Sebagai murid yang taat kepada guru werkudara mendapat

Kewajiban anak kepada orang tua adalah berbakti. Dengan berbakti, kita berharap akan selalu mendapat ridhonya karena keridhoan orang tua akan menyebabkan ridho Allah pula.

Bratasena yang akan memasuki dasar samudera bermaksud untuk minta doa restu dari Dewi Kunti, ibunya.di samping itu juga akan pamit kepada saudara-saudaranya. Hal ini terdapat dalam kutipan dialog berikut:

Bratasena : Iki aku mbacut apa bali dhisik menyang Ngamarta, yen aku mbacut, ya, yen aku urip yen mati rak padha karo aku malah dosa karo Babu Kunthi karo sedulurku sabab aku ora pamit. Prayoga aku bali dhisik menyang Ngamarta njaluk pengestuning Babu Kunthi lan sedulurku kabeh.

( Dewa Ruci, kaset ne-5, side A ) Terjemahan bebas :

Bratasena : Ini saya langsung apa kembali terlebih dahulu ke Amarta. Kalau aku langsung, ya, kalau aku hidup kalau mati kan sama dengan saya malah berdosa dengan Ibu Kunti dan saudara-saudaraku sebab saya tidak pamit. Lebih baik saya pulang lebih dahulu ke Amarta minta doa restu Ibu Kunti dan para saudaraku semua.

Dari dialog di atas terdapat nilai moral yaitu sikap berbakti kepada orang tua. Bratasena yang hendak pergi mencari Tirta Pawitradi Mahening Suci ke

Samudera selatan, minta izin dan minta doa restu Dewi Kunti, ibunya dan saudara-saudaranya.

Berikutnya merupakan bagian dari nilai pendidikan moral adalah : a) Nilai Kepatuhan

Dalam lakon wayang purwa dengan cerita Dewa Ruci versi Ki Anom Suroto, terdapat nilai kepatuhan yang tecermin dari tokoh Bratasena yang taat serta patuh segala perintah Begawan Durna, gurunya. Sikap patuh tersebut terlihat dari dialog berikut :

Begawan Durna : Anakku lanang kang daktresnani, tetela kowe ora cidra ing janji, netepi sing dadi semayane punBapa, katitik sira prapta ijen tanpa rowang ana madyaning Praja Ngastina iku nelakake menawa sira netepi marang kang dadi kesaguhanmu. Pantes tinulad tinulada, menawa ana uwong kang tekade kaya sira Kulup, dhemen netepi marang janjine, ing kono tetep bakal saya kontap kang dadi asmaning para satriya.

Bratasena : Durna Bapakku, iya.

( Dewa Ruci, kaset ke-2, side A ) Terjemahan bebas :

Begawan durna : Anakku laki-laki yang saya cintai, ternyata kamu tidak melupakan janjimu, menepati apa yang menjadi janjinya Bapa , buktinya kamu datang sendiri tanpa teman di tengah Negara Astina. Itu membuktikan kalau kamu menepati apa yang menjadi kesanggupanmu. Pantas dicontoh dan ditiru, kalau ada orang yang tekatnya seperti kamu Kulup, suka menepati terhadap janjinya, di situ tetap akan semakin harum apa yang menjadi nama para kesatria.

Bratasena : Durna Bapakku, iya.

Dari dialog tersebut dapat diketahui bahwa watak Bratasena adalah orang yang selalu menepati janji.

Dialog berikutnya :

Begawan Durna : Sakdurunge sira Kulup dakwedhari kawruh kasampurnan, luwih dhisik tumuli goleka Kayu Gung Susuhing Angin. Iku pinangka sesajining kawruh kasampurnan. Lamun sira Kulup bisa ngaturake sesaji Kayu Gung Susuhing Angin, ing kono margane sira Kulup enggal dakwedharake kawruh kasampurnan.

Bratasena : Yen pancen iku kang dadi sesajine, banjur Kayu Gung Susuhing Angin iku mapane ana ngendi? Begawan Durna : Dumunung ana pucuking Gunung Candramuka ya

ing Gunung Reksamuka. Wis golekana, ana kono papane, Ngger!

Bratasena : Yen pancen ana kono papan panggonane, mbesuk ndadak ngenteni apa, Durna Bapakku, aku njaluk pamit lan njaluk pangestumu, mangkat dina iki munggah Gunung Candramuka.

