palayaran Nuswantara lebih adj 1 luwih (tumrap ukuran lan cacah). Hitunganmu - satu. Pitunganmu luwih siji. 2 turah. Kue yang akan diberikan padanya ternyata Jajanan kang arep diwenehake dheweke jebule turah. — dahulu 1 dhisik. Sebelum dimakan, dicuci ~. Sadurunge dipangan dikumbah dhisik. 2 pisanan, wiwitane. la lahir -. Dheweke lair pisanan. — kurang kurang luwih, kira-kira, panyana, duga prayoga. - begitulah sifatnya. Kira-kira kaya mengkono sipate. berlebih v luwih, turah berlebih-lebih adj, beriebih-lebihan adirturah- turah berlebihan adj 1 kakehan. Ia mengambil makanan ~. Dheweke njupuk panganan kakghan. 2 mbangeti. Perbuatannya sudah ~. Kelakuane wis mbangeti. 3 mirunggan, aneh, nyleneh. Jangan suka ~ dalam bertindak! Aja sok mirunggan sajroning nindakake lelakon! melebih-lebihi v ngluwih- ngluwihi, muwuh-muwuhi, nambah-nambahi melebihi v ngluwihi, nurahi, muwuhi, nambahi melebihkan v ngluwihake, nambahake, muwuhake melebih-lebihkan v n g luwih -ngluwihake, nambah-nambahak4, muwuh-muwuhake terlebih, lebih-lebih adv luwih-luwih, mligi. Dia sangat santun, ~ pd orang tua. Dhdweke sopan banget luwih-luwih marang wong tuwa. kelebihan 1 kaluwihan, turahane. - hartanya KAMUS INDONESIA-JAWA — 215 lebur lepas diberikan pd orang miskin. Kaluwihan bandhane diwenehake marang wong kang ora duwe. 2 kautaman, kakususan. Dirinya memang memiliki-. Dheweke pancen nduweni kautaman. berkelebihan adv 1 kakehan, turah-turah. Hartanya sdh Bandhane wis kakehan. 2 kliwatan selebihnya saluwihe, luwihe, turahe lebur adj lebur, luluh, leleh melebur y nglebur, ngluluh, nglel£h. Kata maaf dpt ~ semua kesalahan kita. Pangapura bisa nglebur kabeh salahe awake dhewe. meleburkan v 1 ngleburake, ngluluhake, nglelehake. Pak Jani hendak ke tukang pandai besi utk - besi miliknya. Pak Jani arep menyang pandhe wesi saperlu ngleburake wesi duweke. 2 nyimakake. Siapa yg - senjata ini? Sapa kang nyimakak6 gaman iki? — diri nyawiji, manjing. - dgn Tuhan. Nyawiji kalawan Gusti. terlebur adv kalebur, kaluluh, kaleteh leburan n leburan peleburan v paleburan lempar / sawat, balang, sambit melempar v mbalang, nyawat, nyambit lengkap adj pepak, ganep. Dagangan Surti — benari Dagangan^ Surti pepak banget! melengkapi y njangkepi, ngganepi. Sebelum masuk sekolah, kamu harus - tugas-tugasmu! Sadurunge mlebu sekolah, kowe kudu nglengkapi gaweanmu! perlengkapan n perkakas pelengkap n geganep. Tempe goreng dan perkedel menjadi ~ makan soto. Tempe goreng lan perkedel dadi geganep mangan soto. lengket adj kel&t, lengket, kraket Lem ini sangat -. Lem iki keldt banget lentera n ting lepas v 1 umbar (tumrap kewan). 2 ucul, pedhot, pisah. Ikatan di kakinya sudah -. Talenan ing sikil6 wis ucul. 3 oncat, mlayu, luwar, minggat. Pegang yg erat, jangan biarkan -. Cekeli kang kenceng, aja dijarke oncat. 4 mardika, uwal, bebas. Bangsa Indonesia telah - dari penjajahan Belanda. Bangsa Indonesia wis mardika saka jajahan bangsa Landa. 5 ilang. Harta bendanya telah - dari tangannya. Bandhan6 wis ilang saka tangane. 6 sawis6 - maghrib, dia berangkat. Sawis6 magrib, dh&w&k£ budhal.— angin muspra, — cakap saru,— kendali ilang kendhali, — kira-kira lega, — malu wis tetak, — pantai segara,— tangan ngejarak£, karebdn, luwdh, ngetogak4, ora preduli man&h, — hati marem, katog,— lelah leren, ngaso 216 — KAMUS INDONESIA-JAWA lestari liang melepaskan vl ngumbarake (tumrap kewan). Pak Marjan ~ kerbaunya di ladang. Pak Marjan ngumbarake kebone ing tegalan. 2 nguculi, medhotake, misahake, nguwalake, nyopotake, motholake. Bapak sedang ~ tali yg tertambat di tiang? Bapak lagi nguculi tali kang nggubet ing cagak. 3 ngetokake, mecat, nglerenake, nglerehake. Pimpinan perusahaan terpaksa - sebagian karyawan krn mengalami kebangkrutan. Pimpinan pabrik kapeksa ngetokake sap&rangan karyawan amarga bangkrut. — angan-angan nglamun, — keinginan nadaran, — kasam males, — diri lolos, — hati birahi, — isri talak, megat, — jiwa, — napas terakhir mati, — mata nonton-nonton, — pemandangan plesir, mlancong, klintong-ldintong, mlaku-mlaku, — uang ngriba terlepas v 1 ucul, mrucut, pedhot, oncat, luwar, uwal, copot, pothol (tumrap waja). Saya sangat lega ia dapat ~ dari bahaya itu. Aku lega dhewdke bisa ucul saka bebaya iku. 2 bebas (tumrap kuwajiban) lepasan n 1 umbaran (tumrap kewan). Telur ayam ~ memiliki rasa enakyg lebih enak. Endhog pitik umbaran nduw&ni rasa kang luwih enak. 2 lulusan (tumrap sekolah). Kamu ~ dari mana? Kowe lulusan saka ngendi? 3 tipak (tumrap tilasing sikil) tilas, tabet. Ini ~ siapa? Iki tipake sapa? selepas p sawise, sarampunge lestari adj lestari, langgeng, tetep ora owah melestarikan v nglestarekake, ngukuhake, ngajegake, manggahake, muguhake, nglanggengake. Kewajiban kita ialah ~ budaya bangsa. Kuwajiban4 dh6we yaiku nglestarelsdce budaya bangsa, pelestari n pangayom, wong kang nglestarekake. Para ~ budaya Jawa menghendaki adanya perkumpulan seniman Jawa. Para pangayom budaya Jawa kepengin nganakake pakumpulan seniman Jawa, pelestarian v bab nglestarekake, ngayomi supaya ora rusak kelestarian n kaanan kang tetep kayasakawit letih adj kesel, sayah. Ayah terlihat sangat - setelah bekerja seharian. Bapak katon kesel banget sawise makarya sadina muput meletihkan v ngeselake. Pekerjaan ini sangat ~. Pagawean iki ngeselake banget. liang n 1 luwangan. Orang- orang menggali - untuk pembuangan sampah. Wong- wong padha ndhudhuk luwangan gawe guwakan larahan. 2 Idng (tumrap KAMUS IN DON ESIA-J AWA — 217 libur limbah kewan) Jangan dekat-dekat - ular, berbahaya! Aja cedhak- cedhak lertg ula, mbebayani! libur adj prei. Para karyawan hanya mendapat - satu hari setiap seminggunya. Para karyawan mung entuk prei sedina saben seminggune. licin adj lunyu. Hati-hati kalau melewati jalanan yang - ! Ati-ati yen ngliwati dalanan sing lunyu! lidah n ilat Memang - tak bertulang. Pancen ilat ora duwe balung. lidi n sada. Kamu taruh di mana sapu - tadi? Mbok selehake ing ngendi sapu sada mau? lihai adj pinter, prigel. Negara kita membutuhkan orang-orang yang — mengatur strategi. Negarane dhewe mbutuhake wong-wong kang pinter ngatur strategi. lihat v deleng, tonton, delok, sawang melihat v 1 ndelok, nonton, ndeleng, nyawang. Ibu melarangku ~ televisi sampai larut malam. Ibu nglarang aku ndelok tipi nganti wengi. 2 weruh, ngerti, mbuktdkake. Aku benar-benar - dia yang melakukan pencurian itu. Aku weruh tenan dhew6ke kang maling. 3 ngramal. Kakek dapat - hidupmu. Simbah bisa ngramal uripmu. 4 tilik (tumrap wong lara). Kapan kita - Bu Anwar di puskesmas? Kapan awake dhewe tilik Bu Anwar ing puskesmas? penglihatan n 1 pandeleng, apa sing didelok. Dalam - saya, tampak bayangan berkelebat. Sajroning pandelengku, katon bayangan kumlebat. 2 mata, mripat. -nya kabur bila senja tiba. Mripate blawur yen wis surup. melihat-lihat v ndelok- ndelok. Dia pergi - buku- buku edisi baru di pameran buku. Dhew&ke lunga ndelok-ndelok buku-buku wetonan anyar ing pameran buku. terlihat v katon, ketok. Kecerdasan seorang cendekia - dari sorot matanya. Kapinterane wong kang linuwih katon saka sorot mripate. memperlihatkan v ngetokake, ngatonake, mamerake, nuduhi. Bicaranya - jati dirinya. Obahing lathine ngetokake ajining dhirine. kelihatan v ketok, katon. Dari jauh - bagus. Saka adoh katon apik. kelihatannya adv ketoke. Dari raut wajahmu, - engkau sakit. Saka praupanmu, ketoke kowe lara. limbah n ampas. - tahu dapat dibuat menjadi tempe gembus. Ampas tahu bisa digawe dadi t£mpe gembus; pelimbahan n peceren. Sisa air cucian buanglah di —. Turahan banyu kumbahan guwako ing pecerdn 218 - KAMUS INDONESIA-JAWA limbak limpah limbak n numpuk-numpuk limbang I v limbang; ngumbah (emas, lentan, beras, Isp) kanthi ngayak ning tampah: Banyak orang ~ intan di pinggir sungai. Wong-wong padha ngumbah inten ning pinggir kali; melimbang v nglimbang: ~ mata ~ mata dengan air. Nglimbang mata nganggo banyu limbang 0 . v klayab; melimbang v nglayab, klayaban limbat n iwak sajenis lele sing kulite lunyu lan duwe racun, clarias nieuhofi limbing peranganing jaba kuping pithik utawa manuk, Isp limbung I, papan kang dipageri ing pinggir segara kanggo delehake prau utawa kanggo adus limbung D, adj 1 ora mantep, owah (ngadeging, lungguhing, panggonaning); 2 ki ora teteg karebe (pikire, tujuwane, Isp) limbur I, melimbur v, angrob, banjiri : Pantai ini rusak karena air laut ~ terus. Pinggir segara iki rusak amarga banyu segara banjiri terus; dilimbur v dibanjiri: Kalau takut ~ air laut pasang, jangan membuat rumah di pantai. Nek wedi dibanjiri banyu segara pasang, ojo gawe omah neng pinggir segara, pb nek wedi karo akibate, ojo nglakoni gawean 1 ku limbur II, adj katon remeng- remeng lamat-lamat limpa peranganing jeroan sing tumempel ing wadhuk. limpah ki n welas asih atine berlimpah adj akeh banget; luwih seko cukup: Orang yang melihat pameran itu Wong kang delok pameran kuwi akeh banget;' berlimpahan v bludhng; berlimpah-limpah a sarwo akeh; sarwo turah-turah; melimpah v 1 wutah utawa luber amarga kebak banget: Musim hujan air sungai Mongso udan banyu kali luber ngebaki dalan-dalan; 2 luwih-luwih; turah-turah: Makanan enak-enak ~ di pesta itu. Panganan enak- enak turah-turah ning pista kuwi; melimpahi v 1 ngluberi: Gelas itu diisi penuh menyebabkan ~ taplak meja. Gelas kuwi diisi kebak banget marai ngluberi taplak meja; 2 maringi ganjaran: Allah ~ manusia. Allah maringi ganjaran kanggo manungso; melimpahkan v ngucurake luh; 2 maringi ganjaran: Mudah-mudahan Allah ~ keluarga kita. Muga-muga Gusti Allah maringi ganjaran kanggo keluarga kita; melimpah-limpah v sarwo akeh; luwih-luwih; KAMUS INDONESIA-JAWA — 219 limpau lindas limpahan n barang kang diwenehake utawa dikucurake Isp; pelimpahan bab ngalihake hak, wewenang, Isp: ~ wewenang Pengadilan Negeri Jakarta Timur ke Pengadilan Negeri Jakarta Barat berjalan lancar. Bab wewenang Pengadilan Negeri Jakarta Timur neng Pengadilan Negeri Jakarta Barat lumaku kanthi apik. limpau, melimpaui v nyimpang; sumingkir: Anakku - jalan itu karena takut kepleset. Anakku ~ dalan kuwi amarga wedi kepleset limpung 1 tumbak cendhak landhepe loro kiwa tengen; 2 suthange ing buri wis pruthul tmr. jangkrik Isp; 3 pisang goreng. limun I, 1 omben-omben seko sarine who-wohan; 2 pedhut; limun, limunan D ilang ora ketok; aji sing marakake bisa ngilang lin I, n garis lin n, n pita lin m, n lakuning sepur linau n deloging wit palem sing ana erine lan pucuking wit kuwi enak dipangan, Oncosperma fUamentosum lincah adj trengginas: Para gadis di sanggar Ananda terkenal ~ .Para kenya ing sanggar Ananda kondhang ~ lan prigel melincah-lincah v ora maton, mencla-mende; ora tetep, molah-malih omahe utawa pagaweane kelincahan n sipat-sipat lincah lindak , berlindak-lindak adj numpuk-numpuk, akeh banget (bandha Isp); lindang adj entek; ilang; melindangkan v ngentekake; ngilangake: ~ harta benda orang tua karena berjudi. ~ bandha wong tuwane kanggo ngabotohan lindap adj 1 timbreng; peteng remeng-remeng ; (wiwit) blawur, lamat-lamat (cahya, panas) tumraping pandeleng: Cahaya lilin itu agak ~. Padhangd lilin kuwi rada 2 (wiwit) mati tumraping geni: genine wis 3 mendhung: Langit lama-lama ~. Langit suwe-suwe 4 kurang jelas; kurang iso dingerteni artine: Teriakannya ~ kalah suara keramaian itu. Bengak-bengoke ~ kalah suwara marang karamean kuwi; 5 adem; ayem: Orang itu mencari tempat yang ~. Wong kuwi goleki panggonan kang ~; melindap v entek; ilang lindas v tindhes, giles, plenet melindas v mlindhes nggiles, nlindhes, nindhes. Roda mobil itu - bangkai tikus yang tergeletak di jalan. Roda mobil kuwi mlindhes 220 — KAMUS INDONESIA-JAWA lindu lingga bathang tikus sing gumletak ing dalan pelindas n panggilesan lindu n genjoting bumi marga dayane gunung geni/ longsoring lapisan bumi lindung, berlindung v 1 ngaub, ngayom ampingan, ngeyub; ndelik:Prajurit itu ~ di belakang pohon besar. Prajurit kuwi ~ neng buri wit gedhe; 2 jaluk tulung kang Maha Kuasa supaya slamet utawa ora kena bebaya; melindungi v 1 nutupi supaya ora kena (panas, angin, Isp): Anak itu ~ badannya menggunakan payung biar tidak kehujanan. Bocah kuwi ~ awake nganggo payung ben ora kudanarv 2 ngayomi; ngrawat; ngopeni: Pemerintah ~ binatang yang hampir punah. Pamarentah ~ kewan sing meh sima; 3 nylametake supaya bebas saka bebaya: Induk ayam itu ~ anak ayam dari serangan burung elang. Babon kuwi ~ kuthuk-kthuke saka serangan manuk elang; melindungkan v 1 sengaja delik saka: Ular itu ~ di rerumputan. Ulo iku ~ neng suket-suket; 2 migunakake barang kanggo delik: Setelah bertelur, hewan itu mengumpulkan daun- daunan dan ~ diri di lubang itu. Sawise ngendhog, kewan kuwi ngumpulake godhong-godhong lan ~ neng bolongan; 3 delehake barang ing papan kang aman: Kangguru itu ~ anaknya di perutnya. Kangguru kuwi ~ anake neng wetenge; memperlindungi v ngayomi; terlindung v 1 katutup barang kang marai ora ketok (panas, angin, Isp); 2 delik; 3 dislametake (saka bebaya Isp); lindungan n diayomi: Tidak ada yang lebih tenang selain ~ Allah. Ora ana kang luwih ayem tinimbang ~ Allah; perlindungan n 1 papan kanggo delik; 2 ngayomi; pelindung n 1 wong kang ngayomi: Pak Lurah diminta menjadi ~ yayasan itu. Pak lurah disuwun dadi ~ yayasan iku; 2 piranti kanggo ngayomi; pelindungan ark n jamban kakus lindung O n welut linen n gombal putih digawe saka rami kang alus, kuat, lan adem nek dianggo: Baju ~ itu enak dipakai. Klambi saka ~ kuwi penak dianggo lingar, melingar v 1 julalatan; pendirangan; 2 mengo lingat adj 1 trampil; prigel; trengginas: Orang itu ~ mencari uang. Wong kuwi ~ golek duwit; 2 mubeng cepet banget (roda, gangsingan, Isp) lingga n watu kang awujud tiyang kanggo tugu p£ngetan Isp; —alam tlatah (alas, pulo), Isp) kang sengaja dilestar&kake KAMUS INDONESIA-JAWA — 221 linggam lipat (kanggo nglestarekake wit- witan lan kewan-kewan supaya tetep lan ora sirna); —api sebutan w'rt, Dysoxylum dumosun linggam ki n cet wama abang linggayuran ark adj duwur lencir linggi n Lay kayu mlengkung ana ngarep lan buri tumraping prau linggis I, n wujud wesi kanggo piranti dhudhuk-dhuduk; melinggis v nglinggis; linggis, linggisan D, ark n kayu dawa ing pinggir prau lingkis ark v, melingkis v nglinthing (lengen klambi) lingkung v, melingkung v menehi wates (pager) neng sakubenge; melingkungi v ngubengi: Hutan Roban - tempat itu. Alas roban ~ panggonan kuwi; terlingkung v klebu ing kalangan (tlatah, laladan, Isp) lingkungan v 1 wewengkon (laladan Isp); 2 golongan; kalangan: Orang itu dari ~ darah biru. Wong kuwi saka ~ priyayai luhur; bab kang marai tuwuhe manungs: kang marai rusak ~; -- budaya wewengkon ing kalangan manungso kayata wujud omah, tetunggangan utawa seni, ilmu kang sakabehe asil ciptaan manungso; — kerja kabeh bab kang ana hubungane karo — sosial lintas traydk. Aku naik bus ~ kota. Aku nunggang bis trayek kutha - akal ketemu ing nalar; melintas v 1 kumlebat (tumrap liwat). 2 nyabrang (tumrap dalan Isp), 3 kelingan; melintasi v 1 ngambah, ngliwati (tumrap tegalan Isp). 2 nyabrangi (tumrap dalan Isp); pelintas wong kang liwat; pelintasan sabrangan; lintasan n dalan; terlintas v 1 kliwatan. 2 kelingan, tom-tomen; perlintasan 1 liwatan. ~ kereta api. liwatan sepur, 2 plangkah, menyerahkan menehake plangkah; selintas sedh£la - lalu saklebatan, satleraman; kelintasan v kadhisikan, kalancangan linting , melinting v nggulung, nglinthing (udud, Isp) nganggo tapak tangan linu a krasa lara (untu, balung); ngilu linyak a gepeng (amarga kepidhak) berlinyak v tukaran, padon; melinyak v ngidhak nganti gepeng; lio n papan panggonane ngobong gendheng liontin n rerenggan, pacakan lipan n klabang; babak salu lipas n coro lipat o 1 iso dilempit utawa dirangkep: pisau ~. Ladhing 222 — KAMUS INDONESIA-JAWA lipur lisah 2 rangkep: ~ dua (tiga, empat); berlipat v 1 dilempit dadi rangkep: kain yang ~ pada tepinya. Gombal kang~ nggon pinggire; 2 tikel; tikel tekuk;dadi akeh banget: keuntungannya ~ . Bathine berlipat-lipat / 1 tikel tekuk: Keuntungannya ~ . Bathine 2 akeh lempitan£: Bagian bawah gaunnya ~; melipat v 1 nglempit dadi rangkep: ia ~ celana yang telah disetrika. Wong kuwi ~ kathok sing wis disetrika; 2 ki ngringkus; nangkep (wong njarah, Isp): polisi telah berhasil ~ komplotan perampok itu. Polisi wis kasil ~ wong njarah kuwi; ganda dadi ak&h; melipatkan v 1 dadi rangkep: ~ koran yang telah dibaca. ~ koran sing wis diwaca; 2 ngrangkep dadi akfeh: orang itu ~ dagangannya, wong kuwi ~ dagangane; lipatan v barang kang dilempit; perlipatan v cara nglempit; kelipatan v Mat angka asil saka nikelake angka liyane: 27 ialah ~ 9. 27 yaiku ~ 9; lipat ganda v, melipat¬ gandakan v ndadekake tikel tekuk: bapak ~ usahanya. bapak ~ dagangane lipit n lempitan cilik melipit / nglempit ing pinggirane kain utawa gombal lipur v 1 ilang: lama-kelamaan nama itu ~ dari ingatannya. Suwe-suwe jeneng kuwi ~ saka pikire; 2 ilang sedhihe; kelipur atine; pelipur wong kang nglipur liput v; meliput v nggawe wartos bab kadadeyane: orang itu ~ perang Irak-lran: wong kuwi ~ perang Irak-lran; meliputi v 1 nutupi: salju tebal ~ puncak Gunung Jayawijaya. Salju kandel ~ pucuking Gunung Jayawijaya; 2 ngebaki: banjir ~ tanah persawahan, banjir ~ sawah-sawah kuwi; terliputi v katutup ( oleh kabut, salju, Isp); lira n jeneng duwit negara Itali lirih adv alon-alon; alus: ibu itu berkata ~ kepada anaknya. Ibu kuwi ngendika ~ marang putrane; lirik v, melirik v nglirik: pemuda itu ~ gadis yang berdiri di sebelahnya. Pemuda kuwi ~ kenya kang ana neng jejere; lirikan nglirik ndng sisih (kiwa utawa tengen): ~ mata ibu kepadaku menandakan ketidaksetujuan. - mripate ibu marang aku tandha ora setuj umenandakan ketidaksetujuan. ~ mripat ibu marang aku tandha ora setuju liris n jeneng corak batik lisah n jeneng iwak laut, Pesiophtaimus scoelrenten KAMUS INDONESIA-JAWA — 223 lisensi loka lisensi n lisensi; layang idin kanggo ngangkut barang dagangan liur n idu kang netes; menjilat air ~ pb nyeled gunem/kasaguhan kang wis kawetu berliur v netes idune liwet v masak sego nganggo cara digodhog lo p tembung kang ngungkapake rasa kaget, gumun, Isp loak n kranjang kanggo buwang sampah, barang rosok, Isp meloak v dagang barang- barang lawas; loakan n arane barang- barang lawas kang didol maneh: orang itu lebih suka membeli barang ~ karena harganya murah. Wong kuwi luwih seneng tuku barang ~ amarga murah regane loba a tamah kelobaan n bab murka; tamah lobann iwak laut Mugii dussumierii lobi n papan kang panggonan4 ana ngarep kanggo nampa tamu panginepan, komplit nganggo meja lan kursi; sambil menunggu tamu di ~ hotel, orang itu memesan minuman. Ngiras karo nunggu tamu neng ~ panginapan, wong kuwi pesen wedang lobi-lobi n buah kang gedh£n6 sak neker, abang wemane, legi kecut rasane, wijine akeh. enak digawe rujak, asinan, utawa selai: Flacourtia lenermis; roti yang diolesi selai ~ merupakan makanan yang sangat disukai anak itu. Roti kang dikei selai - yaiku panganan kang disenengi bocah kuwi. lobster n udhang laut, wemane biru enom, sikile cacahe 8, duwe sapasang capit kang gedhe; udhang karang, Homarus lodeh n jeneng sayur kang diwenehi santen, lombok, Isp lodoh a dadi empuk banget amarga bosok utawa mateng banget (buwah, Isp); bonyok lodong n wadhah seka kaca kanggo nyimpen panganan logika n pikiran, nalar, panggagas. jawabannya tidak dapat diterima dengan ~. jawabane ora nalar logis adj mlebu nalar. Usulannya ~. usule mlebu ing nalar lohn watu tulis lohok ark a bosok banget lohor n isi wektu tengah dina: Orang itu sembahyang ~ kira-kira pukul 12.15. Wong kuwi sembahyang ~ kira-kira jam 12.15. loji n 1 omah gedhong; 2 ark kantor utawa b6nt£ng kompeni (zaman penjajahan Belanda) lok n kp lokomotif loka ki n donya; papan loka n padhepokan; papan, sanggar; indera ~ 224 — KAMUS INDONESIA-JAWA lokakarya luka lokakarya n kempalan para saijana ingkang angkahipun bahas perkawis ing bidange dewe- dewe lolos v 1 lolos, 2 ucul, mrucut, uwal. ikan yang telah terkena mata pancing itu akhirnya - masuk ke sungai, iwak sing kecanthol ing pancing kuwi akire bisa ucul nyemplung ing kali -seleksi lulus meloloskan v 1 nglolos 2 nguculake loncat v lumpat, mencolot anak- anak perempuan bermain ~ tali di halaman, bocah- bocah wedhok dolanan ~ tali ing latar meloncat v mlumpat, maiumpat, mencolot meloncat-loncat v lelumpatan, pencolotan meloncati v nglumpati, mencolot meloncatkan v nglumpatake, mencolotake longgar adj 1 longgar, kobet, lega, omber. tempatnya ~ . panggonane longgar, 2 logro, lobok. bajunya ~. klambine logro, 3 lega, ora sesak 4 kendho melonggari v nglonggari, ngendhoni melonggarkan v 1 nglonggarake 2 nglegakake kelonggaran n 1 kalonggaran, 2 kalodhangan loyal adj setya, tuhu. kita wajib ~ pada negara, kita kudu setya marang negara luap, meluap v bludag, luber, mbuwal. airnya banyune bludag luas adj 1 jembar, wiyar. Sawah Pak Marto sangat ~ terhampar dari utara desa sampai ke selatan desa. Sawah Pak Marto jembar ngalar-alar saka lor desa nganti kidul desa. 2 umum (tumrap masyarakat), umrah, mratah. sudah -. wis umum, 3 wrata, rampak, tersebar-. kasebar wrata, 4 banar (tumrap sesawangan). pandangannya -. sawangane banar, 5 akeh (tumrap gawe yan). wawasannya -. wawasane akeh meluas v saya amba, saya jembar, ngobet meluaskan, memperluas v njembarake, ngobetake peluasan n cara njembarake luasann jembare perluasan n bab njembarake keluasan n 1 jembare, ambane, kobete 2kalonggaraa kamayaran, inah ludah n idu. buang-, mbuwang idu. meludah v ngidu. jangan ~ sembarangan. ojo ngidu sembarangan meludahi v ngidoni meludahkan v ngidokake peludahan n paidon berludah v ngidu luka n tatu. kakinya - terkena paku. Sikiletatu kena paku melukai v natoni terluka v ketaton berluka v bab tatu perlukaan n cara natonake KAMUS IN DON ESIA-J AWA — 225 lumur lumpur lumur, berlumur (an) v blonyo (tumrap awak). ~ bedak. Blonyo wedhak melumuri v mblonyo melumurkan y mblonyoni pelumuran n blonyon lumuran n blonyoan lunak adj empuk, gembuk. Bandeng presto disebut juga bandeng duri. Bandeng presto uga diarani bandeng ri empuk - hati manut melunak y dadi empuk, dadi gembuk melunaki y ngempuki, mbujuk melunakkan v ngempukake memperlunak y nggampangake kelunakan n kaempukan lurus adj lurus, lempeng, lenceng. Kalau berjalan - ke utara dari rumah ini, Anda akan menemukan rumah Pak Camat. Y6n mlaku lurus ngalor saka omah iki, Panjenengan bakal nemokake daleme Pak Camat - akal jujur, - tabung lurus ati melurus v nglurus, nglempeng, nglenceng meluruskan v nglurusake, nglempengake, nglencengake berselurus y jujur selurusan n madhep, marep selurusnya adv sebenere lukis, melukis v nggambar. Adi sedang Adi nembe nggambar melukiskan y 1 nggambarake 2 nyritakake pelukis n juru gambar pelukisan n panggambaran lukisan n gambar terlukiskan y 1 kagambarake 2 kacritakake lutut n dhengkul. - kanannya cedera karena berbenturan dengan kaki lawan. Dhengkul tengene erem amarga gabrusan karo sikile musuhe melutut, ber lutut v dhengkul lumpur n lendhut, endhut, blethok, waled pelumpuran n lendhutan, endhutan, blethokan, waledan berlumpur y nglendhut, mblethok 226 — KAMUS INDONESIA-JAWA maaf malam M maaf n apura. - kan aku karena ingkar janji padamu. apuranen aku kang wis mblenjani janji marang sliramu memaafi vawdh pangapura memaafkan v ngapura maaf-memaafkan, bermaaf-maafan v apura- ing apura pemaaf n wong kang sugih pangapura pemaafan n pangapura termaafkan v diapura permaafan v bab apura-ing apura mabuk, dimabuk v mabuk, mendem. - karena minum minuman keras dalam agama Islam hukumnya haram. mendem marga omben- omben kuwi ukumekaram ing agama Islam memabukkan adj mendemi pemabuk n tukang mabuk mabuk-mabukan, bermabuk-mabukan v mabuk-mabukan mahal adj larang. - sakali harga buah duku ini ? larang temen regane duku iki? memahal v tambah larang memahalkan v 1 nglarangake, ngundhakake rega 2 ngajeni termahal adj paling larang semahal adj padha larange kemahalan adj kelarangen mahar n mahar, maskawin. peralatan ibadah biasanya dipakai sebagai -. piranti ibadah biasane minangka maskawin mahir adj ahli, limpad. dia memang - pidato, dheweke pancen ahli ing babagan pidato memahiri v nyinaoni memahirkan v ngegulang supaya ahli, minterake kemahiran n kalimpadan main v 1 dolan, 2 main, anak -anak perempuan - petak umpet, bocah-bocah wadon dolan dhelikan main-main, bermain v 1 dedolanan, 2 ora tenanan memainkan v' nglakokake dolanan pemain n wong kang dolanan mainan n dolanan makam n kuburan, pepohonan besar masih banyak dijumpai di -. wit-wit gedhe isih akih ing kuburan memakamkan v ngubur pemakaman n kuburan permakaman n bab ngubur malam I n wengi. - ini hujan turun dengan lebatnya, wengi iki udan deres banget malam-malam n bengi- bengi memalami v njagani memalamkan, memper- malamkan v nginepake pemalaman, permalaman n panginepan bermalam v nginep kemalaman v kewengen semalam n sewengi semalaman n sewengi nutug KAMUS INDONESIA-JAWA — 227 malam manja malam II n lilin, anak-anak membuat mainan dari - . bocah-bocah padha gawe dolanan saka lilin malas adj males, kesed, aras-arasen. kalau badan kurang sehat, rasanya - untuk melakukan aktivitas, yen badan ora sehat, rasane aras-arasen arep ngapa-apa memalaskan adj gawe males, gawe kesed, gawe aras-arasen pemalas n wong kesed malas-malasan, bermalas- malas v rasa-rasa kemalasan n bab kesed malu adj isin, wirang, rikuh, jangan suka membuat - orang lain. aja seneng gawe isin liyan malu-malu a isin-isin memalui v rumangsa isin memalukan v ngisin-isini pemalu n wong sing isinan, clingus bermalu v duwe isin mempermalukan v ngisinake, mirangake semalu adj pada isine kemaluan n 1 kisinan, kewirangan 2 planangan, wadonan mandi v adus. setelah - badan menjadi segar, bubar adus badan dadi seger - besar jinabat memandikan v 1 ngedusi 2 nyuceni (tumrap mayit) pemandian n 1 padusan 2 cara adus bermandi v gobyos bermandikan v rata dening mempermandikan v mbabtis permandian n padusan mangga n pelem. -harumanis sesuai namanya memiliki aroma harum dan rasanya manis, pelem arumanis pancen jumbuh karo jenenge gandane wangi lan rasane manis manis adj 1 legi, manis 2 elok, gula selalu berasa -. gula mesthi legi rasane memanis v dadi legi, dadi manis memanis- manis v mantes, matut memanisi, memaniskan v nggawe legi pemanis n pamanis, samubarang sing nambahi legi manisan n 1 kembang gula 2 manisan manis-manisan n manisan bermanis, bermanis-manis v guneman apik-apik mempermanis v nambahi legi semanis adj padha legine karo kemanisan n legi banget, manis banget semanis-manis p sak legi- legine semanis-manisnya adv nganti legi temenan manja adj