Apa yang dimaksud dengan kebebasan beragama di Indonesia Jelaskan Dasar Hukum Landasan hukum kebebasan beragama di Indonesia *?

Jakara – Kbbasan bragama aalah non-rogabl rghs. Ngara ak bsa mlarang alran aau agama apapun yang masuk an brkmbang Inonsa spanjang ssua ngan prnsp Kuhanan Yang Maha Esa an ak mnynggung prnsp an kprcayaan uma agama lannya.  Prnyaaan rsbu sampakan Mnr Hukum an HAM (Mnkumham) Yasonna H. Laoly saa mnja pmbcara kunc wbnar nrnasonal brajuk Arkl 18 Dklaras Unvrsal HAM alam Prspkf Ngara an Agama, Slasa malam (21/12/2022).

Pasal 18 Dklaras Unvrsal HAM mnyaakan sap orang brhak aas brpkr, brkyaknan, an bragama. Hal n, mnuru Yasonna, slaras ngan UUD NRI 1945 yang mnmpakan HAM alam pors yang cukup sgnfkan sbagamana rcanum alam Pasal 28A sampa 28J.

“Pasal 28E aya sau mngaskan bahwa sap orang bbas mmluk agama an brbaa mnuru agamanya. Hak kbbasan bragama juga jamn alam Pasal 29 aya ua UUD NRI 1945, yang mnyaakan ngara mnjamn kmrkaan ap-ap pnuuk unuk mmluk agamanya masng-masng, an unuk brbaa mnuru agamanya an kprcayaannya u,” ucap Yasonna scara vrual ar ruang krjanya, Jakara.

Mnuru Mnkumham, ujuan pmbnukan ngara aalah unuk mlnung hak warga ngara an mmnuh kpnngan sluruh rakyanya. Dalam konks k-Inonsa-an, salah sau ujuan nasonal aalah mlnung sgnap bangsa Inonsa, nu saja anpa skrmnas, bak brasarkan suku, bahasa, maupun agama.

“Olh karna u, mnja salah sau ugas ngara unuk mlnung hak kbbasan sap orang alam bragama an brbaa,” anas Yasonna.

Yasonna mnyaakan, scara umum khupan kbbasan bragama Inonsa mngalam kmajuan. Kmajuan rsbu apa lha ar ss lgal konsusonal an alam hal prlnungan hak kbbasan bragama yang cukup bak banng ngara lannya.

Namun mkan, smakn majunya kbbasan bragama mnmbulkan masalah yang lbh komplks, karna ruang brksprs smakn bsar.

“Msalnya, klompok yang sblumnya ak bran brbcara saa n mula  muncul publk an mnyampakan pnapanya yang mmlk ampak posf maupun ngaf,” paparnya.

Yasonna mngaku bahwa kbbasan bragama Inonsa mash mmlk anangan, ap pmrnah ap brkommn scara srus unuk mnjmbaan prbaan yang aa agar ak mmunculkan konflk an kkrasan.

“Kbbasan bragama Inonsa mash mmlk banyak anangan, namun pmrnah mmlk kommn yang srus alam upaya mnjmbaan prbaan yang aa, unuk mngaur agar prbaan rsbu ak mnmbulkan konflk an kkrasan,” rang Yasonna.

Sbaga non-rogabl rghs, kbbasan bragama brar brsfa absolu yang ak bolh kurang pmnuhannya olh ngara alam kaaan apapun. Namun alam prakknya slalu mnmbulkan masalah an anangan, khususnya kka muncul panangan baru yang anggap mnympang ar panangan mayoras.

“Salah sau masalah yang akhr-akhr n muncul aalah kkrasan rhaap pnganu alran mnoras ar suau agama, yang panang olh alran mayoras suah mnympang ar prnsp ajaran agama rsbu,” ujar Yasonna.     

Namun mkan, Yasonna opms bangsa Inonsa ap bsa hup rukun alam kbhnkaan. In karna bangsa Inonsa lah mmlk pngalaman panjang akan kbbasan bragama, an hngga kn rakya Inonsa apa hup scara rukun alam bragama an mnjalankan baanya.

“Walaupun paa awalnya rja gskan-gskan, alam prjalanannya rakya Inonsa apa hup brampngan, ngan mngpankan olrans an prasaan cna kash,” kaa Yasonna.