( Dewa Ruci kaset ke-2 side A ) Terjemahan bebas :

Begawan Durna : Sebelum kamu Kulup saya ajarkan Ilmu Kesempurnaan, terlebih dahulu segera carilah Kayu

Gung Susuhing Angin. Itu sebagai sarana

mendapatkan Ilmu Kesempurnaan. Kalau kamu Kulup dapat memberikan sarana Kayu Gung Susuhing Angin, di situ jalannya kamu Kulup segera saya ajarkan Ilmu Kesempurnaan.

Bratasena : Kalau memang itu yang menjadi sarananya, terus Kayu Gung Susuhing Angin itu tempatnya ada di mana?

Begawan Durna : Tempatnya ada di puncak Gunung Candramuka ya di Gunung Reksamuka. Sudah kamu cari, di situlah tempatnya, Ngger!

Bratasena : Kalau memang ada di situ tempatnya, mengapa harus menunggu besok ? Durna Bapakku, saya mohon pamit dan minta doa restumu, berangkat hari ini, naik ke Gunung Candramuka.

Dari dialog tersebut dapat diketahui bahwa Bratasena adalah orang patuh terhadap terhadap perintah gurunya.

Begawan Durna : Lah, sumurupa Kulup Bratasena, saktemene penjalukku iki mau pinangka kanggo srana nggonku arep ngantep-antep sepira prasetiyamu marang pun Bapa. Lhoh, dina iki aku wis rumangsa marem, dene nyumurupi ana murid kang setya tuhu marang guru ketitik kowe manut sakpakoning guru. Kowe tak unggahake manut, kuwi carane wong ujian wis lulus jroning pendadaran. Mula Kulup, dina iki saktemene sesajining kawruh kasampurnan kuwi dudu Kayu Gung Susuhing Angin.

Bratasena : Banjur apa?

Begawan Durna : Sesaji kang saknyatane yaiku kang sinebut Tirta Pawitradi Mahening Suci. Mulane Sira Kulup bisa golek banyu Perwita Suci ya Tirta Pawitradi Mahening Suci, ing kono dakwejang kawruh Kasampurnaning Dumadi.

Bratasena : Mapane ana ngendi ?

Begawan Durna : Mapane dumunung ana telenging samudra. Bratasena : Samudra endi ?

Begawan Durna : Segarane mung manut karo neting atimu, yen netmu ngalor ana segara lor, netmu ngidul ana segara kidul. Bratasena : Suwe ndadak ngenteni apa, njaluk pamit aku bakal

nyemplung lan ambyur jroning samudra. ( Dewa Ruci, kaset ke-4, side B )

Terjemahan bebas :

Begawan Durna : Lah, ketahuilah Kulup Werkudara, sebenarnya permintaanku ini tadi hanya sekedar buat sarana bagiku akan menguji seberapa besar kepatuhanmu terhadap Bapa. Lhoh, hari ini saya sudah merasa puas sebab melihat ada murid yang setia serta taat kepada guru terbukti kamu menurut semua perintah guru. Kamu saya suruh naik ke gunung menurut, itu istilahnya orang ujian,kamu sudah lulus dalam pendadaran. Oleh karena itu Kulup, hari ini sebenarnya sarananya Ilmu Kesempurnaan itu bukan Kayu Gung Susuhing Angin.

Bratasena : Terus apa?

Begawan Durna : Sarana yang sebenarnya yaitu yang disebut Tirta

Pawitradi Mahening Suci. Oleh karena itu kamu

Pawitradi Mahening Suci,di situlah saya ajarkan Ilmu Kesempurnaan Hidup.

Bratasena : Tempatnya ada di mana ?

Begawan Durna : Tempatnya ada di dasar samudera. Bratasena : Samudera mana ?

Begawan Durna : Lautammya hanya menurut dengan kemantapan hatimu, kalau mantapmu di utara ada di lautan utara, kemantapanmu di selatan ada di samudera selatan. Bratasena : Buat apa menunggu lama, minta pamit saya akan

terjun dan masuk ke dalam samudera. Dialog berikutmya :

Bratasena : Wah, mengkono sing dadi pangandikaning Babu Kunthi. Kowe nduwe anak aku kok kudang apa ? Dewi Kunthi : Kowe dadiya bocah kang utama, dadiya wong kang

perwira, nuhoni marang kasatriyanmu, Bratasena. Bratasena : Yen pancen aku dikudang dadi satriya kang utama,

apa aku bakal utama jenengku yen nganti aku ngloncati marang kesaguhanku. Wah, wis ora perlu nguwatirake aku.