ugungan, aleman. dia tumbuh sebagai gadis apapun yang diminta inginnya dituruti dheweke dadi bocah wedhok aleman, 228 — KAMUS INDONESIA-JAWA manjur masa apa wae panjaluke njaluk dituruti memanjakan, mempermanjakan v ngugung, mbombong termanja-manja /ugungan banget, aleman banget kemanjaan n bab ugungan, bab aleman manjur adj ampuh, mandi, mujarab, obatnya sangat - karena baru diminum sakali sakit langsung hilang, obate mandi tenan nembediombe sepisan larane langsung ilang kemanjuran n bab ampuh, bab mandi, bab mujarab mantap adj mantep. hati harus mantap agar semuanya lancar, ati kudu mantep kareben lancar samubarange memantapkan v lnetepake ati, 2 tetep pemantapan n cara netepake kemantapan n bab mantep mantra n mantra, donga. setiap malam hari dia selalu melafalkan -. saben wengi dheweke ngrapal mantra memantral v namakak e mantra, namakakejapa memantrakan v mantrani, njapani masam adj 1 kecut terlalu banyak cuka, kuahnya jadi -. kakehan cukak, dudoh edadi kecut 2 mrengut, njegadul, mbesengut. wajahnya - ketika ditanya, ulat e njegadul nalika ditakoni memasam /dadi kecut kemasam-masaman adj rada kecut matang I adj mateng. masakan sudah -, waktunya makan. masakan wis mateng, wayahe mangan matang n adj 1 mateng, tuwo (tumrap woh-wohan) mangga itu sudah pelem iku wis mateng, 2 tanak, empuk (tumrap panganan) nasinya sudah - segane wis tanek, 3 balig, diwasa tanda- tanda - biasanya terjadi ketika anak mencapai usia 10-15 tahun, tandane bocah wis balig umum6 nalika bocah wis umur 10-15 taun mematangkan /matengake^ nanakake, mantepake pematangan n cara gawe mateng, ngimbu (tumrap woh-wohan) kematangan adj 1 dalu, kematengen 2 n balig, diwasa, - jiwa, - sosial diwasa, - seksual akil balig marah adj nesu, nepsu. jangan marah, nanti lekas tua. ojo nesu, mundhak gelis tuwa marah-marah v nesu-nesu, muring-muring memarahi v nyengeni memarahkan v gawe nesu pemarah adj neson, tukang muring kemarahan n kanepson kemarah-marahan adj nesu banget masa Ini mangsa, wektu, wayah. sakarang - penghujan, saiki mangsa rendheng, 2 zaman. -modem semua serba mesin. KAMUS IN DON ESIA-J AWA — 229 masa minyak zaman modern kab&h sarwa mesin semasa n sawektu, nalika semasa-masa n samangsa- mangsa, sawektu-sawektu, sawayah-wayah masa n apa iya, tenane,-kamu tidak tertarik? Apa iya kowe ora kepencut? merah adj abang, warnanya - darah, wernane abang getih - darah getih, - lembayung ungu - padam mbrabak (tumrap rai) memerah vdadi abang memerahi v ngabangi memerahkan vngabangake pemerah n gincu (tumrap lambe) kemerahan n kabangan kemerah-merahan adv semu-semu abang mertua n mara tuwa . orang tua suamiku adalah -yang baik. wong tuwane bojoku kuwi mara tuwa kang apik milik n duwe, darbe, hak, -nya. duweke memiliki v ndarbeni, nduweni pemilik n sing darbe, sing nduwe pemilikan n cara nduweni kepemilikan n bab cara nduweni termilik v diduweni, didarbeni kemilikan n bab duw4 minat n krenteg, karep. Aku - akan tawarannya. Aku karep karo tawanane meminati v pepingin peminat / sing duwe karep berminat v karep minta /jaluk. - doanya, ya? jaluk dongane, ya? - aman njaluk pangayom, -ampun njaluk pangapura, - berhenti njaluk leren, - diri pamit, - izin njaluk idin, - kasih njaluk pangapura, - sedeka ngemis, - selamat ndonga, - tangan njaluk ajar minta-minta v ngemis meminta v njaluk meminta-minta, berminta- minta v njalukan memintai z njaluki memintakan v njalukake peminta n 1 sing njaluk 2 panjaluk berminta /jejaluk peminta-minta n wong ngemis permintaan n panjaluk minum, meminum / ngombe. - terus, bisa kembung perutmu. ngombe terus wetengmu bisa blendingen meminumi / ngombeni meminumkan / ngombekake terminum v kaombe minuman n omben-omben peminum n tukang mabok minyak n lenga. kenaikan harga - . undhak-undhakan rega lenga berminyak / ngemu lenga meminyaki / nglengani berminyak-minyak v glemot lenga, gupak lenga 230 — KAMUS IN DON ESIA-J AWA misal muka perminyakan n sing gegayutan kara lenga misal n upama. - kamu tahu isi hatiku. Upama kowe ngerti isen-isene atiku permisalan n contoh memisalkan v ngumpamakake semisal n saupama mitra n kanca, mitra, sudah lama kita menjalin hubungan sebagai -. wis sawetara suwe awake dhewe sesambungan minangka kanca bermitra /kancane kemitraan n kekancan mini adj cilik, ukurannya super -. ukurane cilik banget meminikan v nyilikake mistar n garisan, panggaris. panjang buku itu diukurnya dengan- dawanebukukuwi diukur nganggo garisan mohon v jaluk. aku - maaf kepadamu, aku jaluk pangapuramu memohon v njaluk permohonan n panjaluk molor adj mulur, janjinya - seperti karet, janjine mulur kaya karet moncong n cangkem, congor, moncong. - sapi biasanya berwarna hitam, congor sapi biasane wema ireng muara n sungapan. semua berakhir di -. kabeh pungkase ing sungapan muak adj jeleh memuakkan / njelehi muat v amot kerangjang kecil ini ternyata-banyak, keranjang cilik iki jebul amot akeh bermuatan adj ana momotane memuat / ngemot muatan n 1 momotan, 2 isi muda adj nom, enom. anak - harus sigap, bocah nom kudu trengginas - belia kencur, kemencur, - mudi nom-noman memudakan, mempermuda /ngenomake termuda / paling nom pemuda n kawula muda mudah I adj gampang, semua soal tes ini terlalu - untuknya. kabeh soal tes iki gampang banget kanggo dheweke bermudah-mudah / nggegampang, ngenthengake, ngremehake mudah-mudahan adv muga-muga mempermudah nggampangake mudah D, mudah-mudahan adv muga-muga. ~ dia selamat. muga-muga dheweke selamet muka n rai, rupa. - bisa memerah karena menahan malu, rai bisa dadi mbranang merga isin bermuka / raine, rupane bermuka-muka / adhep- adhepan mengemukakan / ngejokake, nyampekake terkemuka / kawentar, misuwur KAMUS IN DON ESIA-J AWA — 231 mukim musuh mukim n 1 padunung, 2 padunungan, panggonan, prenah bermukim v manggon, mapan, dedunung. dia - di pegunungan, dhew&ke manggon ing pegunungan memukimkan v ndunungake, mapanake permukiman n padunungan, panggonan, prenah pemukim n padunung mulai, memulai v wiwit, miwiti, lekas, nglekasi, ngawiti. Tanaman di kebun itu - berbunga. Tetanduran ing kebon kuwi wiwit ngembang pemulai v cikal-bakal mulut adj cangkem, tutuk. Sebaiknya setiap naik motor - diberi penutup khusus agar debu tidak masuk ke paru-paru. Prayogane saben nunggang pit motor cangkem ditutupi supaya lebu ora mlebu ing patu- paru bermulut v cangkeme, tutuke muncul v 1 nyembul, methungul, mecungul, muncul, njedhul 2 mletik bermunculan v pating methungul. perusahaan- perusahaan bus malam semakin -. perusahaan - perusahaan bis malem pating methungul memunculkan /1 marahi, 2 ngetokake, ndadekake itu ia akan ~ kreasi barunya pemunculan n jumedhul muntah v mutah. Mergo mabuk, dia -. merga mendem, dheweke mutah - berak mutah ngising, - darah mutah getih memuntahi v ngutahi memuntahkan vngutahake muntahan n utah-utahan mur n sekrup, pasangan - namanya baut, pasangan sekrup jenenge baut muram adj 1 surem, mbruwet. gambarnya -tidak jelas dilihat gambari mbruwet ora cetha. 2 mrengut. wajahnya - takpernah tersenyum, praupane mrengut ora nate mesem bermuram v susah, nglokro - duija sedih memuramkan v nyuremake kemuraman n kasureman musibah adj alangan. baru ke luar rumah tiga langkah sudah mendapat- lagi metu omah telung jangkah wis entuk alangan musim n 1 mangsa. -hujan banyak tanaman tumbuh, mangsa rendeng akeh tetanduran padha thukul. 2 usum. - durian, usum duren - gugur ketiga pramusim n durung wayahe muslman n usuman musuh n 1 mungsuh, satru. - mendekati tapal batas kerajaan. mungsuh nyedhaki tapel wates kraton. 2 tandhingan. dia menjadi - . dheweke dadi tandhingan - bebuyutan musuh lama 232 — KAMUS INDONESIA-JAWA mutiara mutlak (yg menyimpan dendam kesumat), bermusuhan v memungsuhan memusuhi v mungsuhi permusuhann sesatron mutiara n mutiyara. kalungnya -. kalunge saka mutiyara musnah adj musna, ilang. tanda- tanda bekas kerajaan telah -. tanda-tanda tilas kraton wis musna memusnahkan v nyimakaka - hama, nyirnakake ama kemusnahan n (kaanan) musna, kabinasaan pemusnahan n bab sirna mustahil adj mokal, ora nalar. - dia tidak tahu ukuran bajunya. mokal dheweke ora ngerti ukuran klambine memustahilkan y nganggep mokal kemustahilan n bab mokal pemustahilan n proses, cara, tindakan mokal mutlak adj 1 kabeh, mutlak, nyrambahi, umum. Hal itu - berlaku tanpa kecuali. Bab kuwi nyrambahi tanpa pilih kasih, hartanya - tidak pernah berkurang, bandane wutuh ora tau kalong. 3 kudu, mesthi, wajib, makan adalah hal - yang harus dipenuhi, mangan kuwi babagan kang kudu dicukupi kemutlakan n bab kudu KAMUS IN DON ESIA-JAWA — 233 nabati naik N nabati adj tetuwuhan. obat herbal berbahan dasar sari-sari -. obat herbal digawesaka sari- sari tetuwuhan nabi n nabi.-adalah utusan Tuhan. Nabi kuwi utusanane Gusti nada n laras, titi -. titi laras - sumbang blero nadi n nadhi. urat - akan pecah apabila tertusuk atau tertekan. Urat nadhi pecah yen kecoblos utawa keplened nafkah n 1 blanja. setiap hari kerja mencari -. saben dina kerja kanggo nggolek blanja. 2 rejeki. Berapapun - yang kamu terima, harus disyukuri. Pira wae rejeki sing katrima, kudu disyukuri menafkahi v mblanjani, menafkahkan vmblanjakake (duit) penafkah n wong sing menehi blanja penafkahan n proses, cara, tumindhak mbalanjani nafsu n napsu. janganlah terburu -. aja keburu napsu - amarah neson bernafsu v kemudu kudu. aku tidak - lagi pada makanan itu. aku wis ora kemudu kudu marang panganan kuwi naga n naga. ular-, ula naga - hari kl naga dina (tumrap petungan Jawa), - tahun kl naga tahun (tumrap petungan Jawa) nagasari I n wit nagasari. Anak itu duduk di bawah - membaca buku. Bocah kuwi lungguh ning ngisor wit nagasari maca buku nagasari n n nagasari. - adalah makanan tradisional terbuat dari tepung bersantan yang di tengahnya ada potongan pisang. Nagasari kuwi jajanan saka glepung disanteni kang ing tengahe ana irisan gedhang nahas adj naas, apes, cilaka. selalu berdoa agar tidak mengalami -. tansah ndedonga supaya ora cilaka nahu n paramasastra, ilmu -. ilmu paramasastra naib n naib. - sudah datang untuk menikahkan mereka. Naibs wis teka perlu ngrabekake saklorone naif adj 1 sakmadya, prasaja. hidup -tidak akan menjadikkan kita menjadi hina. Urip samadya ora bakal ndad4kak4 kita asor. 2 cilaka, (rada) bodo, ora nalar. - benar, begitu saja tidak bisa, cilaka banget ngono wae ora bisa naik v, menaiki v 1 munggah. - gunung, munggah gunung, 2 menek (tumrap wit-witan). - sampai pucuk, menek tekan pucuk, 3 nanjak. jalannya -. dalane nanjak, 4 nunggang, numpak - kuda, nunggangjaran, 5 mundhak, wuwuh, tambah (tumrap rega Isp) setelah menikah, berat badannya - 5kg. Sawis 234 - KAMUS INDONESIA-JAWA najis nanah e rabi, bobot e mundhak 5kg. - darah, - geram, - pitam ngamuk, nesu. berita itu menyebabkan dia Kabar kuwi ndadekake wonge ngamuk, - haji munggah kaji, hati bungah, -mempelai kawin, ningkah, - tangan beja menaikkan v 1 ngunggahake, ningkat, ngundhakake, nguwuhake. - harga. ngundhakake rega, 2 ngiberake (tumrap gendera). kenaikan n 1 undhakan. - harga beras, undhakan rega beras penaikan n proses, cara, tumindak ngunggahake najis adj najis, bersuci dari -. sesuci saka najis, menajiskan v 1 kotor 2 nganggep najis kenajisan n kotoran nakal adj nakal, anak- tidak punya teman, bocah nakal ora duwe kanca menakali v nakali nakal-nakalan v ento-ento nakal kenakalan n sipat nakal, tumindak nakal nakhoda n nakoda. cita-citanya menjadi - kapal, cita-citane dadi nakoda kapal nalar n nalar, akal, pikiran, hanya - sehat yang dapat digunakan untuk memecahkan masalah. mung nalar sehat kang bisa kanggo mecahake masalah bernalar v nalare penalaran n proses, cara, tumindak kanthi nalar naluri n naluri. - orang tua. naluri wong tuwa nama n 1 jeneng. aran. anaknya diberi - Sakar. anake diwenehi jeneng Sakar, 2 sesebutan. jejuluk. - putri. jejulukputre-baik kormatan,- daging jeneng, diri aran - ejekan padanan, -samaran samaran, -panggilan paraban, jejuluk bernama v jenenge, arane. laki-laki yangmemakai topi biru itu ~ DedL Wong lanang sing nganggo topi biru kuwi arane Dedi menamai v njenengi, ngarani, marabi, njuluki. Ita ~ kucingnya MolL Ita njenengi kucing4 Moli ternama, kenamaan v misuwur, kondhang, kalok. Dokter -. dokter kang misuwur menamakan v njenengi, ngarani, marabi ternama v misuwur penamaan n proses, cara, njenengi nampan n nampan, baki, tembor. minuman ditata di atas -. wedange ditata ing nduwur nampan namun p nanging. - bagaimana lagi ? nanging kepriyg maneh? nan p sing, kang, tarian - indah. beksan kang endah nanah n nanah, lukanya mengeluarkan -. boroke metu nanah bernanah v nanahen KAMUS INDONESIA-JAWA — 235 nanar nasionalisasi menanah v dadi nanah pemanahan n bab nanahen nanar adj 1 kuwur. pandangannya -. panyawange kuwur, 2 bingung. - menyebabkan bidikan menyasar, bingung ndadekake nyasar nanas n nanas, buah - cocok untuk rujak, buah nanas cocok kanggo rujak nangka n nangka, pohon -. wit nangka nanti I n mengko. - dulu, jangan sakarang. mengko dhsik, aja saiki nantinya n mengkone, tembe nanti II v tunggu, saya - kamu tidak datang juga. taktunggu kowe ora teka bernanti-nanti / 1 tansah nunggu, cengklungen, 2 semaya .jangan suka - kalau disuruh oleh ibumu! aja seneng semaya yen diutus ibumu bernantian v 1 nunggu- nunggu, jaga-jaga, 2 enten- entenan menanti v nunggu: telah lama aku ~ temanku di sini menanti-nanti v nunggu- nunggu menantikan v ngenteni penanti n among tamu penantian n proses, cara, tumindak nunggu napas n ambegan. menghela -. unjal ambegan bernapas v ambegan pemapasan n bab napas narapidana n pasakitan. sudah lama - itu menunggu dibebaskan. wis suwe pasakitan kuwi ngenteni dibebask£ narasi n narasi, andharan saka kedaden. membuat karangan -. gawe karangan narasi nasabah n nasabah, langganan bank, penabung adalah - bank. Wong nabung kuwi nasabah bank nasal adj hanuswara. awalan -. ater-ater hanuswara nasar n manuk wulung. burung - mencari bangkai, manuk wulung nggolek bathang nasi n sega. - adalah makanan pokok kita, sega dadi pangan pokok awake dhewe - aking gaking, aking, - goreng sega goreng, - gurih sega gurih - kuning sega kuning, - lengat, tim sega tim, - tumpeng sega tumpeng nasihat n nasihat, pitutur. patuhi - orang tua. ngguguwa piture wong tuwa menasihati v nasihati, mituturi penasihat/) penasihat nasional n nasional, kabangsaan. bersifat- asipat nasional nasionalis n nasionalis, berpaham -. pahame nasionalis nasionalisasi n nasionalisasi. - diperlukan untuk memupuk rasa kebangsaan. nasionalisasi perlu kanggo mupuk rasa kabangsan 236 — KAMUS INDONESIA-JAWA nasionalisme negara nasionalisme n nasionalisme. rasa - dibutuhkan untuk menumbuhkan rasa cinta kepada negara, rasa nasionalisme dibutuhkS kanggo nuwuhake rasa tresna tumrap negara nasib n nasib, pepesthen. - seseorang akan berubah kalau mau berusaha, uwong bakal owah nasibe angger gelem mbudi daya bernasib v nasibe nasib-nasiban n gumantung nasib, untung-untungan senasib n saknasib naskah n naskah, karangan. - yang sudah selesai kemudian dikirim, naskah kang wis rampung banjur dikirim nasrani n nasrani. Kristen, umat - berkumpul di gereja, umat nasrani kumpul ing gereja natal n natal. Perayaan - dilaksanakan setiap 25 Desember, prayaan natal kalaksanake saben 25 Des&mber natural adj 1 alamiyah, asipat alam 2 asli, prosis pematangan secara -. anggone ngatengake kanthi alamiyah naung, bernaung v ngiyub, ngedhum, ngayom, ngaub. - di bawah pohon beringin. ngiyup ning ngisor wit ringin menaungi v ngiyubi, ngedhumi, ngayomi, ngaubi naungan , penaungan n pangeyuban, pangayom navigasi n leiayaran, ngelmu katrampilan bab leiayaran. sudah satu tahun dipelajarinya ilmu -. wis setaun lawase anggone sinau bab ilmu lelayan navigator n wong sing ngatur bab leiayaran. sakarang sudah menjadi -. saiki wis dadi wong sing ngatur leiayaran nazar n nadar, kaol. menyembelih sapi merupakan - apabila anakanya Mus ujian, mbelih sapi kuwi minangka kaol anggere anake lulus ujian bernazar v ngucap nadar, ngucap kaol menazarkan v nadarake, ngaolak£ necis adj necis, resik, dandanannya necis, dandanane necis negara n negara, kita hidup di - Indonesia. Kita urip ing negara Indonesia. - bagian negara bagian, - hukum negara hokum - industri negara industry - kapitalis negara kapitalis, - kesatuan negara kesatuan, - Islam negara Islam, - serikat negara serikat bernegara v negarane, nglaksanakake pamrintahan negara menegara v nglakokake negara, dadi warga negara kenegaraan n bab negara bernegara v duwe negara, negarane menegara v nata, warga negara kenegaraan n magepokan karo negara KAMUS INDONESIA-JAWA — 237 negatif ngilu negatif adj 1 kelis film, afdruk foto menggunakan -. afdrek foto nganggo kelis film, 2 kabel men. kabel - biasanya berwarna biru. Kabel men biyasane werna biru, 3 ora mesti, hasilnya -. Asile ora mesti, 4 nyimpang. perilakunya cenderung - dan merugikan orang lain. tumindhake nyimpang lan ngrugikake liyan kenegatifan n kahanan negatif negro n negro, orang-, wong negro kenegroan n kahanan utawa sipat negro nekat adj nekad. perbuatan - melupakan akal sehat. Tumindak nekad nglal&kake nalar wening nekat-nekatan adj n£kad- n£kadan: remaja sakarang banyak yg ~, penekat n wong nekad kenekatan n kanekadan nelayan n miyang. seorang - pekerjaannya mencari ikan. wong miyang pagaweyane golek iwak nenek n simbah, eyang putri . - sangat cantik, eyang putri ayu banget senenek n tunggal simbah nenek-nenek n wong tuwa neon n neon, lampu - dipasang di sepanjang jalan, lampu neon dipasang sapiturute dalan peneonan n masangi neon neraca n traju, timbangan, supaya adil gunakan -. Kareben adil gunakna timbangan neraka n neraka, balasan untuk orang jahat adalah -. piwalese wong ala yaiku neraka menerakakan v nyengsarakake, nyilakani Neptunus n Neptunus. planet -. planet neptunus nestapa adj susah, sedhih. hidup -jauh dari harta, urip susah adoh saka bandha neto adj resik, ini penghasilan - setelah dipotong pajak, iki kaya resik sakwise dipotong pajek nganga adj v mangap, menga. mulutnya - setiap nasi didekatkan, cangkem il gunakna timbangan menganga v mangap mengangakan v mbukak, mengak ternganga v mlongo ngarai n ngare. menuruni -. medhuni ngare ngengat n renget. tanamannya rusak dimakan -. tandurane rusak dipangan renget ngeri adj miris, giris. sungguh - mendengar jeritannya, miris banget krungu panjerite mengerikan v nggeg irisi kengerian n bab miris ngilu adj linu, ngeres. kaki - bisa jadi radang sendi sikil linu bisa uga amarga radang sendi 238 — KAMUS INDONESIA-JAWA niaga nilam niaga n dagang, terkenal sebagai ahli -. Kawentar minangka tukang dagang berniaga v ndagang, dedagangan, bebakulan perniagaan n dedagangan nian adv banget, temenan. lama - datangmu, suwe banget tekamu niat n niyat sedya, karep, maksud. sudah - jadi guru, wis niyat dadi guru berniat v sumedya, duwe karep bemiat-niat v ngarep meniatkan vX niyat 2 nazar, kaul, 3 ndedonga, pangarep temiat v diniati nifas n nipas. - adalah masa bagi wanita setelah melahirkan. Nipas kuwi mangsa sakbubare wanita babaran nikah n ningkah, nikah, akhirnya - juga, akhiri nikah uga menikah v ningkah, rabi menikahi vningkahi, ngrabi menikahkan v ngrabekake pernikahan n 1 prekara ningkah, 2 upacara ningkah nikel n nekel. gelangnya dari -. gelange saka nekel nikotin n nikotin, klelet. rokok mengandung-, rokok ngemu nikotin nilai n 1 rega. intan memiliki - tinggi di pasaran, inten nduweni rega duwur ing pasaran, 2 aji. barang yang mempunyai - disimpan di brankas, barang kang duw£ aji disimpen ing kotak, 3 biji, menantunya mendapat nilai plus, mantune. entuk biji linuwih bemilai v ana regane, ana ajine, mbejaji menilai v 1 ngregani, 2 mbiji, 3 nganggep ternilai v kinira nilon n nilon, benang -. benang nilon nipis n jeruk pecel. - untuk menghilangkan bau amis, jeruk pecel kanggo ngilangake amis nira n legen, menyadap pohon -. nyadap wit legen nisan n maejan, pathok, tenger. hanya - yang tersisa di kuburnya, mung pathok kang isih ana ing kubure nikmat adj 1 mikat, enak, kepenak. - benar masakanmu, enak tenan masakanmu, 2 nugraha. kita mendapat - tiada tam. kita antuk nugraha kang linuwih menikmati v ngrasakake, necep penikmat n sing necep penikmatan n proses, cara ngrasakake; necep kenikmatan n kanikmatan nilam I n manuk tilang, sangkar - tersangkut di ranting, susuh manuk tilang njanggrok ing pang nilam D n inten biru, cincinnya bermata -. ali-aline mata inten biru nilam m n dilem. kain panjangnya dicuci dengan daun -. jarike dikumbah nganggo dilem KAMUS INDONESIA-JAWA — 239 ningrat nyata ningrat n ningrat, bangsawan, keturunan keturunan ningrat keningrat-ningratan v kaningrat-ningratan nirwana n 1 nirwana. 2 swarga. - balasan bagi orang baik. swarga balasan bagi orang baik. niscaya adv kudu, mesthi. berusahalah - berhasil. mbudidayaa mesthi kasil nista a nistha, ina, asor. mencuri adalah perbuatan- nyolong kuwi tumindhak nistha. nobat, menobatkan n misuda. hari ini Ratu - Putrinya sebagai penggantinya, dina iki Ratu misuda Putri minangka sesulihe penobatan n wisudan noda n kotoran, bajunya terkena -. klambine gupak kotoran menodai v 1 ngotori 2 ngrudhapeksa nomor n 1 nomer. anak - satu, anak mbarep. 2 angka, dapat - satu, entuk angka siji. November n November. - nanti aku naik kelas. November mengko aku munggah kelas nol num 1 nol, endhol. nilainya -. bijine nol, 2 kosong, hasinya -. asile kosong norma n aturan, berdasarkan - yang berlaku, adedasar aturan kang lumaku normalisasi n mulihake. - sungai memperlancar aliran air. mulihak6 kali nglancarake iline banyu normal adj lumrah, biasa, harganya -. regane lumrah nujum n ramal, tukang -. tukang ramal nyala n umb. api obor-membara. geni obor urub makantar- kantar bernyala v murub menyala v ngurupake nyaman adj ayem. hidup - di pedesaan, urip ayem ing padesan nyamuk n lemut banyak- apabila lampu padam, akih lemut yen lampu mati nyanyi, menyanyi v nembang. - saja biar engkau tenang. nembang wae kareben atimu lega menyanyikan vnembangake nyanyian n tembang penyanyi n sindhen nyaring adj nglingking, swara bening seru, suaranya swarane nglingking nyaris adv meh, kurang, sethithik bae. - saja kena, meh wae kena nyaru, menyaru v nyamar. - sebagai pemebeli. nyamar dadi wong tuku nyata adj ketara, nyata, cetha, gamblang, terang (tumrap pandeleng) kelihatan -. katon cetha menyatakan v 1 nyatakake, nyethakake, nggamblangake nerangake, 2 mbuktekake, nandhakake 3 ngandhakake, nglairake (tumrap rasa ati), nyata adj nyata, temen 240 — KAMUS INDONESIA-JAWA nyawa nyonya ternyata v jebul, wis nyata kenyataan n kasunyatan nyawa n nyawa. - kucing itu hampir hilang karena tertabrak motor. Nyawa kucing kuwi meh wae ilang amarga ketabrak pit motor nyenyak adj angler. tidurnya -. turune angler nyeri n nyeri, linu, ngilu, kaki jadi - akibat jatuh, sikil dadi linu amarga tiba nyiru n tampah, kalo. menjemur kerupuk di atas -. mepe krupukning nduwur tampah nyiur n klapa. - tanaman serba guna, klapa tanduran migunani nyonya n nyonyah. jadi - dadi nyonyah KAMUS INDONESIA-JAWA — 241 obat optimal O obat n obat, tamba, jamu. - kuat. jamu kuwat berobat vtetamba mengobati v nambakake obat-obatan n sawernane obat pengobatan n bab ngobati obeng n obeng. - untuk membuka kawat, obeng kanggo ngudari kawat oblong n kaos oblong, dia hanya memakai -. dheweke mung nganggo kaos oblong obor n oncor. berjalan dengan penerangan - . mlaku dipadhangi oncor obral v obral, - janji, obral janji mengobral v ngobral obras n obras, sebelum dijahit sebaiknya - dahulu. sakdurungedijait apike obras dhisik ogah o emoh, gemang. aku-kalau berjalan terlalu jauh, aku emoh yen malku kadohan ojek n ojek. naik-, nunggang ojek olah I 1 solah, tingkah, patrap, cara (tumrap pratingkah), nalar (tumrap reka daya), tumindak . - tidak terpuji. solah ora becik, 2 guyon, gojeg. aja - wae. aja guyon wae - napas ulah napas berolah, mengolah v 1 ngaksi, geguyon, gojegan, sembranan, 2 pratikel memperolahkan v 1 ngguyoni, nggojegi, 2 nggorohi, ndorahi, ngapusi, ngakali olahan adj biyayakan, pethakthakan, petingkah, pecicilan, pethakilan, begijikan, seolah-olah n memper, kaya-kayane olah D, mengolah v ulah, ngulah, nggarap, nindakake. -sawah. nggarap sawah - pikir ulah pikir, - rasa ulah rasa, -tanah nggarap lemah, pengolah n panggarap, pangulah, panindak, pengolahan n nggarap, ngulah, - data ngulah data, - tanaman ngulah tanduran, seolah-olah adv memper, kaya-kayan£ olahraga n olahraga. - baik untuk menjaga kesehatan, olahraga apik kanggo njaga kesehatan oleh p 1 marga, amarga, jalaran, sabab, karana, jer. terpeleset oleh kulit pisang, kepleset dening kulit gedhang, 2 akire, pungkasane, akibate, wusanane, temahane, tundhone. - sakitnya, dia dibawa berobat, marga larane, dheweke diobate, 3 marang, kanggo, tumrap, 4 karo, lan, Icalawan, bebarengan, nganggo, kambi, sambi, sarta, kanthi beroleh, memperoleh v entuk, oleh, angsal, nrima perolehan n kasil, pametu, oleh-olehan, entuk-entukan optimal adj prayoga. hasilnya -. asile prayoga 242 - KAMUS INDONESIA-JAWA oleh-oleh oyong mengoptimalkan v, pengoptimalan n mrayogakake, oleh-oleh n oleh-oleh, mendapat entuk oleh-oleh oleng adj oling. perahunya - terlalu banyak muatan, praune oling amarga kakehan amotan oles, mengoles v blonyo, boreh. - dengan minyak, blonyo ngangggo lenga mengoleskan v mblonyohi, mborehi oli n oli. terpeleset oleh tumpahan -. kepleset marga wutahan oli ombak n ombak. - besar menggulung sampan itu ke tengah samudra. Ombak gedhe nggulung prau tekan tengah samudra ombang-ambing, terombang- ambing v montang- manting. pikirannya -. pikirane montang-manting ompol n ompol, -bayi ompol bayi, mengompol v ngompol ompong adj ompong, giginya -. untung ompong onar n geger, kisruh, ribut pembuat - ditangkap petugas, tukang gawe geger dicekel petugas ongkos n ongkos, ragad, opah. - pendaftaran mahal, ragad daptaran larang onggok adj tumpuk. onggokan n tumpukan. - sampah setinggi gunung. tumpukan larahan dhuwure sagunung oper v oper, elih. - ke kiri, oper ngiwa mengoper v ngoper, ngelih opor n opor. - ayam, opor pitik orang n uwong. - asing, uwong neka orang-aring n orang-aring. minyak lenga orang-aring oranye n oranye, warna -. wema oranye orok n bayi, masih -. isih bayi. otak n utek, polo, memutar - mencari jalan keluar, muter utek golek dalan otot n otot - kaku, otot kaku oval adj lonjong, wajahnya -. praupane lonjong oyong n gambas. membuat sayur -. kela gambas KAMUS INDONESIA-JAWA — 243 pabrik pahala P pabrik n pabrik. - kerupuk, pabrik krupuk paceklik adj paceklik, musim - ketika musim kemarau panjang datang, wayah paceklik nalika ketiga nerak pacet n lintah, didigit ditampel lintah pacul n pacul, memanggul -. mang-gul pacul memacul v macul padam adj 1 mati (tumrap lampu utawa geni). apinya - tertiup angin, genine mati kasebul angin. 