Dalam mnghaap prbaan, Yasonna mnkankan pnngnya skap olran an bukanya ruang alog scara luas. Slan u, masyaraka bragama an brkyaknan prlu orong unuk mmlk skap olran an mora.

“Pnylsaan rhaap konflk bragama an brkyaknan anaranya ngan mngnnsfkan ruang-ruang alog bak nrn maupun anar uma bragama,” uupnya.

Jamnan hak aas kbbasan bragama aau brkyaknan (KBB) Inonsa mash mnghaap saknya ga lvl anangan: konspual, sosal an hukum. Paa lvl konspual, konsp n nla sbagan masyaraka sbaga konsp yang lahr ar ras bara yang ak ssua ngan kulur masyaraka Inonsa yang rlgus. Konsp kbbasan bragama srng anggap sbaga gagasan yang mngampanykan kbbasan anpa baas yang jusru brnangan ngan nla-nla lokal. Paa lvl sosal, sbagan masyaraka skaan ak sap mnrma an brnraks ngan prbaan agama an kyaknan. Mskpun alam sjarahnya masyaraka Inonsa mrupakan masyaraka majmuk, namun alam prakssnya ak aa jamnan bahwa pnghormaan rhaap prbaan lakukan ngan cara yang pau an nr kkrasan.

Brbaga prswa bum prw, mula ujaran kbncan aas nama agama, prskus an kkrasan, plarangan kgaan bragama an sbaganya mmprlhakan bagamana nakan nolrans an planggaran kbbasan bragama mash rus rja. Paa lvl hukum, pngakan hukum rhaap brbaga nakan planggaran KBB mash blum maksmal. Tak jarang pula, korban yang umumnya ar klompok mnoras mngalam krmnalsas karna akwa mlakukan nak pana pnoaan agama aau mngganggu krban umum. Problm pngakan hukum n muncul karna prauran prunang-unangan yang lbh bra mnkankan paa pmbaasan kmrkaan bragama, spr Unang-Unang Nomor 1 PNPS Tahun 1965 nang Pncgahan Pnyalahgunaan/Pnoaaan Agama; SKB 3 Mnr Tahun 2008 nang Ahmayah, Prauran Brsama 2 Mnr Tahun 2006 nang Rumah Ibaah an kbraaan brbaga prauran ngka arah yang mmbaas kmrkaan bragama klompok mnoras.

Brbaga prauran rsbu alam banyak laporan lah rbuk gagal mnjamn hak aas kmrkaan bragama. Tnu saja n bukan hanya fnomna khas Inonsa, ngka global pun bsa mukan bagamana kbbasan bragama, alam pngalaman una bara juga rus mnrus skuskan ulang. Ka bsa mukan ar laporan ma massa yang mmbnuk prsps umum bahwa konflk global brakar paa konflk yang brnuansa kagamaan, saknya pasca pnyrangan WTC 11 Spmbr 2001 yang lanjukan ngan brkmbangnya aks rossm mana-mana. Agama pun uru mngambl pran sbaga komunas pnafsran (communs of nrpraon) alam su-su publk. Bahasa kagamaan ku mwarna ba publk, mula ar su lgalsas abors, uhanasa sukarla, rs bognka yang mncuakan ba boka, sampa prnkahan sjns. Akbanya, skursus kagamaan makn brpngaruh paa pmbnukan opn publk, bahkan alam r masyaraka yang suah sanga skular skalpun.

Pngran Agama

Prama-ama unuk mmbahas fns agama, yang harus ka prhakan ar suu panang hukum, agama lakkan sbaga bagan ar hak asas manusa. Dalam konks HAM nrnasonal, nkas k arah pnfnsan n brkan olh Komnar Umum Dwan HAM PBB Nomor 22, Paragraf 2 aas Pasal 18 ICCPR (Inrnaonal Covnan on Cvl an Polcal Rghs) yang brupaya mnfnskan agama scara cukup luas. Dsbukan su bahwa slah kprcayaan an agama harus paham scara luas, ja mncakup kprcayaan-kprcayaan auh, non auh, an asm, sra hak unuk ak mnganu agama aau kprcayaan apapun. Pasal 18 ICCPR alam hal n mnmpakan agama alam konks kbbasan unuk mmlk aau mnganu agama aau kprcayaan aas plhannya snr, rmasuk brpnah aau mnnggalkan agama aau kprcayaan (forum nrnum) an kbbasan unuk mngjawanahkan (o manfs) agama aau kprcayaannya yang alam Dklaras Pnghapusan Sgala Bnuk Inolrans an Dskrmnas brasar Agama an Kprcayaan (1981) mncakup mnjalankan agama an kprcayaannya alam kgaan baah, mmlk mpa baah, mnggunakan/mmaka smbol-smbol agama, mmprnga har bsar kagamaan, mnunjuk aau mmlk pmmpn agama, mlakukan sar kagamaan, an sbaganya.