( Dewa Ruci, kaset ke-7, side B ) Terjemahan bebas :

Bratasena : Wah, begitu yang menjadi pernyataan Ibu Kunti, saya mau bertanya kepada Ibu Kunti, Ibu mempunyai anak saya, Ibu harapkan besok saya menjadi apa?

Dewi Kunti : Kamu menjadilah anak yang utama, jadilah orang yang perwira, menepati terhadap sikap kesatriamu, Bratasena.

Bratasena : Kalau memang saya diharapkan menjadi ksatria yang utama, apa saya akan menjadi utama nama saya kalau sampai saya tidak menepati terhadap apa yang menjadi kesanggupan saya. Wah, sudah, tidak perlu mengkhawatirkan saya.

Dari dialog tersebut dapat diketahui bahwa Bratasena adalah ingin menjadi ksatria yang utama yang selalu menepati terhadap janjinya.

Dalang : Katalika kaya mangkono, saya kendho saya kendho nggennya Sang Ratu Kunthi anggondheli dhateng dodotipun ingkang putra, semanten ugi Prabu Punta, anguwali mbaka sekedhik anggennya Hanggondeli dhateng wentisipun ingkang rayi, Sang Pamadya datan kantun ugi sampun ngendoni anggonira hanyepeng astanipun ingkang raka, Sang Pinten Tansen ugi wus nguwali nggennya nyepengi dhateng sukunipun ingkang raka. Mulat nganan mulat ngering Sang Bima, ing mangke dupi wus karaos kendho nggennya nggondeli kang ibu dalah para kadangira. Wus dadi watake Bimasena lamun darbe kesaguhan ora watak amblenjani janji, angungkiri marang kesaguhan. Ndadak sakala manembah batin langkung ibu badhe bidhal saking praja. Kang ibu lan para kadang kinipataken, sigra bablas Sang Bima harsa nuhoni marang kang dadi janjine.

( Dewa Ruci, kaset ke-7, side B ) Terjemahan bebas :

Dalang : Ketika itu, semakin lama semakin kendor Sang Ratu Kunti caranya memegangi kainnya putranya, begitu juga Prabu Punta, melepaskan sedikit demi sedikit pegangannya terhadap paha adiknya, Sang Pamadya tidak ketinggalan juga sudah mengendorkan memegangi tangan kakaknya, Sang Pinten Tansen juga sudah mengendorkan memegangi kedua kaki kakaknya. Melihat kanan dan melihat kiri Sang Bima, Ketika dia sudah merasa kendor pegangan ibu dan para saudaranya. Sudah menjadi watak Bimasena kalau punya kesanggupan bukan wataknya mengingkari janji, melupakan terhadap kesanggupan Seketika itu menghormat hatinya kepada ibunya akan pergi dari kerajaan.Ibu dan para saudaranya dikibaskan segera pergi Sang Bima akan memenuhi apa yang menjadi janjinya.

Dari uraian sang dalang di atas dapat diketahui Bratasena adalah orang yang selalu menepati apa yang menjadi kesanggupannya.

Dari beberapa dialog di atas dapat disimpulkan bahwa terdapat nilai pendidikan kepatuhan yang terdapat dalam lakon wayang purwa dengan cerita Dewa Ruci adalah :

b. Bratasena adalah murid yang sangat patuh terhadap Begawan Durna, gurunya. Apa pun yang diperintahkan gurunya, Bratasena melaksanakan dengan sungguh-sungguh, walaupun perintah itu bagi orang lain sangat berat, sulit dan berbahaya.

c. Ksatria harus selalu menepati janjinya karena akan membawa harum nama kesatria tesebut.

d. Seorang kesatria tidak boleh mengingkari apa yang menjadi kesanggupannya.

e. Sikap patuh Bratasena terhadap Begawan Durna, gurunya dapat dijadikan teladan bagi siswa.