2 lerem, sareh, adhem. kemarahannya sudah -. nesune wis lerem memadamkan v 1 nyirep (geni Isp), 2 nyarehake, 3 ngleremake padang n ara-ara, lapangan. berburu di -. beburu ing ara-ara padi n pari, menanam -. nandhur pari pagar n pager. - duri pager ri pagar n pager. — hidup saka tanduran kang urip; — duri pager kawat mawa eri berpagar v nganggo pager; dipageri; memagar v mageri; — diri njaga awak; memagari v 1 mageri. 2 njagani; memagarkan magerak6 pagas, memagas V magas pagelaran n 1 pagelaran pagi kt esuk. 2 cepet-cepet; kesusu — buta (hitam) esuk umun-umun pagi-pagi umun-umun; 6suk banget; kepagian kesuken; sepagian sekesuk; sak suwene esuk pagi n esuk. udara di - hari sangat sejuk, hawa ing wayah esuk adem banget pagina n kaca (buku Isp) pagoda n pagodha; menara ing tingkat-tingkat; saben tingkat ana payone pagu n 1 paga. 2 loteng 3 pyan. 4 biyaya; wragat (sing paling akeh) pagun adj kukuh; kuwat pagut I, memagut v nothol (prtik); nyathek (ula Isp) pagut n v sikep berpagut v sikepan; — lulut nganggur memagut nyikep sepemagutan sesikepan paguyuban n paguyuban paha n pupu. - ayam, pupu pitik pahat n tatah, ukir, ahli -. tukang tatah memahat v natah, ngukir pahit adj pait teh -. teh pait paha 1 n pupu. - ayam pupu pitik. sepaha 1 seprapat. 2 sak pupu (dhuwur£/jerone) paha n n n burung - kelati manuk srigunting, Dicrurus aenus malayensis pahala n (Skr) ganjaran. - amal kebaikan ganjaran tumrap amal becik 244 — KAMUS INDONESIA-JAWA paham pajar berpahala oleh ganjaran, ana ganjarane paham n (4) 1 mudheng, dhong -> FAHAM. Pengetahuan banyak, -nya kurang ngerti akeh, mudhenge cumpen. 2 panemu, pertikel, wawasan. menurut - saya miturut wawasanku. 3 wasis. Dia - dalam bahasa Indonesia. Dheweke wasis basa Sunda. 4 piwulang, paham -isme. - komunisme paham komunisme berpaham v duwe paham Kesalahpahaman n seling surup. sepaham adj sarujuk, sapaham. memahami /1 mangerteni. Saya tidak ~ percakapan orang Belanda itu karena mereka bercakap dalam bahasa Jepang. Aku ora mangerteni caturane wong Walanda kuwi amarga kalorone caturan mawa basa Jepun pahang n ganda ora enak kaya gandan£ woh mulwa pahar n bangsane lengser (baki) mawa sikilan pahat n tatah, sungging (tumrap wayang) memahat v natah, nyungging berpahat v ditatah, diukir terpahat v katatah pahatan tatahan. ~ batu tatahan watu, lithography. pah6 [paket hemat] paket ngirit, murah Pahing (Jw) paing (dina Jawa) pahit 1 adj pait Jamu itu rasanya sedikit -. Jamu iku rasane rada pait 2 v nglarani (atine sapadha-padha). Semua perkataannya -. Omongane nglarani ati. 4 susah, Betapa -nya kehidupan orang kampung. Saiba susahe uripe wong ndesa berpahit-pahit v 1 prihatin. 2 blak-blakan, biaka, walaka memahitkan v maitake pahlawan n pahlawan. Hari - dina Pahlawan pailit (Wld) adj bangkrut jatuh - dadi bangkrut pajak I pajek. kena - kena pajek memajaki 1 vmajeki, mbayar pajek. Para petani itu belum ~ sawahnya. Kadang tani kuwi during majeki sawahe. perpajakan n bab pajeg, pemajakan n cara olehe majegi pajan (M(y) v pepe memajankan v mepe terpajan / kapepe pajang, memajang v majang memajangkan v majangake pajangan n pajangan pemajangan n bab carane majang pajuh adj gas-gasan lan akeh (bab memangan), ndemenakake memajuh v ludhuk lan gas- gasan anggon6 mangan, murka pajar (Ar) -> FAJAR KAMUS INDONESIA-JAWA — 245 pak paket pak I (ringkesan saka tb bapak) tembung sesulih tumrap wong kang luwih tuwa pak II (W/d) n pak, wungkusan. Rokoknya berapa se~? Rokoke sakpak piro regane? mengepak v ngepak mengepakkan vngepakake pak-pakan num pirang- pirang pak, pirang-pirang wungkus pak m (W/d) pakta, -» PAKTA, pakai iranggo memakai / nganggo la - baju safari Dh4weke nganggo klambi safari memakaikan v nganggoake Maria ~ celana adiknya Maria nganggoake kathok adhine terpakai/kanggo berpakaian /1 nyandhang. 2 macak, dandan, ~ seenaknya nyandhang saksenenge pakaian n sandhangan, panganggo pakaian sandhangan pemakai sing nganggo pemakaian bab ol£h£ nganggo pakal n pakal memakai makal pemakai 1 piranti kanggo makal. 2 wong sing makal pakan I n pakan(an), lawe sing dilebokakg utawa dipakanake nugel law& lungsin (nalika nenun kain) berpakan nganggo pakan tumrap tenunan memakankan makanakg; pa kanan pakanan pakan I (/w) n pakan - burung pakan manuk pakan n n lawe sing dilebokake utawa dipakanake nugel lawe lungsin (nalika nenun kain) berpakan v nganggo pakan tumrap tenunan sarung ~ emas sarung mawa pakan emas pakan m n arane wit, kayune ora apik yen dinggo bahan bangunan, Koton argykatus, Kibara coriacea Pakaniran pakanira, panjenengan pakansi n (D) prei berpakansi v preinan pakar n pakar; wong ahli; wong pinter pakat I (A) adj rujuk sepakat adj sarujuk,mupakat memakati v nyarujuki pakau I n arane mainan (kertu) Cina pakau H n bingung pakau m n 1 blengker (penjalin Isp) kanggo nguwatak£ tenggok Isp 2 palang ember pakcik n paklik (ringkesan sk tb bapak kecik) pakd6 n bapak gedhe, siwo, pakdhe pak6 -> PAKAI pakem I adj makan, mandi. Rem mobil itu sangat -. R£m mobil kuwi makan banget pakem H (/w) n pakem, paugeran lakon ing kitab wayang paket n (D) 1 kiriman. 2 paket, piranti program kanggo tujuan tinamtu memaketkan ngirim (paket) 246 — KAMUS INDONESIA-JAWA pakis palak pakis n (Jw ) pakis ( Cyras revolute ) pakma n arane tuwuhan, kembange semu abang, bisa kanggo tamba pawadonan; Reffleksia patina pakpui Ini ramalan nasib ing klentheng. 2 tukang tenung ing Cina pakpung n 1 sigaret kang ngandhut morfin. 2 adus (tumrap bocah cilik) paksa I (Ski) v peksa memaksa v meksa, Jangan ~ orang lain untuk ikut pendapatmu Aja meksa wong liya kareben melu pratelamu. memaksakan v meksa paksa ED n (Ski) swiwi, lar, parte. Swa Bhuana - (semboyane TNI Angkatan Udara) pemaksaan bab meksa paksa II n wektu paksa m n sisih (kiwa Isp) Paksebali -»GALUNGAN. paksi (Ski) manuk .-dewata manuk surga paksi D n poros (ing mesin bubut Isp) paksina (Skr) lor pakta (D) /pakta, prajanjen Internasional - militer pakta militer pakter I (D) sewa mempakterkan nyiwakake pakter n (D) warung, kios. - tuak warung tuwak paktir (D mil) tukang wara-wara paktur (D) -► FAKTUR paksi n peksi, manuk - dewata manuk suwarga paku I n paku -kaso paku usuk berpaku 1 ana pakune, nganggo paku 2 teguh memaku v maku - kaso paku usuk memakukan v makokake terpaku y 1 kepaku. 2 kamitenggengen. 3 kraket. 4 tumuju paku II n pakis (tuwuhan) pakuak (ing Padang) (M) v beleh. tukang - jagal Pakuan n pusere praja Pajajaran ing Jawa tlatah Kulon perangan abad ka-16 pakuh n bangsane manuk wulung cucuke semu abang Rhinoplax vigil pai n pai, tandha saka watu pinggir dalan berpal-pal pirang-pirang pai pala I v pala Myristica fragrans pala H, sepala-pala adv wis kadhung kebanjur, kebacut palagan n palagan palai n p&pes iwak cilik-cilik memalai mepes iwak cilik- cilik palak a 1 sumuk. 2 mangkel. 3 nekad memalak nyusahake, ngganggu pemalak 1 wong sing gampang nesu. 2 wong sing dhemen nindakake pagawean sing mbebayani, nekad KAMUS INDONESIA-JAWA — 247 palung panca pd bahu anaknya Dheweke nyikepake tangane ing bau anake palung n 1 kedhung. 2 bak, panggonan kanggo makani kewan. 3 bangsane kedhung ing segara palut n buntel, blebed berpalut v buntelan, samakan memalut v mbebed, mbungkus, mblebed orang itu ~ giginya dengan emas Wong kuwi mblebed untune mawa emas. terpalut v kebuntel, keblebed mayat ~ kain kafan. Mayit kabuntel mori pemalut n buntel, bungkus, buntel padmah n lemah (palemahan) kang endhek, rata paman n paman pamer v pamer, tukang -. tukang pamer memamerkan v mamerake pameran n pameran pamflet n layang slebaran sing sumebar/tumempel ing ngendi-endi papan pamit v pamit -pulang, pamit bali berpamitan v pamitan pamong n pamong, guru. - desa wong sing ngurusi peprentahan desa - praja pamong praja pamor n 1 pamor. 2 kamulyan, kaluhuran berpamor 1 nganggo pamor. 2 mulya pampan v bobongan ing haluan kapal kanggo ngrante jangkar pampang, memampangkan v majang terpampang v kapajang pampas n dhendha, ganti rugi memampas v mbayar dhendha, ngganti rugi pemampasan n cara mbayar dhendha, cara ngganti rugi pampasan n dhendhan ~perang dhendhan perang, dhenda marga kalah perang pampat adj 1 madhet, teteb. 2 mampet memampat v netel memampatkan v 1 netebake. 2 mampetake; pemampat n samubarang sing mampeti pamrih n pamrih pan n pan, panggorengan kuwih panah n panah -kelodan 1 arane panah. 2 bintang alihan. 3 thathit, kibat, memanah v manah, memanahi v manahi memanahkan v manahake panahan n panahan pemanah n wong sing manah sepemanah sapemanah (adoh) panai n dhulang (baki) saka kayu panakawan n punakawan, pamomong panca (Skr) num lima, panca KAMUS IN DON ESIA-JAWA — 249 Pancasila panjat Pancasila n pancasila panci n panci, manci. -sayur, panci ketan pancing n pancing. - ikan, pancing iwak mancing v mancing terpancing v kepancing pancingan n pancingan pemancing n wong sing mancing kepancingan n pancingen pandai I adj pinter, wasis. - berbicara, pinter ngomong memandai-mandai adj kuminter memandaikan v minterake kepandaian n kapinteran sepandai-pandai adj sapinter-pintere pandai n n pandhe (tukang). - besi. pandh6 wesi memandaikan v mandhekake pandang v pandeng, delok. - lukaku, pandeng tatuku berpandangan v pandeng- pandengan memandang v 1 mandeng, 2 nganggep. 3 ndeleng. 4 ngajeni pandang-memandang v 1 pandeng-pandengan. 2 sawang-sinawang memandangi v mandengi terpandang v 1 kepandeng, ketara, ketok. 2 kajen, diurmati. 3 disawang pandangan n 1 pandengan, kawruh, 2 pinemu, wawasan pemandang n 1 wong sing mandeng.2 bab mandeng pemandangan n 1 pandelenge.2 sesawangan sapemandangan n sapendeleng panen n panen. - ikan, panen iwak memanen v manen panenan n panenan pangan n pangan pangkas v cukur, papras. - kumis. cukur brengos memangkas v nyukur, mapras pemangkas v 1 tukang cukur, tukang mapras. 2 piranti kanggo nyukur, piranti kanggo mapras panik adj gugup, bingung kepanikan n bab ol&he gugup, bingung panjang adj dawa. ekornya -. buntute dawa berpanjang-panjang 1 kanthi sagamblang- gamblange. 2 ngandhar- andhar berkepanjangan n nglantur memanjangkan, memper- panjangkan v ndawakake, nyambung perpanjangan n bab ndawakake kepanjangan n 1 cekakan saka. 2 kedawan sepanjang n 1 sadohe, sadawane. 2 sasowene. 3 miturut panjat v penek. lomba - pinang. lomba mendk jambe memanjat v menek memanjatkan v menekake pemanjat n tukang mdn^k 250 — KAMUS INDONESIA-JAWA pantas paragog pemanjatan n bab carane menek pantas Ini pantes, patut, layak. pakaiannya -. sandangane pantes. 2 trep, cocok. pilihannya -. pilihane cocog. 3 ora nggumunake - juara karena memang pintar, ora nggumunake juwara wong pancen pinter. 4 apik, wah, terlihat - mengenakan baju ini. wah, katon apik nganggo klambi iki pemantas n rerenggan kang njalari pantes sepantasnya n sak pantese pantas II adj cetakan, tangkas, trengginas, cukat gerakannya -. gerake trengginas pantat n bokong. - panci. bokong manci memantati vl mledhingi. 2 nyepelekake pantau v 1 tilik, ungak. - jalannya pertandingan, ungak lakune lomban. 2 cek. mesin-harga. mesin cek rega memantau v 1 niliki, ngungak. 2 ngawasi, ngecek pantul, memantul v mendat papas, berpapasan v papasan, pethukan, sliringan. kami - di jalan, awakedhewe sliringan ing dalan mapas v methug, mapag, nyambut para I p para para n n karet, tlutuh, pulut para m, para-para n paga, rigen, rege, rak, rajut, planggrangan parabel n parabel crita cekak tiksi kang nggambarake kaF anan moral lan agama kanthi migunakake perlambang parade n parade, arak-arakan tentara (upacara tsp); berparade pawe paradigma n paradigma 1 daftar owah-owahan tembung kang wujud lan tegese ana sesambungane. 2 modhel teori sawijine ngelmu. 3 ngengrengan carane sawijinine bab paradoks n paradoks panemu kang katone cengkah karo panemu umum flanging nyatane ana benere paradoksal a paradoksal, katone congkah karo, pnemu umum utawa congkah karo bebener, flanging nyatane bener paraf n cekakan tandha tangan; teken; pemaraf neken parafin n parafin, jat tanpa warna, ora mambu, lan ora ana rasane; him parafrase n parafrase proses olehe ngandhakake saka sawijinine tuturan menyang tuturan liya tanpa ngowahi tegese; memparafrasekan v njarwakake sawijine tuturan tanpa ngowahi tegese paragaster n paragaster, ruangan tengah ing sepon (alat kanggo adus) paragog n paragog tambahan aksara ing pungkasane teml bung KAMUS INDONESIA-JAWA — 251 paragraf paras paragraf n lparagraf, perangane bab sawijine karangan. 2 tandha parah adj 1 banget (tatu). 2 nemen (lara). 3 sengsara (panguripan). 4 angel diatasi (nakale bocah) paralel adj jajar memparalelisasi n nyejajarake; padha arahe paralelisme n 1 bab searah; sejajar. 2 memper. 3 panganggone wujud ukara kang meb padha paralisis n paralisis dayane ilang amarga cacat utawa lelara sarap, lumpuh param n parem paramedis n wong kang nyambut gawe ing lingkungan kesehatan rninangka pembantu dhokter paramen n paramen, sandhangan upacara greja parameter n paramter, ukuran sakab&h£ populasi ing panaliten kang kudu dipretungae adhedhasar contone paramiliter adj paramiliter asipat tentara parang I n peso gedhe; golok; kiewang; memarang 1 ngethok nganggo golok. 2 nyoret (tulisan salah); memarangkan mbabatak£ parang, parangan n lelara kuhit Ing githok utawa irung parang- parang n arane iwak segara kang wujudi kaya golok, cherocentrus dorab paranoia n paranoia, lelara ngalamunan paranormal n paranormal, ahli kebatinan; dhukun n juru nuturi; paranpara; juru rembug parap, berparap v gelut klewang- klewangan; memarap 1 ngiewang. 2 ngantem; nempiling; parapati n manuk dara paraplegia n paraplegia, lumpuhe perangane awak kalebu tangan Ian sikil parapsikolog n parapsikolog, ahli kajiwan kang ngutamakake bab-bab kang ora kasat mata parapsikologi n parapsikologi, perangane ngelmu mligi bab - bab kang gaib paras I n 1 rai. 2 p raupan paras D adj peres; rata; papak memaras 1 ngratakake. 2 mapral; ngethok (tanduran). 3 motong; nyukur; mapal (rambut); separas 1 padha dhuwure. 2 imbang, babag; 3 paras, — balu n wadhas parasit n parasit 1 tetuwuhan kang mangane kanthi nyedot pangane tetuwuhan liya; kemladhean. 2 wong kang uripe dadi tanggungane wong liya parasitisme n parasitisme 1 penyedhotan pangan kang ditindakake dening barang ngaurip marang barang ngaurip liyan£. 2 sesambungan rong 252 — KAMUS INDONESIA-JAWA parasut paro barang ngaurip kang urip bebarengan, flanging mung nguntungake salah siji parasitologi n ngelmu bab parasit parasitopolisn parasitopolis kutha kang padunungane dipengaruhi sikeping urip kemladheyan kang ora makarya parasut n parasit, payung kanggo mudhun saka montor mabur parasutis n 1 wong kang mudhun saka montor mabur nganggo parasit 2 pasukan payung parataksis n parataksis, ukara, susunan subjek pr£dhikat, klompok tembung kang ora mawa tembung penyambung pare n pare parewa n bangsat; bajingan parfum n parfum, jat kang marahi wangi, lenga wangi pari 1 ikan - iwakpari pari I bintang - lintang pari gubug penceng paria n gohongan kasta kang cendhek dhewe ing masyarakat agama Hindu paripurna adj ganep; pepak; lengkap paris n kain alus kaya sutra; -goyang kain paris kang gilap parit n kalen; lank; got; 2 growongan pandhelikan (nalika perang). 3 kalen gedhe ngubengi bdteng.4 trowongan (tanibang). 5 lekukan dawa (ing kayu). 6 ranjo dharat 7 kanal; memanit gawe kalen. panitas n 1 padha regane; imbang pengajine; inip-irip; memper. 2 kaanan imbang; 3 cacahe bayi kang unip kang dilahirake sawijine wanita pariwisata n pariwisata, plesiran; plancongan berpariwisata v plesir; miancong parji n pawadonan; gawuk; turuk; tempik paiji n pawadonan, gawuk, turuk, tempik parketn 1 palungguhane hakim lan pengacara ing pengadilan. 2 perangan kang jogane didhuwurake ing pendhapa. 3 kang katutup kanggo umum parkir, memarkir v markir. ngendhegake tetumpakan (mobil, montor) sawetara waktu ana papan kang wis disedhiyakake; perparkiran n babagan parkir; terparkir v diparkir parkit n parkit (arane manuk) parlemen n dhewan perwakilan rakyat parlementarisme n paham menawa proses paprentahan lan ukum kudu dikendhaleni dening parlemen parlementer a magepokan laro parlemen paro n paro; tengah KAMUS INDONESIA-JAWA — 253 parodi partner memaro maro paroan paron pemaro sing maro separo separo; setengah parodi n karya sastra utawa seni kang sengaja niru modhele panuiis utawa pangripta liya kanthi maksud nggojeki perangan kang lucu paroki n paroki; wilayah umat Katolik kang dadi tanggung jawabe sawijine pastur paroklal adj 1 asipat paroki. 2 cupet (nalar Isp) parolfaktori n parolfaktori alat kanggo ngambu paron n paron; landhesan nggembleng wesi (pandhe) parsi n arane suket kang semene bisa dipangan minangka sayuran partai n 1 parte, golongane wong kang padha pahame/politike 2 gegolonganing pemain ing badminton. 3 saklompok barang dagangan; — massa parte politik kang ngegungake anggotane kang akeh; — oposisi parti politik kang pikiran^ sabrangan karo parte pamarentah (PDIP); — pamarentah parte politik kang nyokong pamerentah kang lagi kuwasa; — politik pakumpulan kang didegake kanggo mujudak£ idiologi partene; — revolosioner parte kang arep ngrubuhake politik kang uwis ana; berpartai v dadi pangikut parte; kepartaian n bab parte partial adj minangka bagian saka sakabehe partikel n 1 partikel, perangane barang kang cilik banget. 2 tembung kang lumrahe ora bisa diwuwuhi imbuhan, kang lagi nduw&ni teges manawa wis rinonce karo tembung liyane partikelir a partikelir; swasta partikuralisme n sistem kang nengenak£ kepentingan pribadi tinimbang kepentingan umum partisan n wargane parte partisi n sekat; tembok kang misahake partisipan n wong kang melu ing kegiatan (rapat, seminar) partisipasi n bab melune ing sawijine kegiatan; berpartisipasi melu ing sawijine kegiatan partner n 1 partner uwong utawa amarga padha dene mbutuhake. 2 pasangan main; partner n partner, uwong utawa bebadan siji lan sijine kang beda usahane, padha 254 — KAMUS INDONESIA-JAWA partus parun nyambut gawe bareng amarga padha dene mbutuhake berpartner 1 usaha bareng. 2 duwe pasangan partus n partus, bab babaran utawa nglairake paruh n cucuk (pitik, manuk);, parun, memarun v ngobong barang-barang kang uwis ora migunani; paman barang bekas kang diobong; pemarun wong kang ngobong barang bekas; pemaruan 1 papan pangobongan barang bekas. 2 tumindak olehe ngobong parut n 1 parut. 2 tilas tatu jiaritan (ing kulit); berparut 1 duwe parut 2 pating jlarit; memarut marut; pemarut 1 parut. 2 wong kang marut parutan 1 parut 2 parutan parvenu n 1 parvenu, wong kang cepet duwe kalungguhan penting tanpa usaha. 2 wong kang digedhekake Ian didhidhik ing lingkungan sosial kelas dhuwur tanpa usaha parwa n parwa; perangan (kasusastran ing basa Kawi) ipas fi layang idin kanggo mlebu wilayah larangan pariwisata n pariwisata, plesiran, plancongan obyek - papan plesiran berpariwisata v plesir, mlancong partus n partus, bab babaran utawa nglairake paru, paru-paru n paru-paru, tebuk, maras paruh I n cucuk (pitik, manuk) memaruh v mencotok (mematuk)dngparuh paruh n tb wilangan. pro loro, sabageyan -waktu sabageyan waktu: untuk membiayai kuliah , aku bekerja - waktu di perusahaan garmen. Kanggo mbayar kuliah, aku kerja sabageyan wektu ing pabrik garmen memarah v ngedum loro paruhan n setengah bageyan pemarah n 1 sing ngedum loro. 2 buruh garap lemah kang entuk asil setengah separuh num setengah, seperdua parun, memarun v ngobong barang- barang kang uwis ora migunani paraan barang bekas kang diobong pemarun wong kang ngobong barang bekas pemaruan 1 papan pangobongan barang bekas. 2 tumindak olehe ngobong KAMUS INDONESIA-JAWA — 255 parut pasak parut n 1 parut 2 tilas tatu jiaritan (ing kulit) berparut 1 duwe parut. 2 pating jlarit memarut marut, pemarut 1 parut. 2 wong kang marut parutan 1 parut 2 parutan parvenu n parvenu, 1 wong kang cepet duwe kalungguhan saka kaluwargane. 2 wong kang digedhekake lan didhidhik ing lingkungan sosial kelas dhuwur tanpa usaha parwa n ( Skr ) parwa, perangan (kasusastran ing basa Kawi) pas I n layang idin kanggo mlebu wilayah larangan, ngangkut kayu tumrap kendharaan pas II adj 1 pas. 2 ora luwih ora kurang (jumbuh). 3 sedhengan, pas-pasan pas-pasan, mengepas nyoba kanggo ngerteni pas lan orane pasah I pasah, piranti kanggo ngaluske kayu memasah masah terpasah v kapasah pasah D n pegatan (sing njaluk pihak wong wadon) minta - jaluk pegat memasah megat (bojone) terpasah v keblasuk, keplantrang pasai adj bosen, jeleh pasak n pantek, paku saka kayu memasak mantek pasar n pasar pasaran pasaran, ak§h tunggale pemasaran proses, cara, lan tumindak olehe masarake pasaraya n toko gedhe sarwa ana pasat n angin kang sumilirantaran6 garis balik br dan garis balik kidul kang ajeg iline pasca p sawise, sakwise -bedah a pascabedhah, sakuwise dibedhah, sakwise dioperasi.- kawin a pascakawin, sakwise ijab. - lahir magepokan karo bayi sakwise lair. - panen magepokan karo mangsa sawise pan&n. - sarjana pascasarjana, magepokan karo sawise dadi sarjana pas adj 1 pas. 2 ora luwih ora kurang (jumbuh). 3 sedhengan; pas- pasan pas-pasan; mengepas nyoba kanggo ngerteni pas lan orane pasah I, — nikah n pegatan (sing njaluk pihak wong wadon) memasah megat (bojon6) pasah II, terpasah v keblasuk; keplantrang pasai adj bosen; jeleh pasak n lpantek; paku saka kayu; cakil; 2 indhen (ing rodha jam); — kampung. 3 padunung kang ora pindhah-pindhah. 4 wong ndesa; — kuku garis ireng ing tengah kuku (jaran); — negeri wong kang kondhang ing sawiji wilayah memasak mant&k memasakkan 1 nggunakake 256 — KAMUS INDONESIA-JAWA pasar pedoman minangka pantek 2 nerangake pasar n 1 pasar 2 dienggo padinan (basa); — amal pasar amal; — swalayan toko kang nglayani awake dhewe; — tahunan pasar gedhe kang dianakake setahun sepisan memasarkan masarake pasaran pasaran pemasaran proses, cara, lan tumindak olehe masarake; sepasar sepasar pasar adj lunyu pasara n 1 pasar. 2 pusara pasaraya n toko gedh6 sarwa ana pasase n perangan utawa pasal kang kacuplik saka sawiji ing karangan pasasir n 1 penumpang kapal/ kapal udhara. 2 wong kang arep tetuku ing toko pasat n angin kang sumilirantarane garis balik br dan garis balik kidul kang ajeg iline pasca p sawise; sakwise—bedah a pascabedhah; sakuwise dibedhah; sakwise dioperasi. —doktoral a pascadhoktoral, sakwise oleh gelar dhoktor — kawin kedadean sakwise ijab — lahir a pascalahir magepokan karo bayi sakwise lair — panen a pascapanen magepokan karo mangsa sawise panen — sarjana a pascasarjana, magepokan karo sakwise dadi pendam v pendhem. -yang dalam. pendhem sing jero memendam v 1 mendhem, 2 ngrendhem, nyimpen (wadi, Isp) terpendam v kependhem pedengan n 1 tutup; sekat; kelir 2 kedhok 3 slimut 4 jeneng samaran pedepokan n padhepokan pedet n pedhet pedewakan n arane prau Bugis pediatri n ngelmu kedhokteran kang magepokan karo kesehatane bocah pedih o 1 perih. 2 nlangsa; memedihkan nyebabake perih; merihake kepedihan 1 rasa pedhih, 2 kanalangsan nggrantes banget pedikur n 1 wong kang gaweane ngupakara sikil, 2 tukang ngupakara kuku sikil lan ngilangi katimumulen pedisel n gagang utawa aran£ sulur kang gunane kanggo cekelan pedok n lapangan kang kapageri mubeng kanggo nglumpukake kewan, biasane ana cedhake balapan jaran pedologi n pedologi, ngelmu babagan pratingkah lan owahowahan mundhake bocah (pikiran) pedoman n 1 pandom; pituduh. 2 pathokan; dhasar. 3 kumpulan pathokan. 4 pemimpin; KAMUS INDONESIA-JAWA — 257 pedometer peguam berpedoman nganggo dhasar; mempedomani nganggo minangka dhasar pedometer n pedhometer, alat kanggo ngukur adohe (wujude kaya jam) pedongkang n prau tongkang peduli v mreduli; nggatekake; memedulikan mreduleni; nggatekake pedusi n wanita (bojo) pegagang n arane tetuwuhan rumambat, godhonge kanggo obat, Centella asiatica pegah. terpegah o kondhang; kalok; kaloka; misuwur pegal a 1 pegel. 2 jengkel pegal adj pegel memegalkan 1 megelake. 2 njengkelake pegan, terpegan adv kamitenggengen; thenger- thenger; semlengeren pegang, berpegangan v cekelan; gocekan berpegangan 1 padha cekel- cekelan,2 ana cekelane memegang lnyekeli; nggegem. 2 duw6 (dhuwit),3 nyetir, 4 nyekel (maling) 5 nggunakake (gegaman) 6 nguwasani; mimpin 7 nindakake (aturan); dipegang 1 dicekeli, 2 dikuwasani, 3 tetep diugemi (janji); pegangan cekelan; gocekan berpegangan kaanan cekelan; pemegang n 1 sing nyekel. 2 alat kanggo nyekel; — andil pasekuthon dagang;—buku wong kan nurus buku dagang; — saham bukti pasekuthon dagang; pemegangan proses, cara, lan tumindak olehe nyekel pegar n manuk pegas pegari v katon; ketok; muncul; timbul pegas n 1 pir; per. 2 gebug kasur; rambut pir rambut; pir lembut; bugi kasur pegat, memegat v 1 ngadhang; nyegat 2 megat; pemegatan proses, cara, lan tumindak olehe megat pegawai n 1 pegawe. 2 perkakas; — dagang I pegawe kang tugase ing negara manca. 3 wong kang lelana; — honorer pegawe kang durung diblanja negara; — negeri pagawe negri; —negeri sipil pegawe kang dudu tentara kepegawaian magepokan karo pegawe pegoh n kece kang ngasilake mutiara pegon n tulisan Arab tanpa tandha swara peguam n advokad; pengacara 258 - KAMUS INDONESIA-JAWA pegun pencet pegun, terpegun a thenger- thenger; semlengeren; kami tenggengen pehong n bengang; penyakit raja singa; sipilis pejajaran n setan; dhemit pejaka n wektu kang pas/cocok pejal adj padhet; madhet (ora growong) memejalkan madhetake; ngenet-enet pejam v merem memejamkan ngeremake terpejam merem pepaya n kates. mengupas ngonceki kates peram v imbu. waktu untuk - mangga adalah selama tiga hari. Wektu kanggo imbu pelem yaiku telung dina memeram v ngimbu pemeram v imbon perempuan n wadon, wanita, anak -. bocah wadon pemirsa n pamiarsa, wong kang nonton pempek n pempek, arane panganan saka Palembang pemuda n kaum mudha, wong anom (lanang) pemudi n wong nom-noman (wadon) pemuras n bedhil kuna (lupe kaya corong) pdnaka p kaya, kaya dene, kaya- kaya, prasasat punakawan n punakawan penala n piranti kanggo nglaras (tumrap swara gamelan, lagu, Isp) penalti n ukuman penanggah n papan ing hotel utawa restoran kanggo nyamaptakak£ panganan kang adhem utawa ngangetak4 panganan kang arep dicawisake, penanggahan pawon penanggalan 1 n memedi awujud wong wadon mung sirah thok penanggalan II n almenak, pananggalan penaram n arane panganan penasaran adj kepengin banget arep ngerti penat adj kesel, sayah berpenat-penat keraya- raya, tumindak utawa tumandang kanthi tenan- tenan penatu n penatu, tukang ngumbahi lan nyetlika pencak n pencak, silat, -silat pencak silat pencalang n jung (prau gedhe) dagang kanggo momot barang dagangan (asring kanggo ngulat-ulat) mungsuh kanthi sesinglon dedagangan) pencar v pencar berpencar v mencar. Mendengar bunyi tembakan itu,mereka lari ~ Krungu suara tembakan iku, wong- wong kae padha mencar memencar v mencar, mlencar memencarkan v mencarake pencet v penyet, pejet, pijet, KAMUS INDONESIA-JAWA — 259 pencoleng pendongok memencet vmidih, menyet, mejet, mijet pencil, memencil v mencil, ndhewengedoh saka liya- liyane sebuah rumah yang ~ ditengah - tengah hutan omah sing mencil ing tengah alas terpencil kepencil pencok n pencok, arane jangan (lelawuhan) pencoleng n copet tukang sebrot penda, memenda v niti priksalan.mbenerake yen ana kang luput pendaan n paniti priksa, asile niti priksa pendaga n kendhaga, pedhi pendahan n lembing utawa glathi kang panganggone disawatake pendam v pendhem memendam v 1 mendhem. 