Apabla ka mlhanya scara sosologs, salah sau panangan yang bsa rujuk aalah pnapa Eml Durkhm yang mnfnskan agama sbaga ssm kprcayaan an prakk yang lah prsaukan ngan hal-hal yang kuus. Kprcayaan an prakk-prakk yang brsau mnja suau komunas yang unggal. Dar fns n aa ua unsur yang pnng, yang mnja syara ssuau apa sbu agama, yau sfa kuus ar agama an prakk rual ar agama. Dar fns n ka bsa lha bahwa ssuau u sbu agama bukan ar subsans snya, ap ar bnuknya, yang mlbakan ua cr a. Kuus alam pngran Durkhm bukanlah alam aran ologs, ap sosologs. Sfa kuus u bayangkan sbaga suau ksauan yang braa aas sgala-galanya.

Scara mologs, kaa agama brasal ar bahasa Sanskra, brasal ar kaa “a” yang brar ak an “gama” yang brar kacau. Karna u, agama basanya arkan sbaga prauran khupan agar manusa rhnar ar kkacauan. Aa pula yang mngarkan agama ar “a” yang brar ak an “gam” yang brar “prg” aau “brjalan”. Dar suu n, agama brar ak prg, ap mpa, kkal an rwarskan, Pmaknaan mkan krna alam agama aa nla unvrsal yang ap, aba an brlaku spanjang masa. Slan u, alam Bahasa Inggrs yang bsa mukan aalah slah rlgon yang brar kyaknan paa Tuhan aau kkuaan supramanusa unuk smbah sbaga pncpa an pnguasa alam smsa. Pngran rlgon juga mncakup ssm kprcayaan an prbaaan rnu. Sangkan rlgous brar kakwaan aau ssuau yang sanga mnalam (Ruma, 2016: 110-111).

Dalam ras Lan, rlgo brar rvas ar bbrapa konsp spr rlgar (o bn back aau mngka kmbal); rlgr (o ra agan aau mmbaca ulang); aau rlgr or rcollgr (o rcollc). Kga konsp n mmlk ksamaan yakn upaya rflkf yang apa gunakan sbaga moalas alam brnak. Ncolas of Cusa an Marslo Fcno bahkan mnggunakan kga konsp n scara brsamaan “nos Ipsos rlgno rlgans Do, rlgos sumus”, ka mnja rlgus kka mlakukan pmbacaan ulang aas ks-ks yang kuus, yang ngan u kmuan mmbawa ka (manusa) kmbal kpaa Tuhan. Dalam konks u, bak Cusa maupun Fcno brargumn bahwa rlgon bukanlah bagan ar rms of polcal forc (Lnkauf, 2014: 165).

Prsoalannya mnja nyaa kka gagasan nang agama a fnskan olh ooras spr ngara. Thomas Lnkauf alam Th Concp of Rlgon n Early Morn Phlosophy mlha kcnrungan n mngarah paa pnggunaan agama sbaga nsrumn polk. Hal n ana sak-aknya sjak masa Nccolò Macchavll. Jka sblumnya agama lakkan alam pngrannya yang sanga humans, paa masa Macchavll jjak-jjak ransnn yang mnjanjkan khupan sprual bag bum manusa rmasuk hukum Tuhan mula gsr. Bag Macchavll, agama ak lan aalah sarana mmpromoskan solaras an kohs sosal, yang njau ar suu panang kkuaan polk brguna unuk mmbua rakya ap nang smnara para pnguasa sang mmprsapkan prang an sbaganya (Lnkauf, 2014: 167).

“Rlgon s n ha conx nohng ls han a promor of solary an cohson n socs an, sn from h vwpon of polcal powr, a mans o rc popl an o kp popl calm whl h rulrs ar, for xampl, prparng war”.