b) Nilai Tanggung Jawab

Dalam lakon wayang purwa dangan cerita Dewa Ruci versi Ki Anom Suroto terdapat nilai tanggung jawab. Hal ini terdapat dalam dialog berikut : Anoman : Pun Kakang sejatine wis ngerti, si Adhi banget

nggone konjem marang Begawan Durna kuwi sa Adhi kaparentah golek Tirta Pawitradi ya Banyu Perwita Suci. Dituduhake mapane ana jroning segara.Yayi, mara saringen kang premati. Si Adhi kuwi apa wis bener meguru Begawan Durna? Mangka nyatane si Adhi karo pun Kakang tunggal Bayu. Padha siswane Pukulun Bethara Bayu. Geneya kok si Adhi banjur nduwe selaga kang mengkono banjur konjem marang Begawan Durna. Ngelingana lamun Begawan Durna iku tinumpakan dening pakartining para Kurawa.

Bratasena : Aku ora kepingin ngrungokake wong ndongeng. Aku iki bakal nuruti karep. Dasare aku wis sumaguh.

Ala-ala aku iki satriya, moh yen ngoncati kesaguhan. Mangka kesaguhanku wis disekseni wong sakpendhapa Ngestina.Yen ta aku ora mangkat, mendah eseme ngakeh tumrap menyang Bratasena. Anoman : Pancen wis dijarag Dhimas, lakune Durna kang

mengkono iku. Pancen wis dirembug sakdurunge para Kurawa karo Begawan Durna.

Bratasena : Perkara wong arep mitenah aku tumuju menyang kaalan, aku ora papa, marga aku nduwe kapitayan ora ana guru ngloropake murid.

( Dewa Ruci, kaset ke – 8, side A )

Terjemahan bebas :

Anoman : Saya sebenarnya tahu, si Adi sungguh begitu patuh dan percaya dengan Begawan Durna itu si Adi diperintahkan mencari Tirta Pawitradi ya Banyu

Perwita Suci. Ditunjukkan tempatnya di dalam

lautan.Yayi, silakan disaring dengan teliti, si Adi itu apa sudah benar berguru kepada Begawan Durna? Padahal kenyataannya si Adi dengan saya tunggal Bayu. Sama-sama muridnya Pukulun Batara Bayu. Mengapa si Adi kok terus punya sikap yang seperti itu, terus begitu patuh dan percaya kepada Begawan Durna. Ingatlah kalau Begawan Durna itu ditunggangi oleh perbuatan para Kurawa.

Bratasena : Saya ini akan mengikuti keinginan, dasarnya saya sudah sanggup. Bagaimanapun saya ini kesatria, tidak mau kalau mengingkari kesanggupan. Padahal kesanggupanku sudah disaksikan orang sependapa Astina. Kalau sampai saya tidak berangkat, seperti apa ejekan orang banyak terhadap Bratasena.

Anoman : Memang sudah disengaja Dimas, tindakan Durna yang seperti itu. Memang sudah dibicarakan sebelumnya oleh para Kurawa dengan Begawan Durna.

Bratasena : Perkara orang akan menjerumuskan saya menuju ke perbuatan jahat, saya tidak apa-apa. Sebab saya mempunyai keyakinan tidak ada guru yang menjerumuskan muridnya.

Dari dialog tersebut Bratasena bertanggung jawab terhadap apa yang sudah menjadi kesanggupannya.

Dialog berkutnya :

Bratasena : Wah, kaya mangkene jembare segara, semene gedhene alun nganti sakgerdhu, sakomah. Nanging wis dadi anteping atiku yen nganti aku ora ambyur, mendah nisthaning uripku.

( Dewa Ruci, kaset ke – 8, side A )

Terjemahan bebas :

Bratasena : Wah, seperti ini luasnya samudera, seperti ini besarnya ombak, sampai sebesar gardu, sebesar rumah. Tetapi sudah menjadi tekadku kalau sampai saya tidak terjun ke dalam samudera, alangkah nistanya hidupku.

Ketika Bratasena sudah berada di tepi samudera,ada rasa gentar di hati Bratasena melihat luasnya samudera dan besarnya ombak.Namun dia tetap pada tekadnya untuk masuk ke dalam samudera. Karena kesanggupannya sudah disaksikan oleh orang –orang Astina. Dia merasa terhina kalau mengurungkan niatnya memasuki samudera. Di sinilah nilai tanggung jawab untuk dijadikan teladan bagi siswa.