2 ngrendhem, nyimpen (wewadi Is p) ~ rindu mendhem wuyung terpendam 1 kependhem. 2 sumimpen ing ati (tumrap rasa pangrasa) pendapa I n pandhapa pendapa n n pang enom pendar I n gebyar utawa soroting banyu berpendar-pendar 1 gebyar-gebyar. 2 konang-konangen (tumrap mripat) pendar, berpendar Uvl mubeng. 2 ngoling-ngoling pendek adj 1 cendhek 2 cendhak celana - kathok cendhak 3 cekak waktu yang - wektu kang cekak 4 ringkes, - akal cethek pikirane - umur cendhak umure memendekkan 1 ngendekake 2 nyendhakake 3 nyekak 4 ngringkes, kependekan 1 cekakan. 2 ringkesan pendekar n 1 pendhekar, wong kang pinter pencak. 2 pahlawan, wong kang seneng mbelani wong kang ringkih - pena ahli nulis (ngarang) ing layang kabar pedendang,—gajah ntimun gajah; tebu banyu, Trichochanther wallichiana pempek n pempek; arane panganan pemuda n kaum mudha; wong anom (lanang) pemudi n wong nom-noman (wadon) pemujuk n wong kang ngarih-arih; ngrerimuk pemuka n pangarep; pemimpin; panggedhe pemuras n bedhil kuna (lupe kaya corong) penderah n (keris) kang sekti pendet n ( Bal) araning joged kanggo mapag tamu agung (ing Bali) pendeta n (Ski) pandhita - Yahudi rabbi pendongok n mendhak, alen-alen sanggan ukiran keris 260 — KAMUS INDONESIA-JAWA penduk penal penduk n pendhok pendulum n bandhul kang gumantung ing tali utawa gantungan kang dawa panembahan n (Av) panembahan, sesebutan wong minulya (ratu, pandhita Isp) penesi n prau cilik penewu n panewu, penewu pengacara n pokrul pengalasan n pangalasan, arane abdi ratu penganak n arane tetabuhan (gamelan) penganan n panganan pengang adj brebeg pengantin I n panganten, temanten, manten pengantin n n araning kembang, Nlctanthes Arbor-tristis pengap adj sumpeg memengapkan nyumpegake, njalari sumpeg pengapuh n layar - layar cilik cedhak pucuking jagak layar pengar adj 1 krasa rada mumet yer-yeran (kaya utek ora mlaku). 2 rasa panganan utawa inuman kang ora enak pengaruh n pangaruh, daya pangaribawa, prabawa mencari - . golek daya pangaribawa berpengaruh 1 nduweni pangaruh. 2 kuwasa, terpengaruh kena pangaruh, kadayan pengat n aran£ masakan tanpa duduh pena n pulpen p&naka p kaya; kaya d6ne; kaya- kaya; prasast penakan n keponakan punakawan n panakawan penala n piranti kanggo nglaras (tumprap swara gamelan, lagu, Isp) penalti n pinalti tendhangan u kuman (tumprap bal-balan) jalaran nrajang aturan ing wewengkon pinalti penampan n nampan; baki penampang n lumahg barang kang diiris; raene barang kang disigar tengah bener penanggah n papan ing hot&l utawa restoran kanggo nyamaptakake panganan kang adhem utawa ngangetake panganan kang arep dicawisake; penanggahan n pawon penanggalan 1 n memedi awujud wong wadon mung sirah thok penanggalan II n almenak; pananggalan penaram n arane panganan penasaran adj 1 kedereng tumindak (marga Icagelan utawa kagol) 2 kapengin banget arep ngerti 3 rumangsa ora marem; gela 4 nesu banget muring banget (marga dina, ora katekan sedyane, Isp) penal a kesel; sayah; berpenat-penat keraya- raya; tumindak utawa KAMUS INDONESIA-JAWA — 261 penatu pendet tumandang kanthi tenan- tenan penatu n penatu; tukang ngumbahi lan nyetlika penalua n anggota dewan greja kanggo mbi'antu pendbita pencak n pencak; silat; — silat pencak silat; pencak silat memencak-mencak mencak-mencak; briga-brigi; nesu banget pencalang n jung (prau gedhe) dagang kanggo momot barang dagangan (asring kanggo ngulat-ulat) mungsuh kanthi sesinglon dedagangan) pencar, berpencar-pencar adv mencar-menar memencar mencar; mlencar memencarkan mencarake pencet v pidih; penyet; pejet; pijet memencet midih; menyet; mejet; mijet pentil, memencil vmencii; ndhewe; ngedoh saka iiya-liyane terpencil kepencil pencok n pencok; arane jangan (lelawuhan) pencoleng n copet; tukang sebrot pencong a pencong; pencos pencu n pencor penda, memenda v niti priksa lan mbenerake yen ana kang luput; pendaan paniti priksa; asil4 niti priksa pendaga n kendhaga; pedhi pendahan n lembing utawa glathi kang panganggone disawatake pendam, memendam v 1 mendhem. 2 ngrendhem; nyimpen (wewadi Isp); terpendam 1 kependhem. 2 sumimpen ing ati (tumrap rasa pangrasa); pendaman pendheman pendapa n pandhapa pendapa n pang (carang) enom pendar n gebyar utawa soroting banyu berpendar-pendar 1 gebyar-gebyar. 2 konang- konangen (tumrap mripat) pendar, berpendar v 1 mubeng. 2 ngoling-ngoling. 3 buyer pendarah n (keris kang) sekti pendaringan n padaringan pendek a 1 cendhek. 2 cendhak. 3 cekak. 4 ringkes; — akal ceth£k pikirane (pengalamane Isp); — ingatan cendhak pikir6; laten; — umur cendhak umure; memendekkan 1 ngendekake.2 nyendhakake. 3 nyekak. 4 ngringkes; kependekan 1 cekakan. 2 ringkesan. 3 kecendhaken. 4 kecendhekan pendekar n 1 pendhekar; wong kang pinter pencak 2 pahlawan; wong kang seneng mbelani wong kang ringkih; — kata ahli sesorah — pena ahli nulis (ngarang) ing layang kabar penderah n (keris) kang sekti pendet n araning beksan kanggo mapag tamu agung (ing Bali) 262 - KAMUS INDONESIA-JAWA pendeta pekak pendeta n pandhita pending n pendhing; rerenggan wujud biebekan saka emas (dhadha Isp) pendok n pendhok pendongok n mendhak; alen-alen sanggan ukiran keris penduk n pendhok pendulum n bandhul kang gumantung ing tali utawa gantungan kang dawa panembahan n panembahan; sesebutan wong minuiya (ratu, pandhita Isp) penesi n prau cilik penewu n panewu, penewu pengacara n pokrul pengatasan n pangalasan; arane abdi ratu penganak n arane tetabuhan (gamelan) penganan n panganan pengang adj brebeg pengantin n panganten; temanten; manten ‘pengantin n araning kembang pengap a sumpeg; memengapkan nyumpegake; njalari sumpeg pengapuh, layar pengapuh n layar cilik cedhak pucuking jagak layar pengar adj krasa rada mumet yer- yeran (kaya mentas turu ora angler) pengaruh n pangaruh; daya pangaribawa; prabawa; berpengaruh 1 nduweni pangaruh. 2 kuwasa; terpengaruh kena pangaruh; kadayan; kena daya pangaribawa; kaprabawan pengat n arane masakan tanpa duduh pengatu, (pekatu) n mriyem pengawinan n pangawinan, wong kang nggawa tumbak upacara kraton pengeng a bengeng; krasa ngeiu banget (sirah) pengerih n arane piranti nyekel iwak, sabangsa wuwu, dipasang ing banyu kang cethek pengetahuan n kawruh; ngelmu pengga adj jegong; legokane piring Lsp pengapa adj gagan-gagan; arane tetuwuhan penggah a bregas peka adj 1 landhep pangrasane; tajem pangrasane 2 gampang obah B ora lena 4 gampang nampa (hawa) —cahaya dadi aktif sawise nampa sunar; memeka nggatekake; kepekaan bab gampang olehe obah; —neraca bobot paling sethithik kang isih bisa ditimbang pekaja n kembang trate pekak a 1 rada budheg; ora tengen ora kemrencing (benggol) —badak budheg banget. 2 mbudheg; — batu budheg banget; — labang rada budheg memekakkan mbudhegage terpekak budheg dadakan KAMUS IN DON ESIA-J AWA — 263 i peka kak pelosok pekakak n arane manuk, Pelargopsis amanroptera pekan ii 1 pasar. 2 minggu; —raya pasar malam gedhg pekarang n gaman; gegaman pekasam n asinan (daging, woh- wohan, Isp) pekat adj kenthel; memekatkan ngentelake pekatu, (bedhil —} n mriyem pekatul n bekatul; katul pekan, memekan n njerit pekerti n 1 watak. 2 tingkah; patrap sing orang apik pekik n panjerit 3 surak sing diserokake sarana bengok; pekik, memekik v njerit; mbengok; memekikkan v ngucapkake sarana mbengok; terpekik njerit sanalika; terpekik-pekik njerit-njerit peking, memeking v 1 mbaung. 2 nangls njerit-njerit. 3 peking n jinising manuk emprit; emprit peking pekis, memekis v muni-muni peklwan n pakiwan; paturasan pekojan n kampung koja; pakojan peksi n manuk pekuk, memekuk v nugel pekur n arane lelara kulit mambu ora enak memekur v pitekur, ngeningake cipta pelampung n plampung; piranti supaya ora bisa nyilem ipung n arane tetuwuhan ing pesisir, Scaevolafrutesne pelan adj alon; rindhik pelanduk n kancil pelatuk I n manuk platuk pelatuk n n platukan bedhil pantai n wates angoking segara pelek n biengkeran rodha pelik, pelikan n pelikan pelinggam n marmer abang, biru, Isp pelipis n pilingan pelir n peli; palanangan — itik sekrup, mur , —musang kembang lerak pelisir n plisir pelit adj medhit; cethil banget pelita n diyan; lampu pelitur n plitur berpelitur v plituran memelitur b' mlitur pelituran n plituran pelo adj pelo, celat pelog n pelog (larase gamelan) peloh a peloh; ora bisa kaku (tumrap planangan) pelonco I n plonco; pentil semangka pelonco II a plonco; gundhul plonthos memelonco mlonco; nggundhuli perpeloncoan ploncoan; bab mlonco pelopor n sing miaku utawa tumindak dhisik dhewe; memelopori ndhisiki; mbebakali; mimpin pelor n mimis; gotri; peior pelosok n piosok; desa kiuthuk; papan kang angel ditekani 264 — KAMUS INDONESIA-JAWA pelosot pendek pelosot, terpelosot adj mrosot; mlorot; suda banget pelotot, memelotot v menthelengi memelototi v menthelengi pelpis n pelpis (termos cilik sing sok digawa tentara) peluang n 1 wektu sing mikolehi; kaludhangan. 2 sela; senggang; berpeluang duwe wektu sing mikolehi; bakal bisa lulus; oleh pagawean, Isp peluh n kringet; berpeluh kringeten. kumringet berpeluh-peluh nyambut gawe mempeng peluit n sempritan peluk, berpeluk v ngrangkul berpeluk-pelukan rerangkulan; rangkui- rangkulan; memeluk 1 ngrangkul. 2 nganut (agama Islam Isp); terpeluk kerangku!; pemeh, pem&luk 1 sing ngrangkul. 2 sing nganut agama, paham, Isp; sepem6luk saprangkul pelulukn witaren pelumpung n plumpung; glagah rawa pelupuh adj plupuh; sigaran pring memelupuh mlupuh pelupuk n tlapukan peluru n pelor; mimis; pluru; — kendali pluru sing bisa disetir piayun6 pelu s adj pelus pelvis adj pelvis, balung cethik pemali n pepali; larangan pemarip n abdi ratu kang pegaweane nuturi putraning ratu kanthi nembang utawa rengeng-rengeng pematang n galengan pemayang n jaring gedhe pemindang(an) n penthengan; piranti kanggo mentheng lulang kang dipepe pendapa n pendhapa, perangan omah kanggo nampa tamu, nanggap wayang pendega I n paraga ing organisasi Pramuka umur 21 nganti 25. pendega n n minatani kang kerja marang juragan pendek adj 1 cedhak, cendhak, cendhek, andhap (tumrap barang), cebol, kunthing, kunthet (tumrap manungsa, tanduran). - tidak bisa tinggi cendhak ora bisa dhuwur. 2 sadhela, (tum-rap wektu) waktunya -. Wektu-ne sadhela. 3 cekak (tumrap crita) cerita -. Cerita pendek memendek v nyedhak, ngendhek, mungkret (tumrap barang), nyebol, ngunthing, ngunthet (tumrap manungsa, tanduran), nyekak, ngringkes (tumrap crita) memendekkan v 1 ngendhekake. 2 nyekakak4, ngringkesake (tumrap crita). KAMUS INDONESIA-JAWA — 265 pendet penuh kependekan 1 n cedhak, cendhak, cendhek (tumrap barang), cebol, kunthing, kunthet (tumrap manungsa, tanduran). 2 n cekakan, ringkesan (tumrap crita). 3 oa)'kecedhaken, kecendhaken , kecendheken (tumrap barang) pendet (Bal) beksan Bali pendeta (Ski) 1 pandhita. 2 pastor. Yahudi rabi. pengantin I manten. kursi - kursi manten pengap 1 sumpeg. 2 sesek pengaruh 1 pangaruh. mencari - di kampung, golek pangaruh ing dusun. 2pangaribawa. Pusaka itu mempunyai daya pengaruh pada pemiliknya. Tosan aji kui duwe daya pangaribawa tumrap sing duwe. berpengaruh 1 nduweni pangaruh; nduweni pangaribawa penggal v 1 kethok (wit/kayu). 2 beleh.- leher kambing. Beleh gulu wedhus sepenggal saperangan. ~ waktu, saperangan wektu memenggal v lngethok (wit/kayu). building). 2 nugel. ~ kepala.nugel ndas. 3 nyela. - lidah.nyela (caturan) terpenggal v kakethok; katugel; (dening) pending n sabuk kanggo wong wadon penghulu - kawin naib(paraga pamarentah kang ngurusi nikah) pengld n (C J) ekrak pening adj mumet. - kepala mumet sirahe penjara (Ski) kunjara; kurungan; memenjara(kan) ngunjaraake. ~ hawa nafsu terpenjara kakunjara; kakurung pensil n (E) potlod. - alis potlod alis. - tinta potlod mangsi. Pension n (D) 1 pensiun. Ketika - turun, 25 tahun silam, tubuhnya masih kekar. Selawe taun kepungkur nalika dheweke pension, awake iseh rosa pensiunan pensiunan (wong kang pensiun) penuh adj kebak. kursinya-dengan para tamu. Iungguhan4 wis kebak dening dayoh - harapan akeh pengarepane, - ketakutan kaweden, - padat, - sesak, - tumpat, - umpah padhet, tetel, bentet memenuhi v, pemenuhan n 1 ngebaki. 2 nyukupi. 3 ngabulake. nglolosake (tumrap panjaluk Isp), 4 nglegakake, maremake, nyenengake. 5 nindakake (tumrap kewajiban). 6 nuhoni (tumrap janji), terpenuhi v keleksanan (tumrap pangarep-arep) sepenuh a sakabehe, sadaya-nipun - hati tenanan, temenan 266 — KAMUS INDONESIA-JAWA perangkap pentagram perangkap n 1 jebakan, pesat (tumrap tikus), tikusnya masuk -. tikuse mlebu ing jebakan, 2 rerigen, pratikel. masuk ke dalam mlebu ing pratikel, memerangkap v 1 masangi, njebak, mesati, 2 ngapusi, nggorohi, mblithuk, ngreka- r£ka terperangkap v kejebak peristiwa v prastawa, prakara, lelakon. - itu sungguh tidak terduga, prastawa iku ora kanyana-nyana berperistiwa v prastawane perlu 1 adv perlu, kudu. 2 a wigati, penting. 3 v butuh. 4 p kanggo memerlukan v merlukake, mbutuhake keperluan n 1 kaperluan, kabu-tuhan. 2 tujon seperlunya adv saperlune, sacu-kupi petir n bledheg, gludhug. Pohon kelapa di tengah sawah itu tersambar- sampai terbelah. Wit klapa ing tengah sawah kae kesamber bledeg nganti sigar tengah memetir-metir v gumludhug, gembludug penggal v tugel, kethok memenggal 1 nugel, ngethok. 2 milah-milah, merang-merang, mantha- mantha terpenggal kekethok, kepotong penggawa n 1 manggala, cucuking laku. 2 punggawa d6sa, lurah penghulu n pangulu, pengulu pengkar adj cekeh (tumrap sikil) pengki n ekrak, bangsane wadhah kanggo nyerok rereged pengkor a pencor pengluru n punglu, mimis, pelor penguin n penguin, arane manuk pening adj 1 mumet, ngelu 2 bingung, judheg -kepala mumet ndhase penis n peli, dakar penisilin n penisilin peniti n peniti penjajap n kapal perang Bugis ing jaman biyen penjalin n penjalin penjara [Ski) n kunjara, pakunjaran memenjarakan 1 ngunjara, nglebokake pakunjaran 2 nyegah, nahan (hawa nepsu Isp) penjor [Bal) n penjor, aran6 rerenggan (saka pring Isp kang ngisor tekan ndhuwur direngga nganggo janur) penjuru n pojok penomah (raja - )n paningset, paweweh saka pihak lanang marang calon maratuwa pensil n potlot, potelod pensiun n pensiun Ketika - turun, 25 tahun silam, tubuhnya masih kekar. Nalika pensiune mudhun selawe taun kepungkur, awake iseh rosa memensiun mensiun pensiunan pensiunan pentagram n awangun bintang mawa lincipan lima KAMUS INDONESIA-JAWA — 267 pental perahu pental, terpental adv mencelat kontal pentang, mementang v menthang terpentang kepenthang pentar a lirih (alon tumrap swara) pentas n panggung sandiwara Isp, berpentas main sandiwara ing panggung mementaskan mitontonake (sandiwara Isp) ing panggung pentil Ini penthil, susu 2 barangkang methingil ciiik bunder pentil n n pentil, wong kang isih cilik (enom) pentil n pentil penting a penting, wigati mementingkan nengenake, mentingke kepentingan keperluan, kepentingan berkepentingan kawogan, duwe keperluan pentol n penthul, penthol jarum - dom penthul pentolan pentholan, apa- apa kang menthol pentung n penthung penuh adj kebak, akeh banget, Hotel-hotel sudah - semuanya. Hotel-hotel wis padha kebak. memenuhi v 1 ngebaki 2 ngukupi 3 ngabulake (panjaluk Isp), 4 maremake 5 nuhoni (janji) terpenuhi v 1 kekebaken 2 kaleksanan, dikabulake penyet adj 1 gepeng, peyok 2 p£s&k penyeka^/ 1 gepeng, penyok 2 pesek penyengat n tawon penyok a penyok, pesok penyu n penyu pepek Ini totohan jaba (adu jago) antaranewong kang nonton, ora karo bandar 2 alus kaya sunder pepek n n tempik, turuk, bawuk, pawadonan peper, memeper v I nyimpang saka ener (prau) 2 kintir kagawa ilining banyu (prau) peper V peper (cewok nganggo barang sak Iiyan6 banyu, watu, godhong Isp) pepes (pepesan) n pepes, pepesan pepunden n pepundhen, sing dipundhi-pundhi per lp 1 saben 2 wiwir, kawiwitan per n p pra (ing angka pecahan) satu - lima saproliman per m p kanthi srana, nganggo, alantaran per IV n pir berper mawa pir, nganggo pir mengeper ngepir, ragu- ragu, rada wedi, dadi wedi perabot, perabotan n prabot perabung, perabungan n wuwung, wuwungan peragawan n pragawan peragawati n pragawati perah v peres memerah v meres (pohan) perahan 1 peresan 2 pohan, powan perahu n prau 268 — KAMUS INDONESIA-JAWA perai pinggan berperahu mrau, nunggang prau perai, berperai-perai I adv pisah, prethel perai II (bawang -) n arane jinis bawang bumbon (godhonge dawa-dawa) peraji n praji, dhukun bayi piara v ingu, upakara, rumat, gulawenthah. - ikan dengan baik, ngingu iwak kanthi apik memiara v ngingu, ngupakara, ngrumat, nggulawentah pijat v pijet - capek, pijet kesel, memijat mijet pikir n pikir. - saja sendiri, pikir dewe berpikir v mikir memikirkan v mikirake pikiran n pikiran pilih v pilih, -aku atau dia. pilih aku apa dheweke memilih v milih memilihkan v milihake terpilih v 1 wis dipilih, 2 kepilih pilihan vl pilihan, 2 dalane, upaya, usaha pemilihan n pemilihan, bab olehe milih pingsan adj semaput, ora eling. jatuh tiba semaput pindah v'ngalih, pindhah, ngingser. - rumah, pindhah omah berpindah v 1 ngalih, pindhah, ngingser, 2 ganti (tumrap tunggangan), lengser (tumrap kalungguhan, pagawean) berpindah-pindah v pindhah-pindhah, nular (tumrap lelara) memindahi v 1 mindhahi, 2 nulari (tumrap lelara) memindahkan v 1 mindhahake, 2 njarwakake (tumrap basa), 3 nularake (tumrap lelara) — perhatian nylimurake pindah v pindhah ngalih; — buku ngelih cathetan saka buku siji menyang buku sijine memindah v 1 mindhahake 2 nular; memindahi v I mindhahi 2 nulari memindahkan v I mindhahake 2 njarwakake (basa) 3 nularake (lelara) — hak menehake hak; — perhatian ngelihake kawigaten pindahan n 1 pindhahan 2 sing dipindhahake; perpindahan n bab pindhah; pindahan n pindhahan pemindahan n proses, cara, lan tumindak olehe mindhah; kepindahan 1 bab pindai, memindai ymaspadakakg; na mata ke; ngingetake wae pindang n pindhang pines adj pines, paku payung pinga, terpinga-pinga adv kamitenggengen pingai adj kuning enom pinggah n sumilire (angin); ububan pinggan n pinggan; — batik pinggan kembangan; — ceper pinggan ceper; pinggan leter; — lingkar KAMUS INDONES1A-JAWA — 269 pinggang pintas pinggan ora ana lambene; — mangkuk mangkok sepinggan sakpinggan pinggang n bangkekan; — biola bangkekan kang merit; — gunung perengan berpinggang v duwe bangkekan; peminggang perangan tengah prau sepinggang sabangkekan pinggir adj pinggir meminggir v minggir meminggiri v minggiri meminggirkan v 1 minggirake 2 nyisihake pinggiran n pinggiran peminggir n wates peminggiran n proses, cara, tumindak olehe minggirake; kepinggiran kepinggiran pinggut n bokong pingit, berpingit v ndheker ana ngomah wae; memingit v mingit; nyengker; pingitan n pingitan pingkal, terpingkal-pingkal v kepingkel-pingkel pingkan, terpingkan-pingkan v bengok-bengok mbingungi pingkel adv kepingkel pingkel (guyune) pingpong n pingpong; tenes meja pingsan adj semaput; ora eling pingui adj bujel; ora lancip pinisepuh n pinisepuh; sesepuh pinisi n pinisi; aran£ prau layar 0ng Bone) pinjak — pijak pinjal n pinjal; tuma tikus Lsp pinjam, meminjam irnyilih; meminjami nyilihi; meminjamkan nyilihake; pinjaman silihan —angsuran cicilan; — bersyarat silihan mawa sarat; peminjam wong kang nyilih; peminjaman proses, cara, lan tumindak olehe nythh pinjung n wungkusan pinset n jepitan cilik (pirantine dhokter) pinta vjaluk, suwun berpinta vduw6 panjaluk; terpinta v wis ditakdirake Pintal, berpintal v 1 mlinter (tali); 2 nglabang (rambut); berpintal-pintal mlinter- mlinter; memintal I mlintir (tali) 2 ngantih (benang); pemintal 1 alat kanggo mlintir 2 tukang plintir; pemintalan proses, tumindak, lan carane mlintir pintang irmusna; ilang babar pisan; terpintar 1 pinter dhewe 2 akeh akale 3 prigel dhewe; kepintaran 1 kapinteran 2 katrampilan 3 kaprigelan pintas, memintas v I nrobos 2 nyelani (pangucap) 3 medhot; nugel (barisan) 4 nadhahi; nampani 5 ngliwati 6 medhot dadakan (pilem); memintasi I ngatasi 2 nyegah (karep); memintaskan nrobosake; pintasan I trobosan 2 panyarangan; 270 — KAMUS INDONESIA-JAWA pintil pokok pemintasan 1 tumindak olehe nrobosake 2 papane macan sok liwat; kepintasan keliwatan; sepintas, (— lain) 1 sambi mlaku 2 saktleraman; sakeplasan 3 diwasa sakgrabyagan 4 kanthi ringkes pintil n gendhel (lawe) pintu n 1 tawang 2 akeb lawang 3 cacah wilangan tumrap omah 4 palangan dalan 5 minangka dalan; lantaran;— air teteg banyu; — bahaya lawang sing bisa duewati ydn kaanan mbebayani; — belakang lawang butulan; — corong bolongan ngisor corong kanggo metu matrial; — depan lawang ngarep; — gerbang gapura; — — gerbang wisata papan kanggo metune para plancong manca negara utawa papan kanggo miebune para plancong manca negara; — jendela ineb cendhdla; — kedap cuaca lawang anti banyu Ian ombak; — keluar lawang kanggo metu; — kolong lawang ing jogan; - masuk lawang kanggo mlebu;— kubur kuburan;— maling lawang kang ana sisih omah;- mati lawang kang ora bisa kabukak; — mony&t lawang kang inebe loro (ngisor ndhuwur); pintur n piranti kanggo nyekel jingking pinus n pinus (arane wit) piogenik adj piogenik, sifat jasad cilik-cilik kang ngasilake nanah ing tatu pion n 1 pion (ing sekak) 2 plopor. pionir n kang mbukak dalan; kang ndhisiki pipa n I pipa 2 urung-urung banyu; plempem; pemipaan pamasangan pipa; perpipaan bab-bab kang magepokan karo pipa pipet n pipet, bangsane pipa kanggo ngilekake barang encer pipi n pipi pipih adj 1 gepeng 2 pesek (irung); memipihkan ndadekake gepeng pipil, memipU V mipili; pipilan pipilan pipis, memipis v mipis memipiskan mipis kanggo; piiiiiiggir n wates; wewates pirsa v delok, tonton pemirsa n pamirsa; wong kang nonton pipa 1 pipa, plempem. - air. pipa banyu, 2 cangklong.- rokok. cangklong,. -asap, crobong keluk pohon n 1 wit - randu. wit randhu, 2 bongkot, lajer, bonggol (tumrap wit gedhang). memotong tepat di bagian -. negor pas ing baiyan bongkot, - silsilah susur galur pohon-pohonan, pepohonan n wit-witan pokok n 1 deleg (tumrap kayu). - kayu, deleg kayu, 2 pawitan. KAMUS INDONESIA-JAWA — 271 putus putus mencari hutang untuk - dagang, golek utangan kanggo pawitan baku la n, 3 rega (tumrap tetukon). melebihi - di pasaran. ngluwihi rega ing pasaran, 4 sabab, awit, jalaran, menjadi -permasalahan, dadi jalaran perkara, 5 dhasar. menjadi - pikiran, dadi dhasar panemu, 6 punjer, pusat, teleng. - perhatian, punjer kawigat£n - angin, - hujan, - ribut mendhung berpokok v 1 dhedhasar, 2 saka, 3 duwe pawitan putus v 1 putus, pedhot, putung (tumrap tali, dalan, Isp), kandheg (tumrap laku, crita, Isp), pegat (tumrap bebojoan), pisah (tumrap paseduluran, kekancan, bebojoan, Isp). hubungannya sudah -. sesambungane wis pedhot 2 entdk, rapih, rampung (tumrap pawitan). sumber kehidupannya sudah -. sumber panguripane wis ent&k, 3 pesti (tumrap prakara). perkaranya sudah tahap -. perkaran4 wis ngancik pesti, 4 ilang, musna (tumrap pangarepan). - sudah pengharapannya. wis musna pangarepan4, 5 menang, gntuk (tumrap pasetujon). arisannya sudah -jatuh kepadanya, arisane wis putus tiba dheweke. - akal edan, gendheng, - arang pegat, - asa, - harapan, - rasa nglokro, - bicara, - ikhtiar pasrah, - jiwa, - napas, - nyawa, - umur, - usia mati, ngajal, - kaji, - niat tetep, ajeg, panggah,-re/eki nganggur, - runut kesasar, - tali gantung sedhih, nelangsa, susah putus-putus, terputus- putus adv pedhot-pedhot memutus v' 1 m utus, medhot, mutung (tumrap tali, dalan, Isp), mandheg (tumrap laku, crita, Isp), megat (tumrap bebojoan), misah (tumrap paseduluran, kekancan, bebojoan, Isp), 2 ngrusak, mbubrah (tumrap dalan Isp), 3 nrobos, nrabas, nembus, nyidhat (tumrap dalan), 4 nyelani (tumrap pangucap), 5 mbatalake, mbatalake, murungake,(tumrap janji), 6 ngrampungi, 7 nyabut (tumrap nyawa), 8 mat&ni, (tumrap nyawa)- rangkai lenggak-lengguk memutuskan vl mutusake, medhotak£, mutungak4 (tumrap tali, dalan, Isp), mandhegake (tumrap laku, crita, Isp), megatake (tumrap bebojoan), misahake (tumrap paseduluran, kekancan, bebojoan, Isp), 2 netepake, nemtokake, 3 mbatalake, murungake (tumrap janji),- cakap nyelani (tumrap pangucap) terputus v keputus, kepedhot, kaputung (tumrap tali, dalan, Isp), mandheg (tumrap laku, crita, Isp), kapegat (tumrap bebojoan), kapisah (tumrap paseduluran, kekancan, bebojoan, Isp) 272 - KAMUS INDONESIA-JAWA putus putus terputuskan v kapedhotake, kepedhotake, kapisahake putusan n pancasan, putusan (tumrap pangadilan) pemutus n pamutus, pemutus, keputusan n 1 pancasan, putusan (tumrap pangadilan). katetepan, karampungan, 2 pepunton, dudutan, 3 asil (tumrap pandadaran) - akal pasrah, - uang bangkrut, berkeputusan /akhir pung- kasan, entek-entekan KAMUS INDONESIA-JAWA — 273 qaf qurban 0 . qaf n ( Ai) aksara Arab ka 21 Qalam n (Ar) al- surat ka68 Qur'an qalbu n (Ar) ati KALBU. qari n (Ar) pawongan lanang kang maca Qur'an qariah n (Ar) pawongan wadon kang maca Qur'an qashar v (A) nyekaake wilangan salat qasidahn kasidah berqasidah v nyanyi kanthi wirama Arab Qata r n (A) Negara Qatar Qiblatuilah n (A) kiblat qiradah n (A) lutung, kethek qishas n (A) ukum piwales qori ^qari qoriah ►qariah qunut (A) wacan ing tengahing salat subuh Quraisy n 1 kaum - Koreish, sawi- jining suku Arab ing Mekah, sukune Nabi Muhammad 2 al- surat Qur'an Quran n (A) Qur'an mengaji- ngaji Qur'an qurban n (A) kurban, n KORBAN 274 - KAMUS INDONESIA-JAWA R ralip R R n ( ringkesan ) [Raden] raden RAI [Raden Ajeng] RAy [Raden Ayu] raba I v grayang; mek; rayah meraba / 1 nggrayang Dia ~saku untuk mencari uang recehan Dheweke nggrayangi sak nggoleki duit receh meraba-raba v nggrayangi; gagap-gagap rabaan nl grayangan; 2 pangira-ira peraba 1 sing nggrayang; piranti kanggo nggrayang rabak v suw&k amba; bedhah merabak nyuwek rabak, terabak v kobong nganti entek Rabiulakhir n Jumadilakir rabiuiawal n Djumadilawal rabids n ( Wld) rabies, lelara asu edan rabu I n W ) kapat (hari -) dina Rebo rabun wadi; wewedi; rabun I adj rabun,bawur; ora terang pandelenge; - dekat rabun cedhak, miopi. -jauh rabun adoh, presbiopi raba n kebuk; paru-paru; rabun n n keluk dupa, godhong- godhongan/kanggo ngasepi owoh utawa wong lara rabuk n jamur rabuk n kawul aren rabut v ucul marga disendhal; merabut v nyendhal racak, meracak v nunggang; numpak racau, meracau v ndieming; ngompyang racau adj trengginas racik v meracik v ngiris tipis-tipis racik, njiret, kala meracik mracik, njiret, njaia racuh, meracuh v ngganggu; nggodha racun n racun; beracun adj mawa racun; meracun v ngracun; keracunan adj keracunan rakit I n g&thdk rakit D, merakit v ngrakit rakit 111 num serakit sepasang (jaran Isp) rakitis n lelara sing gegayutan karo balung rakna n retna; inten raksasa n 1 raseksa; 2 gedhe banget raksi a wangi; arum rakung, rakungan adj gorokan rakus adj rakus; ciuthak; nggragas; 2 srakah rakut, merakut v 1 masang jala; masang glodhog 2 ngakali rakyat n rakyat; kawuia; umat; wong cilik; merakyat nduweni sipat kaya rakyat rakyu n ngelmu ralat n cathetan bab kesalahan lan benere; meralat mbenerake ralip I, meralip a layap-layap; ngantuk banget KAMUS INDONESIA-JAWA — 275 ralip raga ralip H adj adat saben; biasa, lumrah rama n rama; bapak Ramadon n Ramadon, wulan Pasa ramah adj gapyak; ramal v ramal; —kartu ngramal kanthi migunaake kertu ramal n kacu; sapu tangan ramanda n bapak rama-rama n kupu rambah, merambah v mbabad; negor; mapras (ngepras) rambahan babadan; papralan; keprasan; perambah n wong sing mbabad raden n raden; sesebutane dharahing ratu radiasi n radiasi, sumebare atom Isp; 2 bab nyinari rehat v ngaso; I6r6n; seren radiator n radiator, piranti kanggo ngadhema rahim n rahim, pranakan; kandhutan radio n ( Wtd) radio, berita - warta radio. Radyapustaka n sawijining museum ing Surakarta kang nyimpen wayang beber, prau Rajamala, lan buku-buku kuna radif adj sajak; purwakanthi radikal a radikal, paham poiitik sing keras lan mbudi daya radio n radhio radu, beradu 1 mandheg; 2 ngaso; 3 sare; peraduan 1 pasanggrahan; papan ngaso; 2 papan sare rahman adj asih tresna rahman! adj welas asih; maha asih radioaktif n radioaktif jinise sorot sing bisa digunaka 2 kanggo nambani leiara radiogram n radiogram, telegram kang dikirim liwat radhio; rahmat adj welas asih; rahu n raseksa sing bisa nyaplok rembulan raih, meraih v nggayuh radium n jinise iogani putih, sumunar, bisa nembus barang radius n radius, lar; adobe puser tumeka piengkungan cakram I peraib tengkulak radu adj rampung rais n 1 kepala; pemimpin; presidhen raja n raja, ratu; — sehari manten; merajai 1 dadi raja; 2 nguwasani rafia n rafia; jinis4 tali saka serate gagang palem Rajab n Rejeb rajah n rajah; gegaleran ing epek- 6pek raflesia n raflesia, arane tetuwuhan rajah, merajah v ngrajah raga I n raga; bangsan£ kranjang penjalin raga II n bal saka penjaiin 1 sewenang-wenang raga RI n raga; awak beraga imgatonake ragane; 276 — KAMUS INDONESIA-JAWA ragam rasial memperagakan miton- tonake raga ragam n ragam, 1 jinis; werna; rupa; corak — lisan corake basa sing dilesanake —baku corake basa sing dadi dhasar (sesorah Isp); ragi n ragi; rajl rajungan; bangsane yuyu segara meragi vngrageni rajam, merajam v ngrajam terajam kesiksa; rajaman siksan rajang, merajang v ngrajang; rajalela, merajalela v ngambra- ambra; ndadi; tumindak racun 1 racun, mati karena makan -mati amarga mangan racun raga (Jv) raga, awak. Yang mati hanya -nya saja, jiwanya tetap hidup. Sing mati mung ragane, nyawane isih urip ragi I ( Hind) 1 jamur. 