Maka, agama prlu aur olh ngara, bahkan klola sbaga bagan yang funamnal unuk mmprahankan ngara. Macchavll mlha aa hubungan rsprokal anara agama yang hup masyaraka ngan cara krja an fungs masyaraka unuk brsau mmprahankan ngara (Lnkauf, 2014: 167).

“Th lars of a rpublc or of a sa hav o manan h funamns of h rlgon of ha rpublc or kngom, an wll b asy, h, by ong hs, o manan also h rpublc rlgous an, consqunly, goo an un”.

 Unuk konks Inonsa, fns agama juga ak lpas ar polk agama an ngara yang brkmbang sjak sblum rapa BPUPK, paa masa-masa sang BPUPK, hngga slahnya. Mrujuk sjarahnya, Dparmn Agama paa ahun 1952 mngajukan fns agama yang mncakup ga unsur: aanya nab, kab suc, an pngakuan nrnasonal. Usulan fns agama yang mnmal, smp an skaran rsbu aalah bnuk mnuup pluang bag “kprcayaan” klompok abangan unuk aku sbaga agama. Usulan fns rsbu mmang mnapa pnolakan, an skalpun ak prnah caakan alam okumn ngara, a lah fkf paka unuk mngklasfkas an mnnukan apa yang apa an ak apa kagorkan sbaga agama, an sapa yang apa an ak apa anggap sbaga klompok agama (Maarf, 2017: 25).

Ngara an Agama

Srngkal apa mukan pranyaan spr: agama apa saja yang lnung olh hak kbbasan bragama an brkyaknan? apakah hanya agama-agama bsar una aau rmasuk agama/kprcayaan lokal? apakah smua agama an sgala macam kprcayaan. Pranyaan u sbnarnya jbakan. Orang srng brasums bahwa hak kbbasan bragama an brkyaknan mlnung agama aau kprcayaan. Sbnarnya ak, spr halnya smua HAM lannya, yang lnung aalah manusanya, bukan agama aau kprcayaan u snr.

Kbbasan bragama an brkyaknan mlnung orang-orang yang mmluk suau agama, myakn aau mmprakkan agama-agama lama, baru, agama-agama yang mnyjarah suau ngara, maupun agama-agama lannya. Kbbasan bragama an brkyaknan juga mlnung orang-orang ngan kprcayaan non-agama, spr ahs, humans, an sbaganya manapun mrka braa. Bahkan juga mlnung orang-orang yang ak pul ngan agama aau kprcayaan sama skal. Dngan kaa lan, mlnung sap orang.

Mngna hubungan ngara an agama, Komnar Umum Kovnan Hak Spl an Polk Nomor 22 Angka 9 mnyaakan prsoalan bukan paa aanya agama ngara, agama rsm aau agama ras aau agama yang anu scara mayoras. Hal-hal n prbolhkan mnuru Hukum Inrnasonal sjauh ak mngurang pnkmaan hak aau mnjakan skrmnas bag pnganu agama lan (yang ak jakan sbaga agama rsm ngara), aau mrka yang bukan pmluk agama manapun. Dskrmnas sn anara lan brupa larangan mmbrkan layanan publk kpaa mrka aau mmbrkan pngsmwaan konom aau plarangan rnu rka prakk kyaknan yang lan. Dmkan pula aanya olog rsm alam konsus, hukum, aau prakk sbua ngara. Knyaaan rsbu aklah bolh mngurang kbbasan bragama aau brkyaknan aau hak lan an ak mnskrmnas orang yang ak mnrma aau ak brspaka ngan log rsm rsbu (Asfnawa, 2016: 94-95).

Hak yang Dlnung alam Kbbasan Bragama Brkyaknan

Unuk mngahu hak apa saja yang lnung alam kbbasan bragama, ka prlu mlha Pasal 18 Dklaras Unvrsal Hak Asas Manusa 1948 an Pasal 18 ICCPR. Dklaras mnyaakan aanya khnak polk, sangkan kovnan mngka scara hukum. Rumusan Pasal 18 ICCPR mnyaakan:

    Sap orang brhak aas kbbasan brpkr, kyaknan an bragama. Hak n mncakup kbbasan unuk mnapkan agama aau kprcayaan aas plhannya snr, an kbbasan bak scara snr maupun brsama-sama ngan orang lan. Bak mpa umum aau ruup, unuk mnjalankan agama aau kprcayaannya alam kgaan baah, pnaaan, pngamalan an pngajaran;Tak sorang pun apa paksa shngga rganggu kbbasannya unuk mnganu aau mnapkan agama aau kprcayaannya ssua ngan plhannya;Kbbasan mnjalankan an mnnukan agama aau kprcayaan ssorang hanya apa baas olh knuan brasarkan hukum, an yang prlukan unuk mlnung kslamaan, krban, kshaan, aau moral masyaraka aau hak-hak an kbbasan mnasar orang lan; anNgara phak alam kovnan n brjanj unuk mnghorma kbbasan orang ua an apabla aku wal hukum yang sah, unuk mmaskan bahwa pnkan agama an moral bag anak-anak mrka ssua ngan kyaknan mrka snr.

Ja, unsur-unsur yang lnung prama an uama aalah kbbasan unuk mmlk, mmlh, mngubah aau mnnggalkan agama aau kprcayaaan (forum nrnum) an kbbasan unuk mmanfsaskan agama aau kprcayaan (forum ksrnum). Daas smua u aa hak unuk mnapakan prlnungan ar pmaksaan an prlnungan ar skrmnas aas asar agama aau kprcayaan. Unsur brkunya aalah hak bag orang ua an anak-anak mnyangku agama aau kprcayaan, an hak aas kbraan brasarkan ha nuran. Kwajban ngara juga apa lha alam Dklaras Pnghapusan Smua Bnuk Inolrans an Dskrmnas brasarkan Agama Tahun 1981. Rumusan Pasal 2 Dklaras n mngaskan “ak sorang pun bolh mnja sasaran skrmnas olh Ngara, lmbaga, klompok aau nvu aas asar agama aau kprcayaan”.

Dalam konks Inonsa, jamnan rhaap HAM Konsus mngalam pasang suru. Sjak brlakunya UUD 1945, rumusan Pasal 29 aya (2) lah mnyaakan “ngara mnjamn kmrkaan ap-ap pnuuk unuk mmluk agamanya masng-masng an unuk brbaa mnuru agamanya an kprcayaannya u”. Amanmn UUD 1945 kmuan mngaur lbh jlas nang kwajban ngara rhaap HAM maupun kbbasan bragama brkyaknan. Pasal 28I aya (4) mngaur prlnungan, pmajuan, pngakan an pmnuhan HAM aalah anggung jawab ngara, ruama pmrnah. Pasal n mnja sumbr kommn Inonsa rhaap HAM an juga asal usul kwajban Pmrnah. Lbh lanju Pasal 28I aya (5) mnyaakan unuk mngakkan an mlnung hak asas manusa ssua ngan prnsp ngara hukum yang mokras, maka plaksanaan HAM jamn, aur an uangkan alam prauran prunang-unangan. Hal n aalah urunan ar Pasal 1 aya (3) UUD NRI 1945 yang mnyaakan Ngara Inonsa aalah ngara hukum. Arnya, brjalannya ngara aur an harus ssua ngan hukum.

Pngauran slanjunya apa mukan alam UU Nomor 39 Tahun 1999 nang HAM. Pasal 71 UU n mngaskan “Pmrnah wajb an branggung jawab mnghorma, mlnung, mngakkan an mmajukan HAM yang aur alam UU n, prauran prunang-unangan lan an hukum nrnasonal nang HAM yang rma olh Ngara Rpublk Inonsa”. Knuan n prkua Pasal 7 aya (2) UU Nomor 39 Tahun 1999 yang mnyaakan “Knuan hukum Inrnasonal yang suah rma Ngara Rpublk Inonsa yang mnyangku hak asas manusa mnja hukum nasonal”. Dmkan pula ngan Pasal 67 yang mngaur “sap orang yang aa wlayah Ngara Rpublk Inonsa wajb pauh paa prauran prunang-unangan, hukum ak ruls an hukum nrnasonal mngna HAM yang lah rma Ngara Rpublk Inonsa”. Dngan mkan jlas sluruh hukum nrnasonal yang lah rma Inonsa mngka an wjab pauh sra laksanakan. Trka kwajban u Inonsa lah mnjakan Kovnan Inrnasonal Hak Spl an Polk mnja hukum Inonsa mlalu UU Nomor 12 Tahun 2005.