Dari kutipan-kutipan dialog di atas dapat disimpulkan terdapat nilai tanggung jawab sebagai berikut :

a. Seorang yang mempunyai kesanggupan tidak boleh mengingkari apa yang menjadi kesanggupannya, apalagi kesanggupannya disaksikan oleh orang banyak.

b. Seorang guru tidak mungkin menjerumuskan muridnya ke dalam perbuatan jahat.

Nilai sopan santun diungkapkan oleh dalang dalam lakon wayang purwa dengan cerita Dewa Ruci.Bratasena yang tidak pernah melakukan ndhodhok atau berjongkok terhadap raja siapa pun bahkan terhadap para Dewa,bersedia untuk laku ndhodhok dan laku sembah terhadap Dewa Ruci yang akan memberikan Ilmu Kesempurnaan. Hal ini diungkapkan dalam dialog berikut :

Bratasena : Sesembahan kula, Paduka pepundhen kula, selami gesang nembe punika kula nyembah ndhodhok, basa kaliyan Paduka.

Dewa Ruci : Sokur mangayubagya, sekedhi jumurung kulup, lamun kita wis bolong rasaning ati kita. Lan saktemene Ulun wis mangerteni apa ta wigatine dene kita manjing jroning dhasaring samudra karana nampa tuduh saka guru kita, Begawan Durna.kinen angupadi endi papaning Tirta Pawitradi Mahening Suci ya Banyu Perwita Suci.

Bratasena : Kaluhuran dhawuh Paduka, Hyang Pada Pukulun.

( Dewa Ruci, kaset ke – 8, side A )

Terjemahan bebas :

Bratasena : Sesembahan hamba, Paduka Pepunden hamba,selama hamba hidup, baru kali ini hamba menyembah, jongkok, berbahasa halus dengan Paduka.

Dewa Ruci : Sukurlah saya ikut berbahagia, sepenuhnya saya mendukungmu, Kulup, kalau sudah terbuka perasaan hatimu. Dan sebenarnya saya juga sudah mengetahui apa tujuanmu masuk ke dasar samudera karena menerima petunjuk dari gurumu Begawan Durna, untuk mencari di mana tempatnya Tirta Pawitradi Mahening Suci ya Banyu Perwita Suci. Bratasena : Benar sekali apa yang Paduka katakan, Pukulun.

Dari dialog di atas dapat disimpulkan bahwa terdapat nilai sopan santun yang dilakukan oleh Bratasena yaitu sikap bratasena yang mau melakukan jongkok dan mau melakukan sembah terhadap Dewa Ruci yang memberikan ajaran tentang Ilmu Kesempurnaan Hidup terhadap Bratasena. Sikap sopan santun

itu merupakan rasa hormat dan terima kasih Bratasena terhadap Dewa Ruci. Sikap itu dapat dijadikan teladan bagi siswa agar menghormati gurunya.

d.) Nilai Kasih Sayang

Dalam lakon wayang purwa dengan cerita Dewa Ruci versi Ki Anom Suroto terdapat sikap saling menyayangi dari para Pandawa.Hal ini dapat dilihat dalam ungkapan dalang berikut ini :

Dalang : Kagyata ing galih Prabu Punta lan ingkang ibu dalah para kadang sigra gapyuk angrangkul dhateng sang Bima kang nembe prapti. Ketingal kenceng nggenya nggondheli Dewi Kunthi mring wentisipun ingkang putra sang Bima. Prabu Puntadewa sigra angrangkul bebangkekaning sang Werkudara. Datan kantun Raden Permadi sigra anubruk mring pepangkoning ingkang raka. Wondene sang Nakula lan Raden Sadewa, sigra anyandhak marang astanipun ingkang raka, anedahaken raos kangenira lawan ingkang raka.

( Dewa Ruci, kaset ke - 7, side A )

Terjemahan bebas :

Dalang : Terkejut dalam hati Prabu Punta dan ibu serta para saudaranya dan langsung memeluk kepada sang Bima yang baru saja datang, Terlihat erat caranya memegangi putranya yaitu sang Bima. Prabu Puntadewa langsung memeluk pinggang sang Werkudara. Tidak ketinggalan Raden Permadi langsung menubruk ke pangkuan kakaknya. Sedangkan Nakula dan Raden Sadewa langsung memegangi tangan kakaknya menunjukkan rasa kangennya terhadap kakaknya.

Uraian sang dalang di atas menggambarkan bahwa cerita dalam lakon wayang purwa tersebut menyiratkan sikap saling menyayangi yang dilakukan para tokoh-tokohnya yaitu Bratasena dengan ibu serta para saudaranya.