2 ragi raib (A) ilang, musna -ditelan bumi musna kasilep bumi rahang n wang rahasia [Ski) 1 wadi - negara wadi nagara raih I gayuh meraih 1 nggayuh, nyaut Budi ~ cita - citanya dengan belajar giat. Budi nggayuh cita-citan& kanthi sinau mempeng raja I (Skr) 1 raja, suitan - Brunei Darussalam Sultan Hassanah Bolkiah Raja Brunei Darussalam Suitan Hassanah Bolkiah Rajab (Ar) Rejeb, wuian ka7 ing penanggalan Jawa lan Arab rajalele n jinising pari raka I tugel, ambyar raka 11 (Jw) kakang (lanang) raka m (ob) raja ranggas, meranggas v mretheli (godhong) rangka n baiungan (omah Isp); ragangan 2ran,ah a ora jenjem; ora tentrem; rangka n rancangan; rantaman neranyah tansah rewel (bocah cilik) rangkai n gandheng; ranang a 1 rongeh, tansah obah, ora bisa tentrem (meneng); berangkai v gandhengan; 2 ora teguh (panemu) merangkai v ngronce; nyusun; menyerangkaikan v nggathukake rangkok n rangkok, arane manuk rapi adj apik; beciklan resik; tumata becik rangkul, merangkul v ngrangkul rangkum, merangkum v 1 ngrangkum; 2 ngrangkul merapik ngobrol merangkumkan 1 ngumpulake; 2 nyimpulake rapor n lapur rangrang n semut ngangrang ranjang n ranjang, paturon rase n rase rasial adj gegayutan karo watake bangsa KAMUS INDON ESIA-J AWA — 277 rasional receh rasialis n kang nggegegi utawa ngugemi bedane hak bangsa rasialisme n 1 panyakrabawa adhedasar keturunane; tumindak pilih sih marang bangsa sing beda rasional adj adhedhasar akal sehat rasionalis n wong sing manut paham rasionalisme rasionalisasi n ngundhakake beciking perusahaan ngurangi kaborosan lan ngendhekake pametu rasionalisme n teori sing nduw&ni panemu manawa pu lan akal dadi wewaton kanggo ngudhari karuweda ora bisa dinulu rasul n rasul; wong sing nampa wahyuning Allah rasuli adj prakara rasul; gegayutan karo rasul rasulullah n rasulullah, utusan Allah rasyid n wong sing nempuh dalan sing bener rata adj rata; rata-rata dianggap padha tanpa nggatekakg beda pemerataan carane ngrata ratap, meratapi v nangis ngrintih ratib n dhikir ratifikasi n bab ngesahake; meratifikasikan ngesahake (prejanj&n Isp) ratna n 1 retna; sesotya; inten; 2 putri ayu ratu n ratu; raja; prameswari ratus 1 num atus; beratus-ratus num pirang- pirang atus; menyeratus nyatus; ratusan atusan ratus, meratus II v 1 ngoceh (manuk); 2 ngomel; rebat, merebat V ngaiang- ngalangi; nyangkraj rebon n rebon; bangsane urang cilik gangregang ndhepaplang, ndhepaplangake tangan rebu, merebu v nyerbu; nyerang siyaga arep gelut; rebuk n nanah; rebung n bung; anakan pring merebung thukul bunge rebus, merebus v nggodhog uripe; — jiwa sekarat; — telinga njewer rebut berebut v rebutan merebut ngrebut; regangan panthengan regas, meregas v motong (s u ke t rambut) regatmeregat v nyabrang recak n rubrik recak n remuk beras —beras remuk reda a mendha; sareh; regatta n balapan prau layar; tetandhingan prau layar regel n kayu glogor papan ing tembok regen n regen, bupati keragenan n kabupaten receh n duit receh, uang —dhuwit receh recok adj rame; rebut; onar; rewdl; merecok ngganggu; 278 — KAMUS INDONESIA-JAWA recup remaja perecok wong sing ngganggu (pemrentah Isp) recup adj kundup (kembang) reges adj reges, rontok godhonge; ranggas regio n regio, perangan cengkarongane awak regional a regional, kang magepokan kara dhaerah regionalisme n regionalisme, ngelmu babagan dhaerah; redah, meredah v mbabadi redah, meredah v nasak redaksi n redaksi, bebadan sing milihi karangan sing arep permati saengga siji ian sijine tetep mapan ana papane diemot ing layang kabar redaksional adj redaksional, bab caran£ ngronce tembung redaktur n redaktur, tukang ngronce tembung (majalah Isp) redup adj eyom; edhum reduplikasi n r&duplikasi, dwilingga referendum n referendum registrasi n registrasi, pencathetan; pendaptaran rawai n pancing rawe; piranti misaya iwak; rawan adj 1 trenyuh; 2 gawat rawan, tulang — balungnom rawi n srengenge rawit adj cilik rawit, merawit v nyangkut ing prakara rawit, kerawftan n krawitan rawon n rawon, arane masakan raya adj gedhe; agung merayakan v mengeti rayah, merayah v ngrayah; njarah; rayap n rayap; merayap v mlaku alon-alon; kemruyuk realis adj 1 realis 2 n wong sing tumindak adhedasar kasunyatan realisasi n realisasi, maujud realistis adj realistis, asipat wajar; asifat nyata realitas n realitas, kasunyatan relasi n relasi, 1 hubungan; sesambungair 2 kenalane relevanad/ relevan, sambung sinambung; senggol- sinenggol rembih, merembih vndiewer relief n relief, 1 gambar kang urupa brenjulan ing watu candhi; 3 cendhek dhuwure bumi religi n religi, agama religius a religius, nuhoni aturane agama; saleh relokasi n relokasi, mindhah papane rembunal —> remenia remeh a remeh; ora mbejaji; meremehkan ngremehake; rem n r^m; — angin rem angin; — cakram rem arupa piringan remi n remi (bab kertu) rema n rambut rem remah n kaajegane lemah kang gampang pecah; remaja adj 1 wiwit dewasa; 2 mudha; 3 jejaka; 3remaja ki ora ana sing menang KAMUS INDONESIA-JAWA — 279 rembulan ringkih (catur) — kencur jejaka kang durung ngumur; meremajakan 1 ngenomake; 2 ndandake rnarang bab ampunan ukuman kang diwenehake peremajaan proses, tumindak lan cara ngenomke rembulan n rembulan rencana n 1 rencana; rancangan; program merencana gawe rencana; ngrencana perencana I juru konsep; 2 tukang ngrencana; peren¬ canaan pros&s, tumindak lan carane ngrencana; — kota pamikiran olehe arep ambangun kutha retina n retina, slaput jala mata retribusi n retribusi, panjalukan dhuwit dening pamarentah Isp residen n residhen, pamong praja sing mrentah wilayah (sangisore gubernur); keresidenan n karesidhenan residivis adj residivis, wong kang wis tau dadi nara pidana dadi narapidana maneh residu n residu, ampas lenga tanah sing menep resimen a resimen, barisan tentara kang dipimpin kolon&l/ letnan kolonel resin adj resin, bahan pernis; sinlak resiprok n resiprok, 1 kosok balen; 2 padha dene resiprokal adj resiprokal, asipat padha dene resmi adj resmi; umum; bakon, manut paugeran tinamtu meresmikan ngresmekake; ngumumake peresmian pangumuman keresmian sifat-sifat resmi; sing resmi rehat, rihat v leren; ngaso merehat v ngaso riil adj nyata; tenan rinai n grimis, udan rinci, merinci v 1 ngedum, 2 nerangake, njlentrehake rincian panduman terinci kabage, kaperang rincian n tugelan, potongan cilik-cilik merinci nugel utawa ngiris cilik-cilik rincis, merincis v ngrajang lembut rindsan n rajangan rincu adj kisruh merincukan ngisruhake rindang adj ngrembuyung rinding I n rinding, arane unen- unen rinding n v mrinding rindu adj kangen, - dendam kepencut merindukan v kangen rnarang ring n ali-ali ringan adj 1 entheng, 2 gampang ringgit n ringgit ringis, meringis v mringis ringkai adj aking, garing banget ringkas adj ringkes ringkasan n ring kesan ringkih adj ringkih 280 - KAMUS INDONESIA-JAWA ringking rubah ringking, neringking v njempling ringkus, meningkus v nyrimpung ringsek adj ringsek, rusak rinjing n rinjing rintang, merintangi v ngalang- alangi terintang v kepalang rintangan n rintangan, pepalang perintang n 1 pepalang, 2 wong sing malangi rintih, merintih v ngrintih rintis, merintis v 1 nggawe dalan, 2 mandhegani, mbabad alas ritual adj gegayutan kara tata cara upacara (agama) rival adj mungsuh, saingan rivalitas n bebantahan, memung- suhan rompak, merompak v nggarong utawa ng rampok (segara) riwayat n riwayat, sujarah, -rompak beriwayat 1 crita, 2 ngemu sejarah meriwayatkan nyritakak, nyu-jarahake rampok n kecu, garong (segara) robek adj suwek, grepes merobek nyuwek (bangsane klambi, dluwang, Isp) roboh v rubuh, ambruk merobohkan ngrubuhake rampok n omah, pondhok, gubug robok, merobok v tatu njero rompong adj grumpung (irung), ompong (untu) romusha n nyambut gawe abot kanthi peksan (jaman Jepang) robot vpiranti sing bisatumandang kaya dene wong rocet adj 1 akeh corekane (tulisan), 2 kisruh (pegawean) ronce, meronce v ngronce roda n rodha beroda nganggo rodha ronda, meronda v rondha rodat n rodat, nyanyian sing ditabuhi nganggo terhang rodok, merodok v 1 nyuduk, njojoh, 2 ngewoni, nglakeni rogoh, merogoh v ngrogoh roh n roh, nyawa rohani n rohani rohaniah adj sing gegayutan karo rohani rohaniawan n wong sing nengenake - Kudus n roh suci Rohulkudus n 1 Malaikat Jibril, 2 roh suci Rojab n wulan Rejeb rojabiyah adj ngenani wulan Rejeb rok n rok, sayak roket n mimis gedhe sing gilig sing diobahake kanthi mesin rokok n rokok rotan n penjalin rotasi v ubeng berotasi mubeng roti n noti rubah n rubah, k£wan kang pakanane daging, iwak KAMUS INDONESIA-JAWA — 281 saat sahaja S saat ( adv) titi wanci, nalika sudah sampai -nya Wus tekan titi wancine saban (Jw) saben -hari. Saben dina sabar ( Ar) sabar Kamu harus belajar- Awakmu kudu sinau sabar Sabilillah (Ar) dalaning Gusti Aliah Sabtu (A/) Setu, hari - dina Setu sabung n adon (kewan) ayam - pitik adon sadar / eling sadis adj (Wld) 1 wengis 2 kejem sadur n sepuhan (emas Isp) bersadur sepuhan; mawa lapisan (emas Isp) menyadur 1 nyepuh; 2 ngronce (gawe) crita kanthi merdika aiandhesan crita kang wis ana kanthi ora ngowahi lelarikan ian isi crita mau saf n sap, larikan bersaf-saf lelarikan, jejer- jejerdadi pirang-pirang larik safa adj putih, resik Safar n sasi Sapar safari n lelungan kanthi kang adoh safi adj 1 tulus, mulus, resik, jujur (tumrap ati), 2 kanca sejati safib adj 1 edan, 2 bodho, 3 boros safinah n jung, kapal safir I n sapir, watu akik kang rupane biru safir II n musapir, wong kang lelungan adoh safran 1 n kunir safran II n jangan (olah-olahan saka kembang kunir) safran m adj kuning, kunir, arane wama kaya rupane kunir saga n babad, crita (aiandhesan sejarah kang dicampur karo dongeng, kapercayan, Isp kang urip ing masyarakat sagal n arane iwak segara, Caraux arm utus sage n babad, crita babad sago ► sagu sagon n sagon, arane panganan sagu n sagu, pathi onggok, glepung pathine wit aren Metroxyton spp menyagu /nggawesagu sagur n arane prau cilik (digawe saka kayu wutuh) sagan n saga, wit kang wohe kaya pet6 isine abang cilik, cilik Adenantera povainina saga n babad; crita (aiandhesan sejarah kang dicampur karo dongeng, kapercayan, Isp kang urip ing masyarakat sagal n arane iwak segara, Carauxarmutus sah / 1 sah, absah, 2 absah, ora batal, sah, 3 kanggo, diakoni benere, diakoni pihak resmi, 4 nyata, tenan tenan 5 nyata, mengesahkan 1 ngesahake, ngabsahake, 2 mbenerake.ngukuhake, nyetujoni, 3 ngresmekake sahabat n mitra, kanca (kenthel) sahaja I —saja 282 — KAMUS INDONESIA-JAWA sahaja sajak sahaja n (Ski) adv 1 wus samesthine, pancen ngono, 2 apa anane, 3 (kanthi) njarag, jaragan, bersahaja prasaja, apa anane, kesahajaan keprasajan sahayanda n tuwanku sahbandar n sahbandar, kepala pelabuhan sahdu adj suci, ndayani katentreman (tumrap rasa) sahur v saur, mangan ing wayah bengi (tumrap wong pasa) sahut trjawab (yen diundang utawa ditakoni), clathu * Betul“ - si Amir. “Bener,” clathu si Amir. menyahut njawab, mangsuli, ndathu, ngomong sahutan jawaban, wangsulan, pacelathon saja (Skr) 1 mung, thok itu - kuwi thok Berapa orang ada di situ? Dua orang Ana pawongan pira kono? Loro thok/Mung wong loro sabam a andhil; giro sahan n pinggan gedh£ sahang a mrica sahap n tutup; kekep, kudhung; menyahap nutupi, ngudhungi sahdu adj 1 suci; ndayani katentreman (tumrap rasa); 2 ayu. Saka n Saka; arane taun Jawa sahi adj lali; weya saw arane suku bangsa ing tanah Miayu; 2 abdi; wong sahi n wedang teh kang kenthel banget lan gandane arum (sedhep) sahib n kanca; mitra sahid —> syahid ngantem; mala; nyiksa; ngniaya sahifah n 1 lembaran kang tinuiis; layang; 2 kaca buku arane roh kang jail (miturut kapercayane suku sahih a sah; bener; nyata; ora palsu; cocok karo aturan 'tavak sungkung) sahir n ahli sihir; tukang tenung kar i gula: 2 jasat gula ing getih; sahur v saun; mangan ing wayah bengi (tumrap wong pasa) 2sakar n nraka sahut vjawab (yen diundang utawa ditakoni); a rampog bersahut v njawab; mangsuhi bersahutan v saut-sautan (anggone mangsuhi) sakaratul maut—> sakratul maut susui v susul susulan; susul-sinusul menyahut njawab; mangsuli sahutan jawaban; wangsulan saing, bersaing v jor-joran sais n kusir (dhokar Isp) sajadah a sajadah sajak n 1 purwakanthi, 2 geguritan, 3 wirama, lagu bersajak 1 apurwakanthi, mengku swara kang padha sakral, suci 2 adhapur geguritan, 3 maca geguritan KAMUS INDONESIA-JAWA — 283 saji sangsang persajakan 1 purwakanthi, bab swara kang padha 2 bab geguritan saji v ladi menyajikan ngladekake, nyugatake sesaji sajen sakarin n sakarin: jasat gula sakelar n saklar, piranti kanggo nguripake lan mateni sakinah (Ar) n katentreman, kamulyan sak6 n (Jp) inuman saka nagara Jepun (digawe saka beras) sakinah adj (Ar) tentrem keluarga - kaluwarga tentrem (bale wisma, bebrayan) sakit adj lara - apa? Lara apa? Jangan pikir banyak, jangan sampai - Aja mikir abot,aja nganti lara .jatuh - lara menyakiti v nglarani. Janganlah suka mengganggu dan ~ orang lain. Aja sok mbebeda lan nglarani wong liya kesakitan kelaran. la menjerit Dheweke mbengok kelaran sakti adj selcti, ampuh, kedhot, -mandraguna sekti mandraguna kesaktian kasekten saku n sak, kanthongan cilik menyakukan ngesakke, ngisi salah adj 1 luput kliru, salah, Apa -nya? Apa Iuput6 2 nisih, nyimpang, 3 cacat bersalah v 1 luput, kliru, salah kesalahan n kaluputan salam n salam, tabik, pratandha kurmat bersalam v menehi kurmat marang bersalaman vsalaman, menyalami v 1 menehi kurmat marang, 2 nyalami, ngajak salaman salat (Ar)v salat sama ( Skr ) adv 1 padha, ora beda, 2 pas, bebarengan Pendapat saya tidak-dengan pendapatnya. Panemuku ora padha karo panemune. sangkut paut, bersangkut paut n magepokan. Notaris dipanggil ada ~ membagi warisan. Notaris diundang ana magepokan mbagi warisan. persangkutan n sesambungan, sangkutan, canthelan, cangkolan, gandhengan menyangkutpautkan v nyangkutpautake, ngubung- ubungake sangon n sangu pesangon n pasangon. uang-, duit pasangon sangrai v sangan, Kacang itu digoreng - tanpa minyak. Kacang kuwi digoreng sangan tanpa lenga menyangrai v nyangan sangsang v sangsang, sangkut menyangsang vnyangsang, nyangkut, nyanthel, nyangkol, nyanthol. Layang- layang itu ~ di pohon. Layangan kuwi nyangsang ning wit 284 — KAMUS INDONESIA-JAWA sangsi santun tersangsang vtemangsang, kesangkut, kecanthfil, kecangkol. Bajunya robek ~ kawat. Klambine suwek kecanthel kawat sangsi adj mangu-mangu, gojag- gajeg, manggamara. Dia -, jadi pergi atau tidak. Dheweke mangu-mangu, sida lunga apa ora menyangsikan v 1 nguwatirake, Putri ~ keadaan adiknya yang baru melahirkan. Putri nguwatirake kaanan adhine sing lagi babaran sanjak n geguritan. Siapa yang akan membaca - di depan kelas? Sapa sing arep maca geguritan ing ngarep kelas? sanjung v alem, mendapat -an. entuk alem menyanjung vngalembana, muji, Ibu itu ~ anaknya setinggi langit. Ibu kuwi ngalembana anake sundhul langit - diri umuk, angkuh, gumedhe, Orang itu tidak terpilih dalam Pilkada karena terlalu ~ diri. Wong kuwi ora kepilih ing Pilkada merga kakehan umuk. - hati mbujuk, rtgarih-arih sanjungan n pakurmatan, pangalembana. Hasil pekerjaannya mendapat ~ dari kepala kantor. Asil gaweyane entuk pangalembana saka kepala kantor sanksi n ukuman, Murid yang terlambat mendapat - dari guru. Murid sing telat kena ukuman saka gurune santai adj bersantai, bersantai- santai v leha-leha, ngenak- enak, anggur-angguran santak v tinju, jotos, tonyo, tonjok. Kalau tidak mau diberi tahu, - saja! Yen ora gelem dikandhani, tonyo wae! menyantak v ninju, njotos, nonyo menyantakkan v ninjokake, njotosake, nonyokake santan n santen, - kelapa, santen klapa santap, bersantap, menyantap v mangan, ngombe, santapan n panganan, omben-omben persantapan n andrawina santau n racun, wisa santet n santhet, sebeh, teluh, tenung, dukun -.dukun santhet menyantet v nyanthet, nyebeh, neluh, nenung. Setelah insyaf, dia tidak pemah ~ orang lagi. Sawise insyaf, dh4weke ora tau nyanthet wong maneh santiaji n rucah, wewaler, pepacuh. Jangan melanggar -agama. Aja seneng nerak wewaler agama santri n santri pesantrian, pesantren n pesantren santun adj 1 sopan, andhap asor, Tingkah lakunya - terhadap orang tua. Solah bawane andhap asor karo wong tuwa. 2 welas asih KAMUS INDONESIA-JAWA — 285 santung sapu menyantun, menyantuni v nyokong, nulung, nulungi, ~ anak yatim, nyokongi bocah yatim santunan n 1 santunan, ganti rugi, Setelah mendapat uang ~, dia langsung membeli rumah. Sawise entuk duit ganti rugi, dheweke langsung tuku omah. 2 pitulungan penyantun n 1 wong sing sopan. 2 wong sing seneng tetulung santung I adj raket rumaket santung D n kenca sanubari n 1 kalbu, 2 ati. Tanyakan pada -mu. Takona marang atimu sapa I n sapa, aruh, Setelah bertengkar, Ari dan Ani sudah tidak lagi saling ~. Sawise padudon. Ari fan Ani wis ora tau sapa aruh maneh menyapa v nyapa, ngaruh- aruh, ngaruh-aruhi, nyaruwe. Meskipun orang baru, dia mau ~ anak-anak muda yang sedang duduk di gardu. Senajan wong anyar, dhewekS gelem ngaruh-aruh para nom-noman sing lagi lungguh ing gardu bersapaan, bersapa- sapaan, sapa-menyapa v aruh-aruhan. Akhirnya Rina dan Megan ~ setelah sekian lama saling diam. Wusanane Rina lan Megan aruh-aruhan sawis4 saksuwene iki padha meneng-menengan sapai, sapai-sapai adj sumilir, midit Angin - membuat orang mengantuk. Angin sumilir ndadekake wong ngantuk sapi I n sapi - muda pedhet, - perah sapi susuan sapi D -> pohon sapih v sapih, pisah, leren, mari (anggone nyusu) menyapih v nyapih, misah. Si anak sudah berumur dua tahun tetapi ibunya belum tega ~. Anake wis umur rong taun nanging ibune durung tega nyapih sapihan n sapihan (tumrap bocah) sapit n capit. Jangan bermain di tempat gelap, nanti terkena - kalajengking. Aja dolanan ning petengan, mundhak kena capit kalajengking sapta pitu sapu I n 1 sapu, Untuk membersihkan lantai, belilah-! Kanggo ngresiki jobin, tukuwa sapu! 2 lap, usap, ~ bedak itu dengan hati-hati supaya tidak terlalu tebal. Usap wedhak kuwi sing ati-ati amrih ora pati kandel -jagat 1 meriam, 2 setan alas, 3 sakabehe menyapu v 1 nyapu, Kakak sedang - halaman. Simbak lagi nyapu latar. 2 ngusap, ngilangi, ngelapi, Kakek~kotoran yang menempel di meja. Simbah ngelapi regedan sing nemplek ing meja. 3 ngolesi (nganggo c&t Isp) 286 — KAMUS INDONESIA-JAWA sara sarang menyapukan v nyapokake, ngolesake, Pelukis itu menyapukan cat di kanvas dengan hati-hati. Juru sungging kuwi ngolesake cat ning kanvas kanthi ati-ati tersapu vkesapu, karesikake saputangan n kacu, sembagi, Air matanya yang menetes diusap dengan Luhe sing netes diusap nganggo kacu sara Ini pangupa jiwa, panguripan bersara v 1 pensiun, 2 tut, melu menyara v, menyarai v ngurip-urip, nguri-uri sara II, -bara, tersarabara v 1 pontang-panting, 2 kocar- kacir. Mahasiswa yang sedang berdemo ~ tersemprot gas air mata. Mahasiswa sing lagi demonstrasi kocar-kacir kesemprot gas air mata sarak adj pisah, pegat bersarak v pisahan, pegatan menyarak v 1 misah, megat, 2 nya saran n iguh, pratikel, pituduh, pakon, wewarah, ancer-ancer, panemu, pepacuh. Pak Lurah memberi - pentingnya pembuatan selokan di setiap rumah. Pak Lurah menehi pratikel pentinge gawe got ing saben omah menyarankan v ngiguhake, Bu Lurah ~ warga mengumpulkan dana sosial untuk keluarga yang sedang kesusahan. Bu Lurah ngiguhak& warga ngumpulak£ dana sosial kanggo keluwarga sing kesripahan. sarana n 1 srana, lantaran. Obat itu hanya sarana, yang menyembuhkan tetap Allah. Obat kuwi mung lantaran, kabeh sing marasake Gusti Allah. 2 sarat, pangudi, pamarsudi, pambudi daya, upaya, Panen tahun ini tidak berhasil karena kurang ~. Panen tahun iki ora kasil merga kurang pangudi sarang n 1 susuh, petarangan, 2 kandang, Burung itu mulai membuat - di sela-sela cabang pohon. Manuk kuwi wiwit gawe susuh ing sela- sela pange wit. - burung susuh, - laba-laba sawang, - lebah tala, - madu malam, - semut l£ng bersarang v 1 nyusuh. Ada burung dara ~ di genting. Ana dara nyusuh ing gendheng. 2 manggon. Gerombolan perampok itu ternyata ~ di rumah kosong di pinggir desa. Grombolan rampok kuwi jebule manggon ing omah suwung pinggir desa. 3 ngenani, nembus (tumrap bacokan, peluru, Isp), Lukanya harus dioperasi karena ada peluru ~ di bahunya. Tatune kudu dioperasi amerga ana peluru ngenani bahune menyarangkan v nembak (tumrap bal, pusaka, Isp) Ronaldo ~ bola di gawang lawan. Ronaldo nembak bola ing gawang lawan KAMUS INDONESIA-JAWA — 287 sarap satu sarap I, menyarap v, nyarap, sarapan n sarapan. Sebelum berangkat sekolah, anak- anak sebaiknya ~ dulu. Sadurunge mangkat sekolah, bocah-bocah luwih becik sarapan dhisik. menyarapi v nyarapi sarap n n larahan, rereged, uwuh, lebu, bledug menyarap 1 v sumebar, 2 o ora aji. Ketas-kertas ~ di halaman ikut terbawa angin. Dluwang-dluwang sumebar ing latar katut kegawa angin sarap, menyarap, menyarapi v nglemeki, nglambari, Ibu ~ meja itu dengan taplak meja. Ibu nglem&ki meja kuwi karo taplak meja sarapan n lemek, lambaran, dasar sarasehan n sarasehan, simposium, sarat adj abot, kebak. Koper itu - dengan pakaian baru. Koper kuwi kebak karo klambi anyar. menyarati v ngebaki. Kakek tas hitam itu dengan mangga yang baru dipetiknya. Simbah kakung ngebaki tas ireng kuwi karo pelem sing lagi wae diundhuh satu num siji satu-satu adv 1 siji baka siji, siji-siji. ~ murid-murid masuk kelas. Siji baka siji murid-murid mlebu kelas. 2 dhewe-dhewe, saben. Murid-murid pulang dengan gembira membawa hadiah ~. Murid-murid mulih kanthi bungah nggawa hadiah dhewe-dhewe bersatu v 1 nglumpuk, ngumpul, nyawiji, nggabung, 2 mupakat, sarujuk, Setelah perselisihan mereka akhirnya selesai. Sawise mupakat, regejegane wusanane rampung menyatu y manunggal, nyawiji, nggabung menyatukan, mempersatukan v 1 nyawijekake, ngumpulake, nggabungake, Patih Gajah Mada ~ wilayah yang tersebar di Nusantara. Patih Gajah Mada nggabungake tlatah sing sumebar ing Nusantara. 2 ngarah, nuju, ngancas, nyedya, satuan n ukuran, takeran, ~ untuk menghitung kecepatan angin disebut knot. Ukuran kanggo ngitung kecepetane angin arane knot persatuan n gabungan (tumrap kumpulan, raketan, Isp), pasekuton, pasarujukan, ~ ibu-ibu. Gabungan ibu-ibu kesatu num kapisan, Buku - yang ia tulis berupa kumpulan cerita pendek. Buku kapisan sing ditulis dh£weke arupa kumpulan crita cekak satu-satunya adj siji-sijine. ~ guru yang masih naik sepeda angin adalah Omar Bakti Siji-sijine guru sing isih numpak sepeda onthel yaiku Omar Bakri 288 — KAMUS INDONESIA-JAWA sebab secara satu padu, bersatu padu v guyup, golong gilig. Para warga~ menyingkirkan pohon besar yang tumbang di jalan. Para warga golong gilig nyingkirake wit gedhe sing rubuh ing dalan sebab adv sebab, jalaran, lantaran, amarga, Dia tidak datang - adiknya sakit. Dheweke ora teka merga adhine lara menyebabkan v 1 ndadekake, nuwuhake, 2 nglantarake, njalarake, Sampah yang menyumbat selokan itu ~ banjir. Luruhan sing nyumpel ing got kuwi njalarake banjir.tersebab v kasebabake, penyebab n panyebab sebar I v sebar, tawur, pencar, Begitu aba-aba selesai, anak- anak saling - bersembunyi di tempat kesukaan masing- masing. Bareng aba- abane bar, bocah-bocah pating pencar ndhelik ing panggonan senengane dhewe- dhewe bersebar v nyebar, mencar, nawur bersebaran vsumebar, Padi itu ~ di halaman. Gabah kuwi sumebar ing latar menyebar, menyebarkan v 1 nyebar, nyiarake, nawur, 2 mbagi-mbagi, ngirim - benih ngurit, - kabar bohong mitenah - undangan ulem-ulem tersebar v kesebar, kesiar, kepencar, Berita itu sudah ~ di mana-mana. Kabar kuwi wis kesiar ing endi-endi sebaran n sebaran penyebar n 1 panyebar, tukang nyebar, 2 piranti kanggo nyebar penyebarann panyebaran, ~ benih lele mulai dilaksanakan hari ini. Panyebaran winih lele lagi dilakoni dina iki sebar n v semuten, gringgingen sebut v sebut menyebut v 1 njenengi, ngarani, Adik ~ bonekanya Bobo. Adik njenengi bonekane Bobo. 2 nyebut, 3 ngucapake, 4 nyritakake, ngomongake, ngandhakake menyebutkan v nyebutake, ngucapake, ngandhakake, ngomongake tersebut v 1 kasebut, kaomongake, kakandhakake, kacritakake, 2 kondhang, misuwur, kalok, Namanya - di setiap media massa. Jeneng£ kondhang ing saben koran. sebutan n X sebutan, jeneng, gelar, ~ digunakan untuk memudahkan panggilan. Jeneng dinggo kanggo nggampangake celukan. 2 pethikan, 3 ucapan, 4 kembang lambe penyebut n 1 pamara, 2 panyebut penyebutan n tumindak lan carane nyebut secara adv kanthi Hidupkan kompor itu-hati-hati. Uripna kompor kuwi kanthi ati-ati KAMUS INDONESIA-JAWA — 289 sederhana sedikit sederhana adj 1 prasaja, hidup urip prasaja. 2 sedhengan, samadya, tengah-tengah, Menjadi orang yang Dadi wong kuwi sing samadya. 3 gampang, Resep masakannya sangat -. Resep masakane gampang banget kesederhanaan n kaprasajan. ~ itu tidak berarti menyiksa diri. Kaprasajan kuwi ora ateges nyiksa awak sedia I v, 1 dadi, rampung, Setelah diperbaiki, rumah itu telah - untuk tempat tinggal. Sakwise didandani, omah kuwi wis dadi kanggo panggonan. 2 siyaga, sanggem. Dokter harus selalu ~ membantu pasien. Dokter kudu tansah siyaga mbiyantu pasien. 3 saguh, sanggup, gelem, sudi, Dia ~ memindahkan barang- barang itu. Dhewek6 saguh mindhahke barang-barang kuwi. 4 cawis, sumadya, Kebetulan ibu ~ makanan di meja. Kebeneran ibu cawis pakanan ing meja. 5 wis, bersedia v 1 siyaga, 2 sumadya, Kakak ~ membantu pekerjaan adik. Simbak siyaga ng£wangi gaweyane adhine bersedia-sedia v cepak- cepak, tata-tata, cecawis menyediakan, mempersediakan v 1 nyiapake, nyepakake, nyawisake, laden, Panitia ~ makan dan minum. Panitia nyepakake mangan lan ngombe. 2 njagani, rumeksa, nyedhiyake tersedia adv cemawis, sumadya, cumepak. Semua kebutuhan Bapak sudah ~. Kabeh kebutuhane Bapak wis cemawis persediaan n cawisan, cepakan, leladen. Kalau Adik lapar, ada ~ makanan di atas meja. Yen adik luwe, ana cawisan panganan ing dhuwur meja penyedia n pramusaji, panyedhiya, juru ladi, juru leladi kesediaan n kesanggupan sedia D, sedianya adv 1 biyen, mula buka, asal£, asal-usul, wiwitan, maune, ~ yang akan membuka acara adalah Pak Lurah, tapi ternyata Pak Bupati. Maun£ sing arep mbukak acara Pak Lurah, ning jebule Pak Bupati. 2 sabenere, kudune sediakala n 1 sadurunge, Semoga dia bisa sehat seperti ~. Muga-muga dheweke isa pulih kaya sadurunge. 2 adv lumrahe, manuh, kulinane, padatan sedih adj susah, sungkawa, sedhih, Jangan mudah -. Aja gampang susah bersedih v susah, sungkawa, sedhih, trenyuh menyedihkan v nyusahake, nyedhihake, nrenyuhake sedikit adj 1 sithik, sathithik, - bertanya, banyak bertindak. Sithik takon, akeh tumindak. 290 - KAMUS INDONESIA-JAWA sedot selidik 2 ora sepira, Pot bunga itu cuma - yang retak. Pot kembange ora sepira sing benthet - banyak sithik utawa akeh, - demi sedikit selot, saya suwe, sangsaya. Uang yang dikumpulkan setiap hari ~ semakin banyak. Duit sing dikumpulke saben dina sangsaya akeh. - hari lagi sedhela maneh sedikit-sedikit adv sithik- sithik. Anak manja itu ~ menangis. Bocah aleman kuwi sithik-sithik nangis sedikitnya, sedikit- sedikitnya adv sekurang- kurange, saora-orane, paling sithik. ~ ada seratus orang yang salat tarawih di masjid besar itu. Paling sithik ana wong satus sing salat tarawih ing masjid gedhe kuwi sedot v serot, sedhot, - saja susu itu pelan-pelan, jangan dimuntahkan ! Serot wae susu kuwi alon-alon, aja diutahke! menyedot v nyerot, nyedhot tersedot v kaserot, kasedhot, sedotan, penyedot n serotan, sedhotan penyedotan n panyedhotan, panyerotan sedu I n mingseg-mingseg, senggruk-senggruk, senthuk-senthuk -sedan n mingseg-mingseg, senggruk-senggruk, senthuk-senthuk bersedu, bersedu-sedu, tersedu-sedu v mingseg- mingseg, senggruk- senggruk, senthuk-senthuk. Artis itu ~ menyesali perbuatannya. Artis kuwi mingseg-mingseg nggetuni tumindake sedu n adj sedhih, susah, sungkawa segar adj 1 seger, Ikan yang baru diambil dari kolam terlihat-. Iwak sing lagi dijupuk saka kolam katon seger. 2 waras, sehat bugar, - pugar waras wiris, Badannya terlihat ~. Awake katon waras-wiris menyegarkan v nyegerake (tumrap tenang, anteng, sghat, kuat, Isp), sehat adj 1 sehat, waras, mari, (tumrap awak, nalar, Isp), Semoga lekas -. Muga- muga cepet waras. 2 tertib, 3 setiti, Pemerintahan yang ~ membuat rakyatnya percaya pada pemerintah. Pemerintahan sing setiti ndadekake rakyate percaya karo pemerintahe akal, - pikiran waras, - dan afiat, - walafiat waras-wiris, menyehatkan v nyehatake, marasake, Minum madu dapat ~ tubuh. Ngomb6 madu isa nyehatake awak penyehat n tamba, Madu dapat menjadi ~ bagi tubuh yang letih. Madu isa dadi tamba kanggo awak sing lungkrah. kesehatan n kasehatan, kuwarasan selidik adj tliti, titi, tlesih KAMUS INDONESIA-JAWA — 291 selimut sembur menyelidiki v 1 nliti, nlesih, Polisi ~ hilangnya kayu jati Polisi nlesih ilange kayu jati, nyinau kanthi temenan, 2 ngawat-awati, nelik, ngintik, dingkik, Ada intel bersembunyi di dekat lokasi ~ orang-orang yang datang. Ana intel ndhelik ning cedhak panggonan ngawat- awati wong-wong sing teka penyelidik n 1 panlesih, panliti, pamriksa, 2 mata- pitra, telik sandi penyelidikan n 1 pamriksa n, panliten, panlesihan, 2 panylidikan, pangusutan, panglacakan. ~ tentang hilangnya kayu jati itu menemui jalan buntu. Panlesihan perkara ilange kayu jati kuwi nemoni dalan buntu selimut n slimut, kemul berselimut, berselimutkan v slimutan, kemulan, - sarung, kemulan sarung menyelimuti v nylimuti, ngemuli, ibu ~ adik yang kedinginan. Ibu ngemuli adhik sing kadhemen menyelimutkan v nylimutak6, ngemulak6 seiinapl v susup, tlusup, menyelinap v 1 nyusup, nlusup, mbrobos, Pencuri itu ~ lewat pagar belakang. Malingi mbrobos pager mburi. 2 nglungani, ngendha, Bu RT datang. Bu Bangun ~ keluar. Bu RT teka, Bu Bangun nglungani metu menyelinapkan v nyelipake, ngumpetake, nglebokake penyelinapan n panyusupan, paniesepan selinap D, menyelinap v nyisiki (tumrap iwak, Isp), ngresiki (tumrap prtik sembelihan Isp) selingi, berseling v selang-seling, menyeling, menyelingi v nyelingi menyelingkan v nyelingake selingan n selingan, ~ lagu. selingan tembang penyeling n panyeling. selingar, menyelingar njenger, mlongo, selubung n tutup (tumrap awak, rai, Isp), krukub, Ada - menutupi kepalanya. Ana krukub nutupi sirahe berselubung v krukuban, tutupan (kaya dene kudhungan, selimutan, topinan, Isp), Karena kedinginan, nelayan itu ~ sarung. Merga kadhemen, nelayan kuwi krukuban sarung menyelubung v nutup, ngrukub, menyelubungi v nutupi, ngudhungi, nylimuti, ngrukubi, Ibu itu - bayinya dengan kain. Ibu kuwi nylimuti bayine nganggo jarik terselubung v ketutup, kaling-kalingan. Jalannya ~ kabut. Dalane ketutup pedhut sembur n sembur, semprot, - saja dengan air, kalau kotoran itu 292 - KAMUS INDONESIA-JAWA senantiasa sering tidak hilangi Semprot wa6 karo banyu, yen regedan kuwi ora ilang sembur-sembur v nyemburi, nyemproti bersemburan v nyembur- nyembur, nyemprot- nyemprot, muncrat- muncrat, Airnya ~ dari kran membasahi pakaian. Banyune nyembur-nyembur saka kran nelesi klambi bersembur-semburan v sesemburan, sembur- semburan, semprot- semprotan, Anak-anak~ dengan air di sungai yang jernih. Bocah-bocah sesemburan karo banyu ing kali sing bening menyembur v 1 muncrat, 2 nyembur, nyemprot, Air rtu ~ membasahi pakaian. Banyu kuwi muncrat nelesi klambi menyemburkan v nyemburake, nyemprotake, Gunung Merapi ~ lava panas. Gunung Merapi nyemburake lava panas tersembur v kasembur, kasemprot, Teman yang ada disebelahnya - air juga. Kanca sing ana sisihe kasemprot banyu uga semburan n semburan, semprotan senantiasa adv tansah, pijer, ora panggah. Wajahnya-cerah. Raine tansah padhang senjata n 1 senjata, gaman, pusaka, ajian, aji-aji. Panah Pasopati - Arjuna. Panah Pasopati pusakane Arjuna. 2 tanda swara (tulisan Arab) sentuh v senggol bersentuhan v 1 senggolan, gathuk. Dua motor yang melaju kencang itu hampir ~. Motor loro sing lagi mlaku banter kuwi arep senggolan. 2 sesambungan, gegandhengan, gegayutan, magepokan, Jangan sampai engkau ~ dengan minuman keras. Aja nganti kowe sesambungan karo omben- ombenan menyentuh v 1 nyenggol, njamah, ndemek, ndumuk, 2 njedhug, kena, kasandhung, ngenani. Saya sama sekali tidak ~ buku itu. Aku babar bias ora ndemek buku kuwi menyentuh-nyentuh v njamahi, ndemeki, ndumuki, Ibu ~ badan adik yang agak panas. Ibu ndemeki awake adik sing rada panas menyentuhkan vnyenggolakei ndemekake, ndumukake tersentuh v 1 kesenggol, kedemek, kedumuk, kejamah, 2 kesandhung, 3 trenyuh. Hatinya mudah sekali ~. Atine gampang banget trenyuh sentuhan n demekan, dumukan, senggolan persentuhan n bab demekan, bab dumukan, bab senggolan sering I adj 1 kenceng, 2 wuled, 3 kuat lan kaku KAMUS INDONESIA-JAWA — 293 sering simpan menyering v 1 nguntir nganggo lilin, 2 ngukuhake tenunan sering n adv sok, kerep, sering, Dia ~ datang ke rumah mertuanya. Dheweke kerep teka ing omahe maratuwane - kali sok, kerep, sering, sering-sering adv 1 sok, kerep, sering, 2 kala-kala, ~ dia datang dengan membawa oleh-oleh. Kala-kala dheweke teka karo ngawa oleh-oleh menyeringkan /ngerepake, nyeringake, mbaleni, mbolan-mbaleni. Karena terlalu renggang, petani ~ jarak tanam jagungnya. Merga kambanen, pak tani ngerepake lete tandur jagung sering m adj singset, lencir siap v 1 cumawis, cumepak, samapta, samekta, sumadya, miranti, Kalau mau makan, semua sudah - di meja. Yen arep mangan, kabeh wis cumepak ing meja. 2 rampung, 3 siyaga, 4 teger, 5 ngrumat, bersiap, bersiap-siap v siyaga, nyawisake, nyepakake, nyamaptakake, nyamektakake, nyediakake, cepak-cepak, tata-tata, cecawis menyiapkan, mempersiapkan v 1 nyiyagakake, nyepakake, Biasanya ibu yang ~ semua kebutuhan bapak. Biasa ne ibu sing nyepakake kabeh kabutuhane bapak. 2 ngatur, mranata, 3 ngrampungi. Urusan makanan, biar ibu- ibu RT yang ~. Bab panganan, ben ibu-ibu RT sing ngrampungi. 4 nganakake, 5 ngupayakake, nyetiarake, ngreka daya, golek akal, ngaba, Koordinator ~ satu tim peneliti. Koordinator ngupayakake siji tim paneliti persiapan n 1 uba rampe, ~ berangkat naik haji sudah lengkap. Uba rampe kanggo mangkat munggah haji wis lengkap. 2 jaga-jaga, Sebagai ~, dia menyiapkan uang satu juta. Kanggo jaga- jaga, dheweke nyepake duit sayuta. cepak-cepak, tata- tata simpan v simpen, Supaya tidak hilang, - di dompet saja. B&n ora ilang, simpen ing dhompet wae menyimpan v 1 nyimpen, Ibu ~ pakaian di lemari. Ibu nyimpen klambi ing lemari, nyinggahake, nyingidake, Dia menyimpan hasil merampoknya di rumah kosong itu. Dheweke nyingidake asil ngrampoke ing omah suwung kuwi. 2 nyelengi (tumrap duwit), Jaman dulu, sebagian orang ~ uangdidalam tiang bambu. Jaman mbiyen, ana wong ny&lengi duit ning njero saka pring. 3 nyimpen (tumrap wewadi), Dia bisa dipercaya ~ rahasia. Dhewek4 isa dipercaya nyimpen wewadi. 4 nduweni (tumrap ilmu, 294 — KAMUS INDONESIA-JAWA sirip subur kasekten, Isp), Diam-diam, sebenarnya dia - ilmu kebal. Meneng-meneng, sakjane dheweke nduweni ilmu kebal. 5 ngemu, isi, ngemot, Tanah Belitung banyak ~ bahan timah. Lemah Belitung akeh ngemu bahan timah, menyimpankan v nyimpenake, nyinggahake, nyingidak. Ibu ~ mainan adik. Ibu nyinggahake dolanane adhik tersimpan v 1 kasimpen, kasinggahake, 2 kasingidake, 3 kamot ing njerone, Uangnya ~ di bank semua. Duite kasimpen ing bank kab&h simpanan n simpenan, celengan, Untuk ~ lebaran, Ibu menabung sehari Rp3.000. Kanggo celengan bada, ibu nabung sedina Rp3.000 simpul n bundhelan, sindhetan (tumrap tali utawa benang), - tali itu sulit diurai Bundhelan taline angel diwudhari menyimpul 1 v mbundhel, menyimpulkan v mbundheli, nyindheti, Dia ~ tali supaya tidak terurai kembali. Dheweke mbundheli tali ben ora wudhar maneh tersimpul vl kabundhelake , kasindhetake, 2 kamot simpulan n 1 bundhelan, sindhetan (tumrap tali utawa benang), 2 ringkesan, dudutan kesimpulan n sindhetan, dudutan (tumrap udaran, pidato, Isp), Belum ada ~ dari pembicaraan tadi. Durung ana sindhetan saka omongan mau berkesimpulan v nyindhet, ndudut (tumrap udaran, pidato, Isp) sirip n kepet menyirip varupa kepet sosial adj kamasarakatan, Masalah - lebih baik dibicarakan bersama-sama. Bab kamasarakatan luwih becik dirembug bareng kesosialan n sipat kamasarakatan suatu num siji, mung siji (tumrap barang kang ora tamtu), sawijining. - hari. sawijining dina bersuatu v manunggal mempersuatukan v manunggalake sesuatu pron sawijine (tumrap subuh n subuh subur adj 1 subur (tumrap tetanduran), Tanaman jagung itu -. Tanduran jagung kuwi subur. 2 seger (tumrap awak), Badannya ~. Awake seger. 3 gembur, madhuk, mblubur, empuk, mawur (tumrap lemah), Tanahnya ~, cocok ditanami cabe merah. Lemahe gembur, cocok ditanduri lombok abang. 4 makmur (tumrap ndrebala, tambah maju, gedhe, kuat, Isp), Usaha pembuatan kerupuknya semakin ~. Usaha nggawe krupuke tambah makmur KAMUS INDONESIA-JAWA — 295 suhu susun menyuburkan ynyuburake, Kompos digunakan untuk ~ tanah. Kompos dinggo kanggo nyuburake lemah penyubur n panyubur penyuburan n panyuburan kesuburan n kasuburan suhu I n suhu suhu II n guru (tumrap silat), pandhekar sumber n 1 sumur, belik, tuk, sumber (tumrap banyu), — air banyak ditemukan di sini. Tuk akeh ditemokake ing kene. 2 asal bersumber v asale, mula buka, kawitan, dhasar. Cerita itu ~ dari nenek. Crita kuwi asale saka simbah wedok urai adj, berurai v oreh, ure, ura, udhar, wudhar, lereh, uwal, morak-marik - air mata crocosan, dleweran. Dia datang dengan ~ air mata. Dheweketeka karo dleweran luhe. - rambut ore, rowe, rawe, krembyah, srawe susun n susun, tumpuk, tumpang, Setelah itu, - yang rapi piringnya ! Sawise kuwi, tumpuk sing bener piringe! menyusun y 1 nyusun, numpuk, Paman - buku- buku di lemari. Pak Lik numpuk buku-buku ing lemari. 2 nata, ngrakit, masang, Ibu ~ piring-piring di rak. Ibu nata piring-piring ning rak menyusunkan v nyusunake, penyusun n panganggit, ~ buku itu dari Semarang. Panganggit buku kuwi saka Semarang penyusunan n panyusunan, (Panganggitan??) susunan n susunan, anggitan, tersusun v kasusun, kaanggit 296 — KAMUS INDONESIA-JAWA tahu Tali T tahu I v 1 weruh, ngerti, 2 kenal, wanuh, Aku - tentang dia sejak dulu. Aku kenal dh£weke kawit mbiyen. 3 paham, Aku ~ maksudnya. Aku paham karepe. 4 bisa, Adik ~ mengoperasikan komputer. Adhik bisa ngoperasikna komputer -adat ngerti, sopan (tumrap omongan, pikiran, wong, Isp) - balas bales budi, - beres meruhi rampung, Jadi pemimpin, jangan hanya ~ beres saja. Dadi pemimpin, aja mung meruhi rampung wae - huruf melek aksara, melek hurup, Meskipun tinggal di desa, dia - huruf. Senajan urip ing ndesa, dheweke melek aksara - diri rumangsa mengetahui v 1 meruhi, ngerteni, Setelah ~ kejadian itu, dia tidak pernah lagi datang. Sawise meruhi kedadeyan kuwi, dheweke ora tau maneh teka. 2 nyumurupi, nggatekake, 3 mangerti pengetahuan n 1 kawruh, sesurupan, 2 ngelmu, Karena sering membaca buku, dia banyak ~. Merga kerep maca buku, dheweke sugih ngelmu berpengetahuan v pinter, Jadilah orang yang ~. Dadia wong sing pinter ketahuan v 1 konangan. Akhirnya ~ juga siapa yang mencuri kayu jati itu. Wusanane konangan uga sapa sing nyolong kayu jati kuwi. 2 kaweruhan, 3 katon tahu n tahu - bacem tahu bacem, - campur tahu campur, - cina tahu cina, - gunting kethoprak, - isi tahu susur, - kediri tahu kediri, - kupat tahu kupat, - petis tahu petis, - pong tahu pong -sumedang tahu sumedang, - susu tahu susu, - takwa tahu kuning Tali I n tali, tambang, tampar, dhadhung, gadhag (tumrap kewan), Kambing jantan itu diberi - pada lehernya. Wedhus lanang kuwi dikalungi dhadhung ning gulune - air 1 kalen, ilen-ilen, urung-urung, gorong- gorong, Setelah tanah yang menyumbat dibersihkan, ~ air itu lancar sekarang. Sawise lemah sing nyumpel diresiki, kalen kuwi lancar saiki. 2 pipi kusdn, 3 ili, mili, - api upet - ari-ari, - pusat tali puser, ari-ari, embing-embing, -- ari-ari bayi itu sudah lepas. Tali puser bayi kuwi wis copot. - busur, tali gendewa, - jiwa gegantilan ati, - jiwanya sekarang hanya anak perempuannya. KAMUS INDONESIA-JAWA — 297 tali tanah Gegantilan atine saiki mung anak wedoke - kail senar, - kang, kekang kencali, - kekerabatan krabat, kulawarga, - leher dhasi, - persaudaraan paseduluran, - perut usus bertali v 1 talenan bertalian v gegandhengan, gegayutan, magepokan pertalian n sesambungan, - saudara. Sesambungan sedulur mempertalikan v 1 naleni, ngiket, njiret, nyancang, nguger, nyingseti, narik, 2 nggandheng, nggeret, 3 nyambung, 4 njodhokake, nggathukake, nggayutake, ngrakitake, ngomah- omahake, taliUntutus tali m n setali, selawe sen tambang II n 1 prau, tambangan, 2 ongkos, wragad, opah menambang v nambang, Penduduk ~ emas di tepi sungai. Para warga nambang emas ing pinggir kali menambangkan v 1 nambangake, 2 nyewakake (tumrap tunggangan Isp), Banyak orang ~ kuda di tempat wisata Gunung Bromo. Akeh wong nyewakake jaran ing panggonan wisata Gunung Bromo penambang n tukang tambang tambang IV n pathok, cancangan tampak v katon, Dari jauh rumahnya sudah Saka adoh omahe wis katon tampaknya adv ketoke, katone, kaya, sajak, ~ ia mulai kepayahan. Ketoke dheweke wiwit kekeselen menampakkan vngatonake, ngetokake, Pelan-pelan paus itu ~ diri dari dalam laut. Alon-alon paus kuwi ngatonake awake saka njero segara -diri, - muka nyembul, methungul, mecungul, njedhul, muncul, ngaton, metu, mletik tanah n 1 lemah, 2 bumi, tanah, 3 wewengkon, tlatah, kukuban, -HajiAbdurahim terdapat di banyak tempat. Lemah Haji Abdurahim ana ing akeh panggonan. 4 dharatan, 5 wilayah, negara - adat tanah adat - air, - tumpah darah, - bijana negara, bumi kalairan, tanah wutah getih, - basah, - bendang sawahan,-bencah lemah loh, - bengkok lemah bengkok, plungguh. ~ Pak Lurah sebentar lagi panen. Lemah bengkok sedhela maneh panen, - bera lemah bera, - bera di tengah kampung boleh ditanami penduduk. Lemah bera ning tengah kampung entuk ditanduri warga. - berumput pasuketan, Sapi-sapi itu berkeliaran di - berumput. Sapi-sapi kuwi diculk6 ing pasuketan, 298 — KAMUS INDONESIA-JAWA tangan tangan - lapang lapangan, Anak- anak bermain sepak bola di ~ lapang. Bocah-bocah dolanan bal-balan ing lapangan, -darat kebon (tambak, rawa Isp), - datar, - daratan, lemah rata, - daun, - mulus, - labu, - laku humus, - garapan, - hidup lemah garapan, - gembur lemah mawur, - gersang, - kurus lemah cengkar, - gundhul ara-ara, - kampung 1 pakarangan, 2 lemah saliyan£ sawah (tegalan, kebon, Isp), - kerajaan 1 lemah kraton, Alun-alun sebelah utara itu masih termasuk Alun-alun sisih lor kuwi isih kalebu lemah kraton. 2 lemah negara, - kering tegalan, pakarangan, - tegalan, pakarangan, - kosong, - mati kebon suwung, lemah nganggur, - kuburan, - tersirah, kuburan, pendheman, jaratan, kramatan, - kuripan lemah kuripan, lemah person, - larangan lemah waleran, lemah pepacuh, - leluhur lemah leluhur, - liat lempung, Keramik dibuat dari - liat. Keramik digawe saka lempung. - longsor lemah longsor, lemah jugrug, Banyak ~ longsor di lereng gunung karena pohon-pohon ditebangi Ak6h lemah jugrug ing pereng gunung merga wit-wit ditegori - mampat 1 lemah padhet, lemah bangka, 2 kuburan, pendheman, jaratan, kramatan - mentah, - negara tanah negara, - nominal lemah desa, - partikelir lemah pertikelir, - persil tanah sewan, -persil dari perusahaan ditanami kopi. Tanah sewan saka perusahaan ditanduri kopi. - pusaka, - waris(an) lemah warisan, lemah tinggalan, - raya jagat - seberang manca, - semenanjung jasirah, - suci lemah suci, - tinggal omah lan kebon, - uruk lemah urug, - wakaf tanah wakap, tanah darma (kanggo gawe masjid madrasah, rumah sakit Isp), - yasan tanah person miturut ukum adat bertanah v 1 ana lemahi, duwe palemahan, Meskipun 2 ngoyot, mbalung sungsum tangan n 1 tangan, -baju lengen klambi,- gatal, - jahil tangan jail, maeka, usil, -hampa ora oleh asil, ora bathi, - kanan tangan tengen, wong kapercayan. Setelah menjadi ~ kanan, dia mulai sombong. Sawis6 dadi wong kapercayan, dheweke dadi anggak. - kemudi setir, kendhali, - kosong tanpa gegaman. Dia berhasil mengalahkan pencuri dengan ~. Dheweke kasil ngalahake maling ~. — panas sekeng. KAMUS IN DON ESIA-JAWA — 299 I tarik tarik siyal, apes, cilaka, -terbuka 1 seneng tetulung, enthengan, 2 ditampa kanthi seneng. Kapan pun saya datang, ia menerima dengan ~. Kapan wae aku teka, dheweke nampa kanthi seneng tertangani v rampung, kagarap, kacandhak, kacekel. Setelah Pak Lurah datang, masalah itu dapat ~. Sawise Pak Lurah teka, perkara kuwi isa kagarap tarik y tarik, gandheng, gered, dudut, seret, - saja dengan tali. - muka mbesengut, mrengut, - suara nembang, rengeng-rengeng, ura- ura, nglagokake, nyindhen. Banyak orang terpesona mendengar ia ~. Wong akeh kesengsem krungu dheweke nembang. -tali,-tambang tarik tambang, - urat otot- ototan, ngotot, bencerengan, srempeng, Jangan sampai ~ membicarakan masalah itu. Aja nganti otot-ototan ngomongke perkara kuwi. tarik-menarik v tarik- tarikan, gered-ger£dan, sered-seredan, Ada ~ antara besi dengan magnet. Ana tarik-tarikan antarane wesi kara magnet menarik v 1 narik, nggandheng, nggered, ndudut, nyerdt, Kuda ~ gerobak yang penuh sayuran. Jaran nggered grobak sing kebak janganan. 2 nengsemake, nyenengake, mikat, milut, mencutake, Pembawaannya ~ hati. Tindak tanduke nengsemake ati. - bea, - biaya, - ongkos njaluk wragad, Pembuatan e-ktp tanpa ~ bea. Nggawe e-ktp tanpa njaluk wragad. - diri l&ngs&r, - hati nengsemake ati, merak ati, - kembali nyabut, mbadharake, njabai, murungake, mbatalake (tumrap usulan, aturan, Isp), - kembali pengumuman itu! Cabut pariwara kuwi! - langkah 1 miangkah, mlumpat, njangkah. 2 mundur, atret, - langkah seribu mlayu, miruda, minggat (tumrap ninggalake musuh Isp amarga wedi), Setelah mendengar suara orang, pelan-pelan pencuri itu ~ langkah seribu. Sawise krungu suwara wong, alon- alon maling kuwi mlayu. - layar ngebyakak£, ngebyarake, jenggar, - lotre, - undian nglotre, - minat nengsemake ati, merak ati, ambegan, ~ nafas pelan- pelani Ambegan alon-alon! - napas panjang sesambat, ngresula, nggresah, Dia hanya ~ setelah tahu lamarannya ditolak Dheweke mung isa nggresah sawise ngerti lamarane ditampik. - napas penghabisan mati, surut -piutang nagih utang tertarik v, 1 ketarik, kegandheng, keceneng, kegered, kedudut keseret 2 300 — KAMUS INDONESIA-JAWA telah ternyata kesengsem, kepikat, kepilut, kepincut, kepranan penarik n 1 pamikat, pamilut, pamencut, 2 piranti narik telah adv wis, bubar, entek, tamat, katam, lebar, rampung, tutug, setelah ocfr sawise, sabubare, saenteke, satamate, sakatame, salebare, sarampunge, satutuge tentu adj, nyata, tetep, temtu, mesthi menentukan v 1 nyatakake, netepake, nemtukake, mesthekake, 2 mutusake, 3 matesi ketentuan n pepesthi terima v tampa, oleh, entuk, pakoleh, - saja bungkusan itu. Tampa wae wungkusan kuwi. -salah ngakoni salah, Dia - salah karena memukul temannya. Dheweke ngakoni salah, merga njotos kancane berterima v katampa, kabul, sembada, kaleksanan, Semoga oleh-olehnya ~ dengan baik Muga-muga oleh-olehe katampa kanti becik menerima v 1 nampa, oldh, entuk, Setelah ~ surat, dia langsung pergi. Sawise nampa surat, dheweke langsung lunga. 2 ngabulake, nyembadani, ngleksanakake, ngesahake, ngresmiake. Semoga Allah ~ doa-doa kita. Muga-muga Allah ngabulak& donga- donga awake dhew6. 3 ngalami, nglakoni, Meskipun berat, kita harus ~ takdir ini. Sanajan abot, awake dhewe kudu nglakoni takdir iki. 4 nganggep. Dia ~ ibu tiri seperti ibunya sendiri. Dheweke nganggep ibu kuwalon kaya ibune dhewe. 5 ngidinakS, nglilani, ngentukak4. Akhirnya pimpinan kantor ~ semua persyaratan itu. Wusanane, pimpinan kantor ngidinake kabeh prasyaratan kuwi. 6 mangku (tumrap pangkat Isp), - kenyataan trima, pasrah, Mau tidak mau, kita harus ~ kenyataan ini Gelem ora gelem, awake dhewe kudu nampa kanyatan iki menerimakan imampakake, menehake penerima n 1 sing nampa, - tamu among tamu, Siapa yang menjadi ~ tamu di depan? Sapa sing dadi among tamu ning ngarep? penerimaan n penampa, Berapa ~ minggu ini ? Pira penampa minggu iki? ternyata v jebule, Aku kira temanku ternyata bukan. Tak kira kancaku jebule ora ternyatakan v bisa kanyataake, bisa kaucapake, bisa kaujarake kenyataan n kasunyatan. menerima nampa kasunyatan tetap Iv'l tetep, ora mingked, ora owah, panggah, ajeg, Dari tadi dia - di situ. Kawit KAMUS INDON ESIA-JAWA — 301 tetap! tidak mau dtteweke ajeg ning kana. 2 kukuh sentosa, 3 mapan, Dia sudah memiliki penghasilan ~. Dheweke wis nduwe pengasilan mapan. 4 antep, mantep, setya tuhu (tumrap kaanan, tumindak, Isp), 5 terus, mesthi, tansah, pijer, ajegan, langsung, ora kendhat, 6 salawase, 7 kekel, langgeng, lestari, -hati 1 tabah, teteg, tatag, teguh menetap v manggon, mapan, dedunung, Paman sudah ~ lama di Mesir. Pak Lik wis manggon suwe ning Mesir menetapi v 1 nuhoni (janji), mituhu. Orang yang dapat dipercaya pasti - janji. Wong sing kena dipercaya mesthi nuhoni janji. 2 ditetepi, ora mbtenjani menetapkan v 1 nyatakake, nemtukake, netepake, mutusake, Kepala kantor ~ koordinator bidang baru. Kepala kantor mutusake koordiantor bidang anyar. 4 nunjuk, milih, ndadekake, 5 neguhake, nguwatake penetapan n panglaksanan, panetepan, pangangkatan ketetapan n 1 katetepan, katamtuan, pepesthen, kaputusan, kateguhan tetapi p nanging, yen, samangsa, lamun. Dia kaya -pelit Dhew£k4 sugih nanging medhit tetas, menetas v 1 netes. Telurnya sudah -. Endhoge wis netes. 