Dewi Kunthi : Bratasena, anakku lanang ya, Ngger. Wis dadi nadare pun Ibu, menawa sira bali kanthi slamet ora ana sawiji-wiji, ayo Ngger, kowe dak kanthi jajan menyang pasar gedhe Wiratha, bebarengan karo kang Ibu, aku punjinen ya Ngger, kareben diweruhi dening bebrayan Ngamarta.

Prabu Puntadewa : Yayi Bratasena, balimu wis dak cawisi dhampar kencana, Dhimas.Negara nggonana, Ngamarta kuwasanana Yayi, pun Kakang trima ngabdi marang si adhi bae, Werkudara.

Permadi : Kakangmas, kepareng sawetawis wekdal kula dherekaken kundur dhateng madukara, nyumenekaken penggalih, weningaken cipta kakangmas, keparenga paduka nampi anggen kula lelados.

Nakula : Kangmas, mangga kula dherekaken kundur dhateng kasatriyan kula, Kangmas. Kula sampun nyawisaken sedaya sesaji, sesarengan kadang kula Sadewa ngunjuk sukur dhumateng Gusti kang akarya jagat, Kakangmas.

Sadewa : Saksampunipun mekaten, tumuli kula dherekaken niti jajahan, nun inggih ngubengi sakjawining

laladan negari Ngamarta, Kakangmas. Bratasena : Wah, Kunthi Ibuku, mbarep Kakakku, Jlamprong,

lan Kembar. Apa sebabe kowe padha nguwatirake marang kahananku kang satemene ora perlu dikuwatirake. Anggonku lunga saka kasatriyan, anggonku suwe ora seba ana praja, sabab aku nduwe karep kang durung kasembadan. Wah, katon padha nguwatirake marang tumindakku. Aku lunga ora lunga nglalu. Aku lunga pengin imbuh undhaking kawruh, ngudi undhaking ilmi.

( Dewa Ruci, kaset ke-7, side A ) Terjemahan bebas :

Dewi Kunti : Bratasena, anak saya laki-laki ya Ngger, sudah jadi nadar Ibu, kalau kamu pulang dengan selamat tidak ada halangan apapun, ayo Ngger, kamu saya gandeng jajan ke pasar besar Wirata, bersama-sama dengan Ibu, aku dukunglah ya , Ngger, biar disaksikan oleh rakyat Amarta

Prabu Puntadewa : Yayi Bratasena, kepulanganmu sudah saya siapkan kursi singgasana, Dimas. Negara kamu tempati,

Amarta kamu kuasai Yayi, Kakakmu rela mengabdi kepada Adinda saja, Werkudara.

Arjuna : Kakangmas, mari sementara waktu saya persilakan pulang ke Madukara, menenangkan pikiran, menenteramkan pikiran Kakangmas. Silakan Paduka menerima pelayanan saya.

Nakula : Kangmas, mari saya ajak pulang ke kesatriaan saya, kangmas. Saya sudah menyediakan samua sesaji, bersama-sama saudara saya Sadewa mengucapkan sukur kepada Tuhan yang MahaPencipta, Kakangmas.

Sadewa : Sesudah itu, segera saya ajak memeriksa jajahan, sekaligus mengelilingi di luar semua wilayah Negara Amarta, Kakangmas.

Bratasena : Wah, Kunti Ibuku, Mbarep Kakakku, Jlamprong.dan Kembar. Apa sebabnya kalian sama mengkhawatirkan terhadap keadaanku yang sebenarnya tidak perlu dikhawatirkan. Tujuan saya pergi dari kesatriaan, tujuan saya lama tidak menghadap di istana, sebab saya mempunyai keinginan yang belum terlaksana. Wah, kelihatan sama mengkhawatirkan atas perbuatanku. Saya pergi tidak untuk bunuh diri. Saya pergi ingin menambah pengetahuan, mencari dan menambah ilmu.

Dialog di atas menggambarkan sikap saling menyayangi yang dilakukan oleh para Pandawa. Sikap itu dapat diteladani oleh siswa agar mereka juga memiliki sikap saling menyayangi sesamanya.

.

4.3 Teknik Penyajian Bahan Ajar

Video yang berhubungan

Postingan terbaru

LIHAT SEMUA