2 sigar, pecah menetaskan vngengremake (tumrap endhog) tetes I n tetes, Dua - untuk mata yang merah. Rong tetes kanggo mripat sing abang bertetesan v netes-netes, Darahnya ~ membasahi tanah. Getihe nelesi lemah menetes v netes, Dari sela- sela batu itu, ~ air bening. Saka sela-selane watu kuwi, net6s banyu bening menetesi v netesi (tumrap banyu Isp) meneteskan n netesake tetesan v tetesan tiap I adj 1 siji, 2 saben, angger, baka, - kotak isinya dihitung satu-satu. Saben kotak isine diitung siji-siji setiap num saben, angger, baka tiap-tiap a saben, angger, baka tidak adv ora - apa 1 ora apa-apa, ora luput, -apa-apa jika kamu tidak datang. Ora apa-apa, yen kowe ora teka. - boleh, - dapat ora oleh, ora entuk, ora pakoleh, dipenggak, dicandhet, dipekak, diampah. Kamu ~ boleh membelijajan sembarangan. Kowe ora entuk tuku jajan sapenake. - ke sana - ke sini ora mihak, Pemimpin seharusnya tegas, ~ ke sana ~ ke sini. Pemimpin kudune tegas, ora mihak. - keruan 1 ora 302 — KAMUS INDONESIA-JAWA tidak tidak genah, kurang ajar, Makin hari kelakuannya makin ~. Saya dina klakuwane saya ora genah. 2 ora mesthi, 3 banget, , - lain dan - bukan (ialah, hanyalah) ora liya, — lain — bukan yang dulu menggendongmu waktu kecil itu nenek. Ora liya sing mbiyen nggendhong kowe isih cilik kuwi simbah. - pun sanadyan, - segan 1 sudi, gelem, Meskipun kaya. Bu Sastro ~ segan belanja di pasar. Sanadyan sugih. Bu Sastro gelem blanja ing pasar. 2 ora isin, Dia ~ segan meminta sumbangan untuk anak yatim. Dhew£k£ ora isin njaiuk sumbangan kanggo bocah yatim. 3 wani, kendel, -segan-segan kukuh, wani, mantep, - urung kudu, wajib tidak-tidak adv ora-ora, ora nalar, an&h-andh. Jangan berpikir yang ~. Aja mikir sing ora-ora setidak-tidaknya adv sakurang-kurange, sakora- orane, ~ dia mau datang menjenguk. Sakora-orane dheweke gelem teka niliki setidaknya adv sakorane tinggal v 1 keri. Nasi yang belum terjual - satu. Sega sing durung kadol keri siji. 2 wasana, sing pungkasan, 3 nunggak (tumrap sekolah: ora bisa munggah kelas). Anak Pak Udin ~ kelas lagi Anake Pak Udin nunggak kelas man&h. 4 kasep tekane, lungse, 5 manggon, mapan, dedunung. Kakek ~ di desa dekat gunung Muria. Simbah kakung dedunung ing desa cedhak gunung Muria - bersiul-siul kari senenge, Semua pekerjaan sudah selesai, sekarang ~. Kabeh gaweyan wis rampung, saiki kari senenge ketinggalan n keri. Sepatu adik ~ di lapangan. Sepatune adhik keri ning lapangan meninggal v mati, surut, modar, meninggali v 1 manggoni. Pak Arman ~ rumah Pak Burhan. Pak Arman manggoni omah£ Pak Burhan. 2 ninggali, marisi meninggalkan v 1 ninggalake, Suaminya pergi hanya ~ pesan. Bojone lunga mung ninggalke pesen. 2 nurahake. Suaminya membawa semua pakaian hanya ~ satu handuk. Bojone nggawa kabeh klambine mung nurahake andhuk siji. 3 nisih, nyingkiri, ngendhani, nglungani, 4 nglilani, ngidini, mupus, nrima (tumrap pangarep-arep, niat, Isp), 5 ngluwihi, ngungkuli, kliwat, kalangkungan, 6 nisihake, nyingkirake, nglirwakake, nyepelekake, ngiwakake, 7 mbuang (tumrap adat, pakulinan awon, kapercayaan, Isp), Dia ~ semua kebiasaan orang tuanya. Dheweke mbuang kab&h pakulinan wong tuwang. 8 nglirwakake, nglalekake KAMUS INDONESIA-JAWA — 303 tinggi tabik tertinggal n keri, kecer, mawut, Koper adik masih ~ di rumah. Kopere adik isih keri ning omah tinggalan n 1 tinggalan, tilasan, warisan, Setelah mendapat ~, Pak Nano membeli sepeda motor. Sawise entuk warisan, Pak Nano tuku pit motor.2 turahan sepeninggal n 1 sawise, 2 sapungkure tinggi adj 1 dhuwur, -sekaii pohon kelapa itu. Dhuwur banget wit klapa kuwi. 2 unggah, 3 luhur, mulya, Gamelan itu termasuk kebudayaan Jawa yang ~. Gamelan kuwi kalebu kabudayan Jawa sing luhur. 4 tuwa (tumrap umur), larang (tumrap rego). Harga rumahnya ~. Rega omahe larang. 6 modhern, gagrak anyar, 7 umuk, angkuh, gumedhe, anggep, Orang- orang menghin-dar karena bicaranya mulai ~. Wong- wong padha nyingkir merga omongane mulai umuk meninggi, v 1 munggah, Air sungai itu ~ dengan cepat. Banyu kaline munggah kanti cepet mumbul, muluk, ndhuwuri, ngluwihi, 2 muluk- muluk, Jangan ~ kalau bicara. Ora usah muluk- muluk yen ngomong tertinggi adj onjo, paling dhuwur, Siapa yang nilainya ~ itulah yang menang. Sapa sing bijin6 onjo yakuwi sing menang petinggi n petinggi, pemimpin, sombong tetunggul, pandhuwur, panggedhe, pangarep, kepala desa (kampung), Jangan ketika menjadi ~. Aja gumedhe nalika dadi panggedhe ketinggian n dhuwur, gumuk. Ada pohon papaya tumbuh di ~. Ana wit kates thukul ning gumuk taat v taat, manut, miturut. Budi anak yang - pada bapak ibunya. Budi bocah sing manut karo bapak ibune menaati v nuruti (prentah, aturan, lan sapanunggalane), nglaksanani, minangkani tabah adj sabar, sareh, tatag. Musibah itu dihadapinya dengan -. musibah iku diadhepi kanthi tatag tabiat n solah bawa, watak, sipat, budi. - Pak Mardi memang baik. Watake Pak Mardi pancen apik bertabiat y duwe solah bawa, awatak, asipat, bebudi tabib n tabib, dhukun, sinse. Penyakitnya sudah diobati - berkali-kali belum sembuh. Penyakite wis ditambani dhukun ping bola-bali durung mari-mari tabik n 1 salam (upaman£ kulanuwun, nuwun sewu, lan sapanunggalan4), kurmat. Mengucapkan -. Ngucapake salam. 2 njaluk idin (upamane arep mlebu panggonan sing kramat) 304 - KAMUS INDONESIA-JAWA tabir tabung tabir n tutup, geber, warana, aling-aling, sintru. Ditutupi -. Ditutupi geber tabok v, menabok y tabok, keplak tabrak v'tabrak, tubruk menabrak v nabrak, nubruk. Sepedanya ~ gerobak bakso. Pite nabrak grobak bakso menabrakkan v nabrakake, nubrukake penabrak v wong sing nabrak tabrakan v tabrakan, tubrukan. Tanpa sengaja di tikungan tadi aku ~ dengan Danu. Ora sengaja ing penggokan mau aku tubrukan karo Danu tertabrak / ketabrak, ketubruk bertabrakan v tabrakan, tubrukan. Karena melaju kencang, bus itu - dengan truk. Amarga banter, bus iku tabrakan karo trek tabu n 1 larangan (sing ora kena dilanggar amarga bisa marakake kuwalat), sirikan, saru. Perkara seperti itu masih - dibicarakan. Prakara kaya kuwi isih saru diomongake. 2 ora ilok. Makan di depan pintu itu -. Mangan ing ngarep lawang kuwi ora ilok menabukan v nglarang, nyirik tabuh 1 n tabuh, bedhug. 2 v' tabuh, thuthuk. Bedhugnya di-. Bedhuge ditabuh menabuh v' nabuh, nuthuk penabuh n wong nabuh tabuhan n tabuhan, un6n- unen amarga nabuhi menabrak v nabrak, nubruk. Sepedanya ~ gerobak bakso. Pite nabrak grobak bakso menabrakkan v nabrakake, nubrukak£ penabrak v wong sing nabrak tabrakan v tabrakan, tubrukan. Tanpa sengaja di tikungan tadi aku ~ dengan Danu. Ora sengaja ing p&nggokan mau aku tubrukan karo Danu tertabrak v ketabrak, ketubruk. bertabrakan v tabrakan, tubrukan. Karena melaju kencang, bus itu - dengan truk. Amarga banter, bus iku tabrakan karo trek tabu n 1 larangan (sing ora kena dilanggar amarga bisa marakake kuwalat), sirikan, saru. Perkara seperti itu masih - dibicarakan. Prakara kaya kuwi isih saru diomongake. 2 ora ilok. Makan di depan pintu itu -. Mangan ing ngarep lawang kuwi ora ilok menabukan v nglarang, nyirik tabuh 1 n tabuh, bedhug. 2 v' tabuh, thuthuk. Bedhugnya di-. Bedhug^ ditabuh menabuh v nabuh, nuthuk penabuh n wong nabuh tabuhan n tabuhan, un6n- unen amarga nabuhi tabung n bumbung, wadhah sing bentuk^ kaya bumbung menabung v nabung, nyelengi. ~ di bank. Nabung ing bank KAMUS INDONESIA-JAWA — 305 tabur tahap tabungan n celengan, -nya penuh. Celengane kebak tabur v sawur, sebar bertaburan v sumawur, sumebar menabur v nyawur. ~ benih. Nyawur winih menaburi /nyawuri, nyebari. menaburkan v nyawurake, nyebarake tadah 1 v tadhah. - hujan Tadhah udan. 2 n wadhah Ember itu bisa digunakan sebagai -. £mber kuwi bisa kanggo wadhah menadah v nadhahi, madhahi. penadah n panadhah tadi n mau. Saya sudah pulang dari -. Aku wis mulih awit mau tadinya n maune tafakur v tepekur, tapa, semedi. - di dalam gua. Tapa ing njero guwa tagih v tagih. Tukang - hutang. Tukang tagih utang menagih v nagih, njaluk, nuntut, ngelingake (tumrap janji, utang, lan sapanunggalane). Aku mau ~ janjinya mentraktirku. Aku arep nagih janjine nraktir aku penagih n panagih tahak, bertahak v glogeken. Makannya kekenyangan sampai ~. Anggone mangan kewaregen nganti glogeken tahan v 1 tahan, cukup, sampe. Airnya - untuk dua hari. Banyune cukup kanggo rong dina. 2 betah, kuwat. Siwi - dingin. Siwi betah adhem. 2 cegah, cegat, penggak. - kucingnya jangan sampai masuk sini. Cegat kucinge aja nganti mlebu kene - air ora bisa kerembesan banyu, kena banyu ora apa- apa. -api ora bisa kobong.- banting kuwat; ora gampang nglokro. lama awet ditahan v 1 ditahan, dibetahake, dikuwatake. 2 dicegah, dicegat, dipenggak. 3 dikunjara. ~ di LP Cipinang. Dikunjara ing LP Cipinan menahan v 1 nahan. ~ lapar. Nahan ngelih. 2 nyegah, nyegat. Tanggulnya jebol tidak bisa - air sungai masuk rumah. Tanggule jebol ora bisa nyegah banyu kali mlebu omah. 2 menjara, ngunjara. KPK telah berhasil ~ beberapa koruptor. KPK wis kasil ngunjara para koruptor tertahan v 1 ketahan, kecegat, kapenggak. Dia belum sampai di rumah karena ~ macet. Dheweke durung tekan omah amarga kecegat macet 2 kapenjara. Pencuri itu sudah - polisi Maling kuwi wis kapenjara dening polisi tahanan n tahanan tahap n babak, ambal, tingkat. - pertama pembangunan jembatan sudah terlaksana. Ambal kapisan olehe mbangun jembatan wis kalaksanan bertahap v mbaka sethithik, nganggo babak-babakan 306 — KAMUS INDONESIA-JAWA tahbis tamak tahapan n babakan, ambalan, tingkatan setahap n sababak, saambal, satingkat tahbis n berkat. Bapak Pastur memberikan -. Rama Pastur menehi berkat menahbiskan v mberkati, nyucekake tahi n tai. - kucing. Tai kucing - lalat n andheng-andheng tahun n taun. - ini usia saya genap dua puluh -. Taun iki umurku genep rong puluh taun tahunan n taunan bertahun-tahun n tetaunan, mataun-taun. - aku menunggumu. Tetaunan aku ngenteni kowe tajam adj 1 landhep, lancip. Pensilnya diraut dulu supaya -. Patlote digrenda dhisik ben lancip. 2 jelas, cetha. Penglihatannya masih -. Paningale isih cetha menajamkan v nglandhepake, ngasah. Bapak sedang ~ pisau untuk menyembelih ayam. Bapak lagi ngasah piso kanggo nyembeleh pitik taji n jalu. - ayam. Jalu pitik tajin n tajin. Air- Banyu tajin tajuk n 1 makutha. 2 irah-irahan, judhul. Cerpen adikku ber— "Semarang-Jakarta". Cerkake adhiku irah-irahane “Semarang-Jakarta" tajuk surat n adangiah tak adv ora. - disangka. Ora dinyana takabur adj tekebur, gumedhe, umuk, degsura, sora. Mentang-mentang anaknya pejabat, tingkah lakunya -. Dumeh anak penggedhe, solah bawane degsura takar n taker. Masak nasinya lima -. Ngliwete limang taker menakar /naker takaran n takeran takhayul n gugon tuhon. Jaman sekarang masih ada orang yang percaya -. Jaman saiki isih ana uwong sing percaya gugon tuhon takhta n dhampar takjub n gumun. Anak kecil sudah lincah berpidato membuat orang-orang -. Bocah cilik wis prigel sesorah ndadekake uwong-uwong padha gumun. menakjubkan v nggumunake. Pemandangannya -. Sesawangane nggumunake talduk v teluk. Pangeran Diponegoro tidak mau - pada penjajah. Pangeran Diponegoro ora gelem teluk karo penjajah menaklukkan v nelukake taklukan n telukan takut adj wedi, jireh. Panji tidak - ular. Panji ora wedi ula takzim adj taklim, kurmat. Salam -. Salam taklim talas n tales, kimpul. Bogor terkenal -nya. Bogor misuwur talese tamak adj srakah, dremba. Dia - harta. Dheweke srakah bandha. KAMUS IN DON ESIA-JAWA — 307 taman tanak taman n taman tamasya v piknik, pesiyar, pariwisata. Liburan ini saya - ke pantai. Preian iki aku piknik ing pante tamat v rampung, entek, katam. Ira sudah membaca novel itu hingga-. Ira uwis maca novel kuwi nganti rampung menamatkan v ngrampungake, ngentekake, ngatamake. Dalam seminggu dia sudah - Alquran 30 juz. Sajroning seminggu dheweke wis ngatamake Alquran 30 juz tambah v tambah, wuwuh, mundhak, imbuh. Sudah diberi banyak masih minta -. Uwis diwenehi ak&h isih njaluk imbuh menambah v nambah, ngimbuh menambahi v nambahi, ngimbuhi menambahkan v nambahake, ngimbuhake tambahan v tambahan, imbuhan tambak n tambak tambat v kencang, cancang. — pada tiang. Kencang ing cagak menambat, menambatkan v ngencang, nyancang. ~ dengan tambang supaya kuat. Nyancang nganggo tambang ben kuwat tertambat v kekencang, kecancang. Hatinya sudah - pada gadis cantik itu. Atine wis kecancang dening kenya ayu kuwi tambatan n cancangan ~ hati n pacangan. Ayu sekarang sudah mempunyai -. Ayu saiki uwis duwe pacangan tampan adj bagus, nggantheng. Menjadi bintang film tidak harus - wajahnya. Dadi bintang pilem ora kudu nggantheng rupan£ tampang n rai, rupa tampar vkamp!eng,tapuk,keplak, tamplek. Tanpa sengaja wajahnya ter- temannya. Ora sengaja raine ketamplek kancane menampar v ngeplak, napuk. Kejadian memalukan itu sudah -mukanya. Kedad£an sing mirangake kuwi wis napuk raine tamparan n keplakan, tapukan. -mu keras sekali Keplakanmu seru banget bertampar-tamparan v keplak-keplakan, tapuk- tapukan. Dua anak itu - memperebutkan mangga. Bocah loro kae keplak- keplakan rebutan pelem tamu n dhayoh, tamu. Malam- malam kedatangan -. Bengi- bengi ketekan dhayoh ketamuan v kedhayohan, ketamon tanak 1 v liwet, 2 adj tanek, mateng. Nasinya sudah -. Segane wis tanek menanak v ngliwet, adang. Mbak Sri sedang - nasi di 308 — KAMUS INDONESIA-JAWA tanam tuang dapur. Mbak Sri lagi ngliwet sega ing pawon. tanam v tartdur. Sekarang sudah waktu -. Saiki wis mangsa tandur menanam v nandur. Petani ~ padi. Pak tani nandur pari menanamkan v nandurake. Bapak diminta ~ pohon mangga tetanggaku. Bapak disuwun nandurake wit pelem tanggaku tanaman n tanduran. -nya subur-subur. Tandurane subur-subur tanda n tandha, tenger. Stempel itu bisa dijadikan -. Stempel kuwi kena kanggo tenger - tangan n tandha tangan, teken. Saya perlu ~ Kepala. Aku prelu teken Kepala tandan n tundhun. Ada dua - pisang yang sudah matang. Ana gedhangrong tundhun sing wis mateng tandang, bertandang v merdhayoh, mertamu. la sedang ~ ke rumah temannya. Dheweke lagi merdhayoh menyang omahe kancani tante n bulik, bibi, -ku menikah bulan lalu. Bulikku dadi manten sasi kepungkur tanya v takon. Kalau tidak tahu, - kakakmu. Y6n ora ngerti, takon mbakyumu taoge n thokolan, cambah tapa v tapa, semedi. Gua sering digunakan untuk -. Guwa kerep dienggo sem&di tapai n tape. Setiap hari Bu Titi membuat -. Saben dina Bu Titi nggawe tape tiup v 1 sebui, damu. 2 sembur (sebui nanging sipate seru, akeh, utawa gedhe). Anak kecil itu di — air mantra oleh Dukun. Bocah cilik kuwi disembur banyu jampi-jampi dening dhukun bertiup v sumribit, midid, sumilir (tumrap angin). Anginnya ~. Angine sumribit meniup v 1 nyebul, ndamu. la ~ minumannya supaya dingin. Dheweke ndamu wedange supaya adhem. 2 nyemprit (tumrap suling, sempritan). 3 nyembur meniup-niup v nyebuli, ndamoni. Bulik Siti ~ bara api dengan semprong supaya apinya besar. Lik Siti nyebuli mawa nganggo semprong supaya genine gedhe tertiup v kasebul, kadamu, kasembur tiupan n sebulan. ~ mu kuat sehingga balonnya menjadi besar. Sebulanmu kuwat mula plendhungane dadi gedhd tuang / iling, sok, cur (tumrap barang cuwdr) menuang v X ngiling, ngesok, ngecong (tumrap barang cuwgr). Ibu ~ air panas ke dalam termos! Ibu ngiling banyu panas ing termos! 2 nglebur, nyithak (tumrap wesi, timbel, emas, Isp). Pak Tono ~ besi dalam KAMUS INDONESIA-JAWA — 309 tuju tukar cetakan. Pak Tono nglebur wesi ing cithakan menuangi v ngilingi, ngesoki, ngecuri menuangkan v ngilingake, ngesokake, ngecurake, ngisikake tuju v, tujuan n 1 arah, angkah, tuju, ener. Sebelum pergi, kamu harus tahu Sadurunge iunga, kowe kudu ngerti arah. 2 maksud, karep, ancas. -mu datang ke sini mau apa? Karepmu teka mrene arep apa? 3 pangarah, jurusan, panjangka, paran, purug. Aku kuliah di Jurusan Bahasa Jawa karena memiliki ~ melestarikan kebudayaan Jawa. Aku kuliah ing Jurusan Basa Jawa amarga duwe panjangka nguri-uri kabudayan Jawa menuju, v ngarah, ngener, tumuju, menyang. Aku sedang menuju ke rumahnya ketika berpapasan di jalan. Aku lagi tumuju ing omah6 nalika pethukan ing ndalan menujukan v 1 ngarahake, nujokake. Penjahat itu ~ pistolnya ke arah polisi Penjahat iku ngarahake pistole ing polisi. 2 ngaiamatake, nekakake, menehake. Bapak Kepala Desa ~ surat ini kepada Pemda. Pak Lurah nujoakis surat iki kanggo Pemda tertuju v kaarah, kaangkah, katuju, kaener. Alamat yang ~ sudah benar. Alamat sing katuju wis bener setuju v mupakat, sarujuk, sarembug, gathuk, mathuk, cocog, pas, trep. Dia ~ dengan keinginanmu. Dheweke sarujuk karo karepmu persetujuan n tujuprana, rena, karenan menyetujui v nyetujoni, nyarujuki, ngidini, nampa, ngolehake, ngentukake. Bapak - keinginanku. Bapak nyetujoni karepku tukang n tukang. - mencuci pakaian. Tukang ngumbah klambi - batu jlagra, - jahit gerji, - koran loper koran, - kuda pekathik, gamel, - masak di kraton juru madharan, - memainkan gamelan niyaga, wiyaga, - membuat sarung keris wranggi, - menanak nasi juru adang, - menebang kayu blandhong, - menyembelih jagal, - sunat bong supit menukang, menukangi v nukang, nukangi. Pekerjaannya ~. Gaweane nukang tukar v 1 ijol, liru, sulih, genti. Saya mau - uang. Aku arep ijol dhuwit. 2 salin (tumrap klambi, wulu, kulit, Isp). Sepulang kerja saya langsung - baju. Bali kerja aku langsung salin klambi bertukar v salin (tumrap klambi, wulu, kulit, Isp), ganti, ngalih, ijolan. Sampai di terminal aku ~ tempat duduk dengannya. Tekan 310 — KAMUS INDONESIA-JAWA tumbuh tumpang terminal aku ijolan kursi karo dheweke tukar-menukar v i j o I - ijolan, liron, genti-genten, genta-genti. Dalam acara kelulusan sekolah kami - kenang-kenangan. Ing acara kelulusan sekolah awak dh4w£ ijol-ijolan kenang- kenangan menukar v ngijoli, ngganti, nggenti, nyulih, ngalih. Mbak Nita ~ bukuku dengan yang baru. Mbak Nita ngijoli bukuku karo sing anyar menukarkan v ngijolake, nglirokake. Saya harus ~ penggaris ini dengan yang lebih panjang. Aku kudu nglirokakg garisan iki karo sing luwih dawa tertukar v kijolan, kaliru. Sepatuku ~ dengan punya adikku. Sepatuku kijolan karo nggone adhiku tumbuh v 1 tuwuh, thukul, thungul, mecungul, semi, trubus. Biji pohon sawoku sudah -. Wiji wit sawoku wis thukul. 2 megar, njenggar, mundhak gedhe, mekrok. Bunga mawarku sudah mulai -. Kembang mawarku wis mulai megar menumbuhkan v 1 nuwuhake, nguripake, nukulake, nungulake, nyemikake, nrubusake, mecungulake. Kakakku ingin ~jenggot Kangmasku pingin nuwuhake jenggot 2 ngrumati, ngopeni, ngrukti tumbuhan n 1 wit-witan, tanduran, tuwuhan. Semangka termasuk ~ menjalar. Semangka klebu tanduran pala kesimpar tumpang v 1 tumpang, sungsun, tumpuk, tindhih. 2 tunggang, menumpang v 1 tumumpang, numpang, nindhih. - hidup numpang urip. 2 nunggang, numpak, nunut, mdlu.. Berangkat sekolah saya ~ bis. Mangkat sekolah aku nunggang bis menumpangi v numpangi, nunuti, nunggangi, numpaki, nindhihi. Tas ranselnya ~ koperku. Tas ransel^ numpangi tasku menumpangkan v 1 numpangak£, nindhihake, numpakake, nunggangake. Bulik Siti - ceret di atas kompor. LikSiti numpangake ceret ing ndhuwur kompor. 2 nunutake, ngatutake, ngelukake, momotake. Pak Dodi - semua perabot rumahnya ke dalam truk. Pak Dodi momotake kabeh perkakas omah6 nang trek tumpangan n 1 momotan. 2 tumpakan, tunggangan. 3 pondhokan, penginepan, omah sewa n, dunungan, pos. Hari sudah malam, beruntung kami mendapat Wis bengi, untung awake dhewe entuk pondhokan penumpang n penumpang, wong sing nunggang, wong sing nunut KAMUS INDONESIA-JAWA — 311 tunjuk turun - tindih v tumpang-tindhih, tumpang-tumpangan, tumpak-tumpakan, tumpuk undhung, tumpuk- tumpukan, tetumpukan, tumpang suh tunjuk v 1 patah, tuduh, dhapuk, pitaya, pakon. Saya di- jadi ketua dalam kegiatan itu. Aku didhapuk dadi ketua kegiatan kuwi. 2 tuding, acung-acung, wewarah. 2 driji panuduh - diri, - muka ngenaiake, manuhake, nepungi. - hidung nuding menunjuk v 1 ndhapuk, mitaya, akon. 2 nuding, nuduh. 3 ngacung tunjuk-menunjuk v 1 tuding-tudingan, acung- acungan. 2 tuduh-tuduhan, aran-aranan, ndakwa, nerka, nyalah-nyalahake menunjukkan v 1 nudingake, nuduhake, nyatakake, nengerake, nerangake, nyethakake, nggamblangake. 2 meruhi, aweh weruh, nuduhi, ngertekake, nuturi, marahi, muruki, mituduhi, ngomongi, ngandhani - diri, - muka ngenaiake, manuhake, nepungi pertunjukan n 1 tontonan. Besok ada ~ wayang di Balai Desa. Sesuk arep ana tontonan wayang ing Balai Desa. 2 pameran (tumrap sunggingan, barang, Isp) mempertunjukkan v 1 nontonakg. 2 mamerake (tumrap sunggingan, barang, Isp) petunjuk n 1 ancer-ancer, tengeran, tetenger, tandha, ciri. Saya sudah diberi ~ alamat rumahnya. Aku wis diwenehi ancer-ancer alamat omahe. 2 pituduh, pitutur, ajaran, wuiangan, tuntunan, ilham, wisiking Allah, wangsit, piweling. Berdoalah supaya mendapat - dari Tuhan. Ndongaa supaya entuk pituduh saka Gusti Allah turun I v 1 mudhun, mlorot, tumedhak. - dari bis kepalaku pusing. Mudhun saka bis sirahku nggliyeng. 2 meneb. Didiamkan supaya ampasnya -. Di neng a ke supaya ampase meneb. 3 suda (tumrap banyu), surut 4 sareh, lerem, lilih. Setelah beberapa saat, emosinya -. Sauntara, emosine lerem. 5 angslup, silep, surup, serep (tumrap sreng£nge, rembulan). Mataharinya sudah -. Srengengene wis angslup. 6 kurang, suda, kalong, susut Karena sakit, berat badanku -. Amarga lara, bobotku susut. 7 anjlog, medhun, mudhun, suda, mlorot, mrosot (tumrap reregan, biji, aji, Isp). Semester ini nilaiku -. Semester iki bijiku mlorot. 8 tiba, ngudhuni. 9 sarasilah, tumurun, lumantar, tumular, gumanti. Ilmu kesaktiannya - pada anaknya. Ilmu 312 — KAMUS INDONESIA-JAWA Turun tutup kasekt£n£ tumurun ing anake. 10 lemes, angluh, lungkrah, nglumpruk, loyo, aras-arasen turun-temurun v turun- temurun, sarasilah, tumurun, lumantar, tumular, gumanti menurun v 1 ndronjong, miring, ora methok, ora jejeg, rada nisih, ora ndeder. Jalannya -. Dalane ndronjong. 2 mudhun. 3 suda, mlorod, mrosot, kalong, susut. Hasil panennya ~. Kasil panene suda. 4 nandhangi, nemahi, tinggalan, tilasan, warisan, patinggal (tumrap lelara) menuruni v ngudhuni, ndronjongi menurunkan / 1 ngedhunake, ngetokake, mbongkar, ndhudhah, mbukak (tumrap momotan). Budhe ~ barang belanjaannya dari motor. Budhe ngedhunake barang blonjoane saka motor. 2 nyendhekake, nisthakake, nginakake, ngasorake, ngudhunake, mawas ina (tumrap drajat, pangkat), ngr&mdhake, nyep&lekake, nganjlogake, nyudakake, nglorodake, mrosotake (tumrap reregan, biji, aji, Isp). Pemberitaan itu ~ citranya. Pambiwara iku nginakake citrane. 3 nganakake, nerahake, numurunake, nglumantarake, nggumantikakg, ninggaiakd, marisake. 4 angon, nguiat- ulatake, ngawasi, ngawat- awati, njaga (tumrap raja kaya). 5 menehake, sabda, ajaran, pitutur, wulangan, tuntunan, pituduh, ilham, wangsit piweling, welingan, kethikan. 6 ngetokake, milih (tumrap dolan, tilik, sanja, mertamu, ndhayohi) turunan n 1 turunan, dhun- dhunan. 2 pindhahan, salinan. 3 anjlog, medhun, mudhun. 4 tinggalan, tilasan keturunan n 1 anak putu, turunan, pranakan (tumrap kewan). Dia ~ darah biru. Dhewdk4 turunan ningrat 2 tumurun, sarasilah, lumantar, tumular, gumanti Turun n, menurun v nyalin, nurun, niru, nuladha, nyonto, mola. Kakak perempuanku sedang ~ pola batik ke atas kain. Mbakyuku lagi nyalin pola batik ing bakal tutup n tutup, ineb, aling-aling, slintru, sintru, wates, pepet tudhung, sumpet, sumpel, bunton. - ember ini hilang. Tutup ember iki ilang - kantor 1 bubar, rampung (jam kantor). 2 prei, libur, ngaso, lowong. - buku tutup buku (tumrap traju untung- rugi akhir taun) menutup v 1 nutup, ngunci, m ineb. Pintunya bisa ~ sendiri Lawange bisa mineb dhewe - diri ndh^we, ngijen. Di sekolah anak itu selalu ~. Ing sekolahan bocah kuwi senengan6 ndh4we KAMUS INDONESIA-JAWA — 313 tutup tutup - mata 1 merem. 2 mati. - meja cawis mangan. - mulut meneng, mingkem, klakep. Setiap ditanya dia selalu ~. Saben ditakoni dheweke mesthi klakep. - riwayat ngialu. - tangan pelit, medhit, cethil menutupi v 1 ngrapeti. la ~ pagar rumahnya dengan seng. Dheweke ngrapeti pager omahe nganggo seng. 2 ngudhungi, ngemuli. Aku ~ badanku dengan jaket supaya tidak kedinginan. Aku ngemuli awakku nganggo jakdt ben ora kadhemen. 3 ngaling-alingi, matesi, mepeti, nyumpeti, nyumpeli, mbuntoni, ngadhangi, nyegati, numpuki, nandhoni, nandhegi. Kau ~ pandanganku. Kowe ngaling-alingi. 4 ngurungi, ngrangkeng, ngukum, ngunjara. 5 nyukupi (tumrap ongkos, kekurangan, Isp). Sejak ayahnya meninggal, kakak lelakinya ~ semua kebutuhan adik-adiknya. Sawise bapake seda, kangmase nyukupi kabeh kebutuhane adhi-adhine. 6 ngumpetake, ndhelikake, nyingidake. la - perkawinan sirinya dengan istri kedua. Dheweke ngumpetake perkawinan sirine karo bojo kapindho. 7 nglunasi, ngesahi, ngrampungi (tumrap utang). Pak Sono yang kaya raya ~ semua hutang-hutang adiknya. Pak Sono sing sugih banget nglunasi kabeh utang- utange adhine menutupkan v nutupake, nguncekake, ngrapetake, nginebake, ngudhungake, nylimutake, ngaling- alingake, matesake, mepetake, nyumpetake, nyumpelake, mbuntonake, ngadhangake tutupan n 1 tutupan, dudutan (tumrap udaran, pidato, Isp). 2 kunjara, bluwen tertutup v ke tutup, kekunci, kerapeten, kaineban, keslimutan, kalingan, kepepetan, kesumpetan, kesumpelan, kabuntonan, kadhangan, kecegatan 314 - KAMUS INDONESIA-JAWA uak ubah U uak I n uwo, siwo, pakdhe/budhe uak n n owek, suara kebo menguak / ngowek. Kerbaunya Kebone ngowek uang n dhuwit Gajian masih lama, tetapi sudah tidak punya -. Bayaran isih suwe, nanging wis ora duwe dhuwit - logam n dhuwit receh, dhuwit krincing, dhuwit ering. - belanja n dhuwit blanja, - kertas n dhuwit kertas, - saku n dhuwit sangu, - muka n persekot uap I n uwab (tumrap banyu sing digodog), kukus, kebul. - air. Uwab banyu menguap v 1 nguwab, ngukus, ngebul, umub, kemebul. Airnya sudah -. Banyune wis umub. 2 ilang, musna menguapi v nguwabi, ngukusi, ngebuli menguapkan v 1 nguwabake, ngukusake, ngebulake. 2 ngilangake, musnahake Uap □, menguap y angop, klakepan. Jika tandanya sudah mengantuk. Yen angop, tandhane wis ngantuk uar, uar-uar n uwar-uwar, wara- wara, pambiwara ubah, berubah v 1 beda, geseh, liya, seje, sulaya. Kuhitung dua kali, jumlahnya ~. Wis tak6tung ping pindho, jumlahe geseh. 2 owah, liru, ijol. Rak buku itu sudah kususun rapi,jangan di~. Rak buku kuwi wis taktata kanthi rajin, aja diowahi. 3 genti, sulih, malih - akal, - ingatan 1 edan, gendheng, ilang pikirane, gemblung, kenthir, kenyut, menyeng. Pak Tua itu ~ sejak kalah dalam pilihan lurah. Wong tuwa kuwi edan sawise kalah pilihan lurah.-pikiran owah, genti, sulih, malih (tumrap pikiran, tujuan, arah, Isp). - mulut nglirwakake, selak, mukir, ora nuhoni, menda-mencle. -pendirian leda-lede, sembrana, leleda, lelewa, saradan. - setia setya, susetya, setya tuhu, nuhoni, mituhu, nurut, patuh, manut berubah-ubah v molah- malih, tansah owah, ora ajeg, klera-kleru, gesah- geseh. Kalau mempunyai keinginan, jangan ~. Yen nduwe pepenginan, aja molah-malih mengubah v 1 mb^dakakd, nggesehake, ngliyakake, nyejekake. 2 ngowahi, nglironi, nggofi. Dia ~ letak perabot Dheweke ngowahi panggonan prabot. 3 nggantekake, nyulihake, malihake mengubahkan, memper- ubahkan v 1 ngowahake, malihake (tumrap wong liya). 2 mbedakake, nggesehake, ngliyakak6, nyejekake, ngowahake, nglirukake, KAMUS INDONESIA-JAWA — 315 uban ukur ngijolake, nggentekake, nyulihake (tumrapwong Sya) terubah v kaubah, kagenti ubahan n owahan, malihan perubahan n owah-owahan, geseh, liya, seje, owah, liru, ijol, genti, sulih, malih pengubah n pangowah- owah, pangowah pengubahan n pangowahan, panggesehan, pambedan, panyuGhart pamalihan uban n uwan. Karena salah menggunakan shampo, rambutku jadi banyak - nya. Amarga kliru nganggo sampo, rambutku dadi akeh uwan4 beruban v ubanan n uwanen. Masih muda sudah ~. Isih enom wis uwanen menguban v nguwan ubi n tela, tela rambat ubin n tegel ucap n ucap, omong, celathu mengucapkan vngucapake, ngomongake, nyelathu. ~terima kasih. Ngucapake matur nuwun terucapkan v kaucapake, kaomongake, kacelathukake ucapan n ucapan, pocapan, pacelathon. ~nya tidak bisa dipercaya. Pocapane ora bisa digugu udang n urang udara n hawa. Menghirup - segar. Ngirup hawa seger. mengudara v 1 mabur. Pesawatnya ~. Pesawate mabur. 2 siyaran mengudarakan v 1 ngaburake. 2 nyiyarake. Mas Ardi ~ program Siaran Bahasa Jawa. Mas Ardi nyiyarake program giyaran Basa Jawa udik n desa, dhusun. Orang -. Wong ndesa ujar n ujar, gunem, jare berujar v ngujarake, nggunem ujaran n ujaran, guneman ujung n pucuk ukir v ukir, tatah. Pak Manto tukang - kaligrafi. Pak Manto tukang ukir kaligrafi mengukir v ngukir, natah mengukirkan v ngukirake, natahake pengukir n pangukir, panatah ukiran n ukiran, tatahan. ~nya halus. Tatahane alus ukur n 1 ukur, murwat, pangajine, 2 patut, pantes, becik, prayoga, salaras, layak, mesthi berukuran v ukurane, murwatan mengukur v 1 ngukur, ukur- ukur. Pakdhe ~ tanah yang akan dipondasi. Pakdhe ngukur-ukur lemah sing arep dipondasi, 2nandHngaha mbabagake, ngetung, naksir, ngira, nodhi, neter, nguji, nyoba, njajal. Pelatih ~ kemampuan pemain satu dengan pemain yang lain. Pelatih nandhingake kekuwatan pemain siji lan sijine ukuran n ukuran 316 — KAMUS INDONESIA-JAWA ulang untai terukur v kaukur pengukuran n pangukuran seukur adj saukur, murwat, timbang, pangajin ulang, ulangi v bali, baleni. Sudah pernah jatuh masih di-. Wis tau tiba isih dibaleni berulang v bola-bali berulang-ulang v bola- bali. Pencurian itu sudah Kemalingane wis ping bola-bali mengulang v mbaleni. Adikku rajin - pelajaran sekolah. Adhiku rajin mbaleni wulangan sekolah mengulang-ulang v mbolan-mbaleni. ~ supaya hafaL Mbolan-mbaleni ben apal mengulangi v mbaleni ulangan n ulangan, gladhen ular n ula ulat n uler ulet adj wuled. Talinya -, tidak gampang putus. Talin6 wuled, ora gampang pedhot ulur v ulur, ulung mengulur v ngulur, molor. Acaranya sampai siang karena panitia sengaja - waktu. Acaran6 nganti awan amarga panitia sengaja ngulur wektu mengulurkan v ngulurake, ngulungake. ~ uang kembalian. Ngulungaki susuk mengulur-ulur v ngulur- ulur, ngolor-olor, ndawakak&. ~ benang. Ngolor-olor bolah uluran v uluran, ulungan -tangan menehi pitulungan umpat n pisuh mengumpat v misuh umpatan n pisuhan umum adj 1 umum, jembar, amba, kabeh. 2 lumrah, 3 rata, 4 sumrambah (pada) umumnya umume. ~ jam satu malam orang- orang sudah tidur. Umume jam siji bengi wong-wong wis padha turu mengumumkan v ngumumake, mbiwarakake, wewara. Pak Sekdes - akan ada pembagian sembako gratis. Pak Carik ngumumake arep ana panduman sembako gratis pengumuman n wara-wara, pambiwara, pengumuman. Ada - kerja bakti di kelurahan. Ana wara-wara gugur gunung ing kelurahan seumumnya adv 1 saumume, sakabehe, rata. 2 umume, lumrahe umur n umur seumur, seumuran n sepantar, sepantaran. Ratna dan Galih -. Ratna lan Galih sepantaran unggas n iwen untai n ronce, unting, renteng. Dia memakai kalung tiga -. DhSwdke nganggo kalong telung rentang untaian n reroncen, untingan, rentengan. ~ bunga melati. Reroncen kembang mlati KAMUS 1NDONESIA-JAWA — 317 untuk usaha menguntai v ngronce, nguntingi, ngrenteng seuntai num saronce, saunting, sarenteng. Petainya ~ seribu rupiah. Petene saunting sewu untuk p kanggo, tumrap. Surat - Mas Bardi. Surat kanggo Mas Bardi untung n bathi. Mbak Suti-banyak dari dagangannya. Mbak Suti bathi akeh saka dodolane beruntung v mujur, beja. Pak Untung memang~. Pak Untung panc&n beja upah n opah mengupah v ngopahi upaya n upaya, usaha, ihtiyar, pambudi daya, pangudi, pamarsudi, r6ka daya. Sudah semua ~ dilakukan. Wis kabeh reka daya ditindakake berupaya v setiyar, ngupaya, ngreka daya. Bapak ibunya ~ keras untuk menyekolahkan¬ nya. Bapak ibune setiyar tenanan kanggo nyekolahake dheweke mengupayakan v 1 ngupayakake, ngusahakake, nyetiyarake, 2 ngrerigenake, mratitelaki ngiguhake urai /oreh, andhar, lantrah, jlentreh, beber mengurai v ngoreh, ng and ha r, nglantrah, njlentreh, mb^ber menguraikan v ngorehake, njlentrdhake, ngandharake, mbeberake. Pakdhe senang menguraikan masalah wayang. Pakdhe seneng mbeberake bab wayang terurai v 1 wudhar, ucul. Sanggulnya Sanggule ucu, 2 gamblang uraian n katrangan, andharan, beberan. ~ Pak Husni sangat jelas. Andharane Pak Husni cetha banget urat n otot urut I adj 1 urut, runtut Nomornya - dari satu sampai sepuluh. Nomere urut saka siji tekan sepuluh, 2 lurus. Barisannya tidak -. Barisane ora lurus urutan n urutan Urut n v' urut pijet. Badan terasa ringan setelah -. Awak rasane entheng sawise pijet mengurut v ngurut, mijet Mbok Parmipintar ~. Mbok Parmi pinter ngurut usaha n 1 upaya, setiyar, pambudi daya, pangudi, pamarsudi. - mengobatkan anaknya sudah sampai ke mana-mana. Upaya nambakakd anake wis tekan ngendi-ngendi. 2 pagawean, pakaryan. -nya menerimajahitan. Pakaryane nampa jaitan. 3 dagang, dodolan berusaha v mbudi daya. Dia sudah ~ sungguh-sungguh untuk bisa lulus. Dheweke wis mbudi daya kanthi temen supaya bisa lulus, mengusahakan v 1 ngupayakake, nyetiyarake, ngreka daya, 2 nggarap (sawah, tegalan, Isp), 318 — KAMUS INDONESIA-JAWA usap utuh 3 ngrumati, ngopeni, ngrukti, ngurusi, ngatur, 4 nggawe, ngatur, ngecakake, nglakokake usap v usap, ulap, seka. Sapu tangannya untuk-air mata. Kacune kanggo ulap luh mengusap vngusap, ngelap, nyeka. Dia -keringat dengan handuk. Dheweke ngelap kringet nganggo andhuk usir /tundhung, gusah mengusir v nundhung, nggusah. Aku - ayam dari pekarangan. Aku nggusah pitik saka pakarangan terusir v katundhung, kagusah utama adj 1 utama, baku. Yang - anak-anak bisa sekolah. Sing baku bocah-bocah bisa padha sekolah, 2 apik, becik, 3 penting, pokok mengutamakan v ngutamakake, ndhisikake, mentingake. Dia - adik perempuannya. Dheweke mentingake adhine wedok terutama adj paling utama, paling penting, utamane keutamaan n 1 kautaman, 2 kawicaksanarv kabecikan utang n utang. - harus dibayar. Utang kudu disaur piutang utang piutang. - budi kapotangan budi. - nyawa kapotangan nyawa mengutangi v ngutangi. Pak Bandot sering - orang dengan bunga. Pak Bandot kerep ngutangi uwong nganggo anakan utangan n utangan utara I n lor. Dia datang dari arah -. Dheweke teka saka arah lor mengutara v ngalor. Anginnya berembus -. Angine sumribit ngalor utara II , mengutarakan v medharake, ngetokake, nyorahake, mblakakake, mbuka, ngandharake, njugarake. Mas Priyo belum berani - kemauannya. Mas Priyo durung wani ngandharake kekarepane utuh adj wutuh. Semangkanya sudah tidak -. Semangkane wis ora wutuh seutuhnya adv sawutuhe KAMUS INDONESIA-JAWA — 319 wadah wilayah W wadah n wadhah mewadahi v madhahi, nadhahi. Ibu ~ kue-kue ke dalam toples. Ibu madhahi kuwe-kuwe ing njero toples mewadahkan v madhahke. Ibu ~ makanan untuk bekalku. Ibu madhahke panganan kanggo sanguku wadam n wandu, banci wafat v mati, seda. Kakekku sudah -. Simbah kakungku wis seda. wajah n rai, rupa, -nya bersinar cerah. Rupane sumringah wajar adj lumrah, murwat, biasa, umum sewajarnya adv salumrahe, samesthine, samurwate. Sudah ~ anak berbakti pada orang tuanya. Wis salumrahe anak bekd karo wong tuwan6 wajib v wajib, kudu. Setiap Senin murid-murid - mengikuti upacara. Saben Senin murid- murid kudu m&lu upacara berwajib v awajib, kawogan, kajibah mewajibkan v majibake, ngudokake kewajiban n kuwajiban waktu n wektu, mangsa, wayah. Kakak perempuanku banyak pekerjaan hingga tidak punya - luang. Mbakyuku akeh gaweane nganti ora duwe wektu lodhang sewaktu n nalika, ing wektu, rikala, ing wayah. ~ kecil aku ikut nenek. Nalika cilik aku melu simbah sewaktu-waktu adv sawektu-wektu, samangsa- mangsa, sawayah-wayah. ~ harga-harga bisa berubah. Samangsa-mangsa reregan bisa malih waria adj wandu, banci was-was adj sumelang, kuwatir, samar. Tidak perlu - meninggalkan rumah karena sudah ada satpam. Ora prelu sumelang ninggalake omah amarga wis ana satpam watak n watak, sipat, budi berwatak v awatak, asipat, abudi mewataki v mataki, nyipati, mbudeni watas n wates. Jalan itu harus diberi -. Dalan iku kudu diwenehi wates mewatasi v matesi wilayah n wewengkon, laladan, kukuban, tlatah. Pekerjaannya termasuk dalam - Jawa Tengah. Penggaweane klebu ing wewengkon Jawa Tengah - administratif wilayah administratif. - kerja wilayah kerja sewilayah n satlatah, sawewengkon, salaladan, sajajahan, sagegebengan, sakukuban. Lomba penulisan cerpen diikuti guru - Jawa Tengah. Lomba nulis cerkak dipiloni guru satlatah Jawa Tengah 320 - KAMUS INDONESIA-JAWA wujud wujud wujud n 1 ujud, wujud, rupa, -nya tidak sama dengan fotonya. Rupane ora padha karo potone. 2 niyat, tujuan, ujub, karep. 3 blegering kaanan, mawa bleger, wangun utawa sing katon mewujudkan v 1 mujudake. Aku ingin sekali ~ impian orang tua. Aku pingin banget mujudake pepenginane wong tuwa. 2 nggayuh, njangka, nindakake, nyatakake. 3 ngetokake, ngatonake, meruhake, mamerake terwujud irkalakon, lumaku, kalaksanan, kasembadan, katurutan, kagayuh. Semoga keinginanmu Muga-muga kekarepanmu kalakon KAMUS IN DON ESIA-JAWA — 321 ya yuyu Y ya p ya, iya, bener, pancen yaitu p yaiku, yakuwi yakin adj 1 yakin, pracaya, ngandel. Aku - dengan janjinya. Aku ngandel karo janjine, 2 tenan, temen, temenan keyakinan n kapracayan, pangandel, iman, kapitayan yakni p yaiku, yakuwi yang p kang, sing yasan n yasan yasmin n yasmin yatim adj lola bapa, yatim - piatu lola. Karena musibah tsunami itu, Sri menjadi Amarga musibah tsunami kuwi, Sri dadi lola yayasan n yayasan yayu n bakyu, bakayu, yu yel n ydl yen n yen (tumrap dhuwit Jepang) yodium n yodium yoga n, beryoga v yoga, semedhi yoghurt n yoghurt yogi n pandhita yogia adj apik, pantes, becik, patut cocog, layak, mgmper, murwat, wangun seyogianya adv apik6, patut6, cocog4, layake, mempere, murwate, wangune yolk n yolk yos n yos yosong n ginseng yoyo n yoyo yu I n bakyu, bakayu yu n n hiyu yuda n perang yudaisme n ajaran Yahudi yudikatif adj yudikatif yudisial adj yudisial yudisium n yudisium yudo n yudo, judo yuk p yuk, ayo yunani n Yunani yunda n bakyu, bakayu, yu yunior adj nom, timur, yunior yunta n pamarentah - militer pamarentah sing dikuwasani tentara yupiter n planet yupiter yuri n juri yuris n yuris, sarjana ukum yustisi n yustisi, pangadilan yute n yute, goni, rami yuvenil adj nom, timur, nom- noman yuwana 1 adj nom, timur, nom- noman, 2 n bocah-bocah, putra yuwaraja n yuwaraja, pangeran pati yuyitsu n yuyits yuyu n yuyu 322 — KAMUS INDONESIA-JAWA z zuhur Z z n z (aksara kaping 26 carakan Indhonesia) zaitun n zaitun, jaitun zakar Ar n palanangan, dakar, peli, purus zakat n zakat, jakat, jekat - fitrah jakat pitrah. - mal jakat mal, jakat bandha. - profesi jakat propesi zakiah Ar adj suci, mumi, resik zalim adj kejem, lalim, ambeg daksiya, mentalan, tegel. Raja Firaun disebut raja yang zalim Raja Firaun kasebut raja sing kejem menzalimi, menzalimkan v nindhes, mleter, sawenang- wenang zaman n 1 jaman, mangsa. - modern anak-anak kecil sudah tahu internet. Jaman modhern bocah-bocah cilik wis ngerti internet, 2 wektu, kala akhir - kiamat ketinggalan ~ ketinggalan jaman -dahulu, - tandun, - baheula jaman mbiyen, jaman ndhisik, jaman kuna zamrud n zamrud, jumerut, sesotya ijo zamzam n zamzam, jamjam zarah n zarah, jarah menzarah v remuk, ajur mumur sezarah adj sethithik zat Ar n dat, wujud zebra n zebra, jebra zebu n sapi benggala zeni n zeni zenit n zenit zero n nol, kothong ziarah n, berziarah, menziarahi v jiarah, nyekar. Rombongan pengajian ~ ke makam Sunan Kudus. Rombongan pangajian jiarah ing makam Sunan Kudus peziarah, penziarah n pejiarah zigzag adj menggak-m4nggok. Motor itu berjalan -. Motor iku mlakune menggak- menggok zikir n dhikir, wacan donga - amali dhikir amali. - kalbu dhikir kalbu berzikir v ndhikir zimosis n zimosis (lelara nular kang disebabak£ dening jamur) zina, berzina / zina, jina. zodiak n zodiak (buwengan ing cakrawala kang dipara rolas palintangan) zona n dhaerah, tlatah. zoofobia n zoofobia (wedi klawan k6wan) zooganl n zoogani, nangkarake kewan zoologi n zoologi, kawruh ngenani k£wan zoonosis n zoonosis, penyakit k^wan kang bisa nular tumrap menungsa zuhud Ar n tapa, mertapa. zuhur Ar n luhur, wektu salat luhur KAMUS IN DON ESIA-JAWA — 323 zulfikar Zulkaidah zulfikar n zulfikar Zulhijah n Besar (sasi ing penanggalan Muharam utawa Jawa) Zulkaidah n dulkaidah, dulkangidah (sasi ing penanggalan Muharam utawa Jawa) 324 — KAMUS INDONESIA-JAWA Lampiran A Nama Anak Hewan anak angsa blengur anak anjing kirik [kiri 9 ] anak ayam kuthuk [kuflT] anak babi gembluk [gambllf] anak babi hutan genjik [gafijT]; jagar anak bandeng nener [nener] anak banteng wareng [warag] anak belut udhet [udet] anak brati tongko [tojjko] anak buaya krete anak bulus kethul [katUl] anak burung pipit indhil [indll] anak burung gagak engkah [arjkah] anak burung merak uncung [uncUg] anak burung merpati piyik [piyP] anak cacing Iur [lUr] anak capung senggutru [ssggutru] anak cicak sawiyah anak gajah bledug [bladUg] anak gangsir tlondho [fltmdo] anak harimau gogor [gagar] anak ikan beyongan [beyagan]; kocolan [kocalan] anak ikan gabus kotesan [katesan] anak ikan lele jabrisan; lendhi [landi] anak itik meri [mari] anak jangkrik gendholo [ganddlo] anak kadal tobil [tdbll] anak kambing cempe [campe] anak kancil kenthi [kanti] KAMUS IN DONESIA-JAWA — 325 Lampiran anak katak precil [pradl]; cebong [ceboi)] anak kelelawar kampret [kampret] anak kepiting beyes [beyes] anak kera kenyung [kanUg]; munyuk [muntf] anak kerbau gudel [gulsl] anak kijang kompreng [kompreij] anak kucing cemeng [camstj] anak kuda belo [balo] anak kutu kor [kar] anak lalat set [set] anak lebah gana [gona] anak lintah pacet [pacat] anak lutung kowe anak menthog emdel [amdal] anak nyamuk uget-uget [ugat-ugat] anak sapi pedhet [padat] anak semut merah kroto anak singa dibal anak tikus cindhii [cindD.] anak udang grago anak ular kisi B. Nama Anak Manusia anak satu, laki laki ontang anting [ontaganthj] anak dua, laki laki semua uger-uger lawang [ugar-ugar lawag] anak tiga, laki laki semua cukit-dulit [cukltddlt] anak laki laki empat saramba [sarariba] anak laki laki lima pandhawa [pandawa] anak perempuan satu unting-unting [untbjuntb)] anak perempuan dua kembang sepasang [kambag sapasag] anak perempuan tiga gotong mayit [gatag maylt] anak perempuan empat sarimpi anak perempuan lima pancagati [pancagati] anak dua, lalo laki dan perempuan kedhana-kedhini [kedono-kadim] anak dua, perempuan laki laki kedhini-kedhana [kadini-kadana] anak tiga, lald laki dua, perempuan satu di tengah-tengah sendang kaapit pancuran [sandap ka'aplt pancuran] 326 - KAMUS INDONESIA-JAWA Lampiran anak tiga, perempuan dua, laki laki satu di tengah-tengah pancuran kaapit sendang [pancuran ka 9 apit sandar)] anak empat, laki lak! dua perempuan dua keblat papat [kablat papat] anak lima, laki laki tiga perempuan dua sapasar anak lima, perempuan empat laki laki satu ipil-ipil [ipn ipll] anak lima, laki-laki empat perempuan satu padhangan anak enam, terakhir perempuan pandhawa nyandhangi [pandawa nandagi] anak kembar dua kembar [kambar] anak kembar, laki laki dan perempuan dhampit [damplt] anak banyak, laki laki dan perempuan bergantian gilir kacang [gilir kacag] anak banyak, laki laki dan perempuan acak lumpat kidang anak banyak, terakhir laki laki atau perempuan grandhel [grandel] anak banyak, yang tengah perempuan gendhong [gendog] anak banyak, yang tengah laki laki pathok [pata 7 ] anak kebanyakan laki laki sumarak [sranara 7 ] anak banyak, yang hidup tinggal satu anggana [aggana] anak nomer satu pambarep [pambarap] anak nomer dua panggulu anak nomer tiga pandhadha [pandada] anak nomer dua dari terakhir, kakak bungsu sumendhi [sumsndi] anak terakhir wuragil lan waruju [wuragll lan waruju] C Nama Biji biji asem klungsu biji dpir botor [bator] biji durian pongge biji jambe jebug [jabUg] biji kapas wuku biji kelapa kenthos [kantas] biji Iduwak pucung [pitcUrj] biji kluwih bethem [batam] biji mangga pelok [pala 7 ] biji melinjo klatak pdata 7 ] biji nangka beton [baton] biji pepaya trempos [trempas] biji randu klentheng [klantag] biji salak kenthos [kantas] KAMUS INDONESIA-JAWA — 327 Lampiran biji sawo kecik [kacf] biji semangka kwaci Cl Nama Buah buah aren kolang-kaling [kdag-kallgl buah bengkowang besusu [basusu] buah cengkeh polong [pobg] buah gembili katak [kata 7 ] buah jambe jebug [jabUg] buah jati janggleng [jaggleg] buah kanthil gandhek [ganda 7 ] buah nangka babal buah pucung kluwak pduwa 7 ] buah so mlinjo buah tal siwalan buah uwi katak [kata 7 ] £ Nama Bunga bunga aren dangu bunga bambu krosak [krosa 7 ] bunga belimbing maya [maya] bunga blutru montro [mantra] bunga cabai menik [manf] bunga cengkeh polong [pahg] bunga cubung torong [tang] bunga dadap celung [cdUg] bunga durian dlongop [dbgap] bunga garut gremeng [gramag] bunga gembili seneng [sanag] bunga jagung sinuwun [sinuwUn] bunga jambe mayang bunga jambu karuk [kari/] bunga jarak juwis [juwls] bunga jati janggleng [jaggjeg] bunga jengkol kecuwis [kacuwls] 328 - KAMUS INDONESIA-JAWA Lampiran bunga kacang besengut [basagut]; bundel [bundal] bunga kanthil gading [gadlg] bunga kapas kadi bunga kara kepek [keps'] bunga kecipir cethethet [catatat] bunga kelapa mangga [maijga] bunga kelor limaran bunga kencur sedhet [sadat] bunga kimpul pancal [pancal] bunga kluwih onthel [ontsl] bunga kopi blanggreng [blaggreg] bunga krokot na ik [na'nT] bunga lamtarajedhidhig [ H jadidlg] bunga melinjo uceng [ucag]; kroto bunga mentimun montro [mantra] bunga nangka angkup [agkUp] bunga pace nyreweteh [nrawsteh] bunga pandan pudhak [pada 7 ] bunga petai cina jedhidhig [“jadidlg] bunga petai pendul [pandUl] bunga pisang tuntut [tuntut]; onthong [antag] bunga randu karuk [karlT] bunga salak ketheker [katakar] bunga singkong ingklik [igldF] bunga sirih drenges [drajes] bunga tales pancal bunga garut puspanyidra [pusponidra] bunga tebu gleges felagas] bunga ubi ingklik [igldl 7 ] bunga widara putih rejasa [rajasa] F. Nama Daun daun aren diiring [dlirlg] daun asem sinom [sinam] daun bambu elarmanyura [darmanura] daun benalu kumuda [kumuda] daun cabai sabrang KAMUS INDONESIA-JAWA — 329 Lampiran daun cocor bebek tiba urip [tiba urlp] daun dadap tawa [tawa] daun jantbe procot [pracat]; dedel [dadal] daun jarak biedheg [bladeg] daun jati jompong [jampag] daun kacang tanah rendeng [randag] daun kecipir cethethet [catatat] daun kelapa blarak [Mara’] daun kelapa muda janur [janUr] daun kelor limaran daun Iduwih kleyang [klsyag] daun lanjaran lembayung [lambayUg] daun lempuyang lirih [lirih] daun melinjo so daun daun damen [damen] daun padi damen [damen] daun palem kajang daun pepaya gampleng [gamplag] daun pisang kering klaras daun pisang ujungan daun randu baladewa [boladewo] daun shwaian lontar daun tales lumbu daun tebu kering rapak [rapa 7 ] daun turi pethuk [patlf] daun ubi jlegor [jlegor] daun waluh lomah-lameh [lomah-lameh] daun widara putih trawas daun wuni mojar G. Nama Istana Istana Belgeduwel Buluketiga [bidukatiga] Istana Drupada Cempala [campob] Istana Kresna Dwarawati [dwarawati] Istana Subali dan Sugriwa Guwa Kiskendha [guwo kiskend-i] Istana Niwatakawaca Iman Imantaka [iman imantoko] Istana Mintaraga Indrakila [indrakilo] 330 - KAMUS INDONESIA-JAWA Lampiran Istana Werkudara Jodhipati Istana Semar, Gareng, dan Petruk Karangkedhempel [karagkadampal] Istana Semar Klampisireng [Mamplsirsg] Istana Aijuna Sasrabahu Maespati [masspati] Istana Niwatakawaca dan Pracona Malimantaka [malimantoka] Istana Salya Mandraka [mandrako] Istana Baladewa dan Basudewa Mandura [mandura] Istana Dasamuka Ngalengka tjjalajjko] Istana Puntadewa Ngamarta [gamarta] Istana Destarata, Pandhu Dewanata, dan Suyudana Ngastina [gastma] Istana Kama Ngawangga [gawoggo] Istana D esta rata/Dasa rata Ngayodya [gayodyo] Istana Ramawijaya Pancawati [pancawati] Istana Pandhupragola Paranggumawang Istana Drupada Parcalaradya [parcolaradya] Istana Palgunadi Paranggelung [paraggdUg] Istana Bima Talkandha [tolkoncb] Istana Bomanarakasura Trajutrisna [trajutrlsna] Istana Dewasrani Tungguimalaya [tuggUlmalayo] Istana Maswapati Wiratha [wirata] H. Nama Kandang kandang burung pagupon [pagupon] kandang ayam; itik kombong [kombog]; petarangan [pstaragan] kandang kuda gedhogan [gadagan] kandang harimau krangkeng [kraGkEG] kandang lebah glodhogan [gladagan]; tawon [tawan] kandang burung gowok [gawai; susuh [susUh] Pc kandang sapi; kerbau kandhang kandang burung dara pagupon [pagupan] kandang semut; rayap leng [leg] I. Nama Kasatriyan Kasatriyan Kumbayana Atasangin [atasagln] Kasatriyan Jayadrata Banakeling [bonakdlg] KAMUS INDONESIA-JAWA — 331 Lampiran Kasatriyan Dursasana Banjarjungut [banjaijugUt] Kasatriyan Kartamanma Banyutinalang [banutmalag] Kasatriyan Indrajit Bikungkung [bikugkUg] Kasatriyan Nakula Bumi Retawu [bumiratawu] Kasatriyan Gtraksi Carangglagah [caragglagah] Kasatriyan Destarata Cempalareja [campalaraja] Kasatriyan Citraksa Cindhekembang [cindekambag] Kasatriyan Antareja Jangkarbumi [jagkarbumi] Kasatriyan Werkudara Jodhipati [jadipati] Kasatriyan Wisanggeni Argadahana [argadahana] Kasatriyan Anoman Kendhalisada [kandaiisada] Kasatriyan Setiyala Lesanpura [lesanpura] Kasatriyan Arjuna Madukara [madukara] Kasatriyan Burisrawa Madyapura [madyapura] Kasatriyan Adhipati Kama Ngawangga [gawagga] Kasatriyan Aswatama Pandhayangan [pandayagan] Kasatriyan Kumbakama Pangleburgangsa [paijabUirgagsa] Kasatriyan Samba Paranggamdha [paraggaruda] Kasatriyan Abimanyu Plangkawati [plagkawati] Kasatriyan Sengkuni Plasajenar [plasajanar] Kasatriyan Gathutkaca Pringgadani [priggadani] Kasatriyan Lesmana Mandrakumara Saroja Binangun [sarojo binaglih] Kasatriyan Sadewa Sawojajar Kasatriyan Aswatama Sokalima [sokalima] Kasatriyan Rukmarata Tanjunganom [tanjUganam] Kasatriyan Irawan Yasarata [yasarata] K. Nama Pertapaan Pertapaan Palasara Retawu [ratawu] Pertapaan Abiyasa Saptaarga [saptaarga] Pertapaan Duma Sokalima [sokalima] L Nama Pohon pohon aren ruyung [ruyUg] pohon bambu muda bung [bllg] 332 - KAMUS INDONESIA-JAWA Lampiran pohon bambu tua bungkilan pohon jagung tebon [tabani pohon jambe pucang pohon jati muda jangglengan [jaggjagan] pohon kacang tanah rendeng [randag] pohon kapuk randhu pohon kelapa glugu pohon kolang-kaling aren [aren] pohon melinjo so pohon padi damen [damen] pohon pisang debog [dabog] pohon singkong bonggol [baggd] pohon siwalan tal M. Nama Senjata senjata Salya Candrabirawa [condrobirawa] senjata Kumbakama Gedhongmenga [gadagmaga] senjata Kanta Kalalupa [kalalupa] senjata Puntadewa Kalimasada [kalimasada] senjata Gathutkaca Narantaka [narantaka] senjata Oasamuka dan Subali Pancasona [pancasona] senjata Janaka Sepiangin [sapiagln] senjata Kresna Wijayakusuma [wijayakusuma] senjata Gathutkaca caping Basunandha [caplg basunanda]; kotang Antakusuma [kotag antakusuma] senjata Baladewa gada Alugara [gada alugara]; gada Nanggala [gada naggala]; senjata Kunta [sanjata kunta] senjata Werkudara gada Lukitasari [gadalukitasari]; gada Rujak Polo [gada ruja 7 pala]; kuku Pancanaka [kuku pancanaka] senjata Jayadrata gada Rujakbeling [gada ruja 7 balig] senjata Kama keris Kaladite [karls kaladite]; panah Wijayandanu [panah wijayandanu]; senjata Kunta [sanjata kunta] senjata Janaka keris Kalanadhah [karis kalanadah]; keris Pulanggeni [karls pulaggani]; panah Ardhadhedhali [panah ardadadali]; panah Pasopati [panah pasapati]; panah Sarotama [panah sarotamaj senjata Ramawijaya panah Guwawijaya [panahguwawijaya] senjata Dasamuka senjata Candrasa [sanjoto csndraso] KAMUS IN DON ESIA-JAWA — 333 Lampiran senjata Indrajit senjata Nagapasa [sanjatanagapasa]; senjata Wimahanastra [sanjata wimahanastra] senjata Puntadewa songsong Tunggulnaga [sarjsoi) tinjglllnoga] N. Nama Wayang Abimanyu Abimanyu Antareja Antareja [antaraja] Aijuna Arjuna [arjuna] Aijuna Sasrabahu Arjuna Sasrabahu [aijuna sosrabaul Aswatama Aswatama [aswatama] Baladewa Baladewa [baladewa] Basudewa Basudewa [basudewa] Begawan Abiyasa Begawan Abiyasa [bagawan abiyasa] Begawan Mintaraga Begawan Mintaraga [bagawan mintaraga] Belgeduwel Belgeduwel [bdgaduwd] Bomanarakasura Bomanarakasura [bomanarakasura] Burisrawa Burisrawa [burisrawa] Citraksa Citraksa [citraksa] Citraksi Citraksi Dasamuka Dasamuka [dasamuka] Dasa rata Dasa rata [dasarata] Dewasrani Dewasrani [dewasrani] Drupada Drupada [drupada] Dursasana Dursasana [dUrsasana] Gareng Gareng [garerj] Gathutkaca Gathutkaca [gatUtkaca] Indrajit Indrajit [indrajit] Irawan Irawan Jayadrata Jayadrata [joyadrata] Karna Kama [kama] Kartamarma Kartamarma [kartamarma] Kresna Kresna [kresna] Kumba kama Kumbakarna [kumbakama] Ku m baya na Kumbayana [kumbayana] Lesmana Mandrakumara Lesmana Mandrakumara [lasmana mandrakumara] Maswopati Maswopati [maswapati] Nakula Nakuia [nakda] 334 — KAMUS INDONESIA-JAWA Lampiran Niwatakawaca Niwatakawaca [niwatakawaca] Palaunadi Palgunadi Dandhita Duma Pandhita Duma [pandita dUma] p dh(| pewanata Pandhu Dewanata [panduDewanata] Pandhupragola Pandhupragola [pandupragda] petruk Petruk [petrlT] Pracona Pracona [pracona] Puntadewa Puntadewa [puntadewa] namawijaya Ramawijaya [ramawijaya] Resi Bima Resi Bima [rasi bnna] SS, palasara Resi Palasara [ras, palasara] Rukmarata Rukmarata [rukmarata] Sadewa Sadewa [sadewa] Salya Salya [salya] Samba Samba semar Semar [samar] Sengkuni Sengkuni [samuni] Se tiyaki Setiyaki [satiyaki] Subali Subali Sugriwa Sugriwa [sugnwa] SuVudanaSuyudanatsuyrfona] J^kudara Werkudara [warkudara] KAMUS INDONESIA-JAWA 335