Pmbaasan Hak Bragama

Jka konsp kbbasan bragama alam HAM Inrnasonal brmaksu mlnung manusanya, rmasuk kbbasan unuk ak mmlh/braflas ngan agama rnu, mngapa Inonsa aa slah “agama yang aku”? Apakah hak bragama bolh baas olh ngara? alam suas apa hak u bolh baas?

Prama yang harus jawab aalah apakah hak bragama bsa baas. Pasal 18 aya (3) Kovnan Hak Spl an Polk mnjlaskan bahwa pmbaasan harus brasarkan hukum an spanjang prlukan unuk mlnung kslamaan masyaraka (publk), krban masyaraka, kshaan masyaraka, moral masyaraka, sra hak an kbbasan mnasar orang lan. Tap nga, pmbaasan u hanya bsa brlakukan scara rbaas paa forum ksrnum, smnara unuk forum nrnum mngna hak unuk mmlk, mmlh, brgan aau mnnggalkan suau agama aau kprcayaan aalah hak yang mulak. Maka aklah apa baas olh ngara. Salah sau k brangka awal unuk mmprjlas makna pmbaasan yang rma cukup luas aalah Prnsp-Prnsp Srakusa yang rumuskan paa ahun 1984 Srakusa, Iala. Movas awal prumusan prnsp u aalah pnyalahgunaan pmbolhan pmbaasan olh pmrnah. Karna krap pmbaasan n gunakan olh pmrnah, para ahl hukum mrasa prlu mlha asar pmbaasan ngan lbh sksama agar mplmnas ICCPR apa laksanakan ngan bak (Bagr, 2019: 8-9). Sasaran uama prnsp n aalah ga hal: pmbaasan yang absah, prnsp pnafsran yang mnja krangka pnrapannya an bbrapa karakr uama asar pmbaasan.

Kua, slah mngnal bahwa pmbaasan apa lakukan hanya paa wlayah forum ksrnum, maka pranyaan brkunya a apa prasyara unuk mlakukan pmbaasan. Dalam hukum HAM nrnasonal, prama, sgala bnuk pmbaasan harus aur ngan hukum. Alasannya, agar ngara, pols an pngalan ak mlakukan pmbaasan n snaknya an scara nkonssn. Kua, pmbaasan haruslah prlukan guna mlnung kslamaan, krban, kshaan aau moral masyaraka an hak sra kbbasan orang lan. Hal n pnng, mmbaas KBB ngan maksu mlnung hak sra kbbasan orang lan brba ngan mlnung kpnngan sbagan klompok. Kga, pmbaasan ak bolh brsfa skrmnaf. Empa, pmbaasan harus sbanng ngan prmasalahan yang rja akba ar plaksanaan suau hak. Auran n sanga pnng, anpanya, pmrnah bsa ssuka ha mmbaas prakk bragama ar klompok yang ak sukanya. Pmbaasan haruslah mrupakan plhan rakhr an bukannya gunakan sbaga ala konrol olh ngara aau pmrnah.

Mar ka gunakan conoh unuk mnjlaskan kmpa auran rsbu. Bayangkan sbuah koa aa lma klompok agama yang brba, klmanya mmlk rumah baah an mnmbulkan kbsngan yang ak suka olh pnuuk skarnya, ap pols hanya mnrma kluhan ar salah sau klompok saja. Kbsngan ngan lvl yang ngg nu ak bak bag kshaan publk an karnanya u aalah alasan yang sah unuk mlakukan pmbaasan. Ja, apa sharusnya yang lakukan pmrnah smpa? pngauran spr apa yang prlukan? Dalam kasus n, suau auran umum yang mngaur volum suara yang znkan alam prmuan publk apa bua. Suau auran yang brlaku sara bag smua klompok agama an klompok lannya. Jka aa yang mlbh volum yang znkan, maka layak mna unuk mngurang aau akan kna sanks. Mnja ak proporsonal jka mrka mna ak mnggunakan suara sama skal aau mlarang mrka unuk mlaksanakan prmuan apapun. Pols sharusnya mnrapkan n scara mraa, bahkan jka auan u aang ar salah sau klompok mnoras rhaap yang mayoras.

Kka suau ngara mlakukan pmbaasan, aa bbrapa pranyaan yang harus ajukan olh Pngalan unuk mnla apakah aa planggaran aau ak alam pmbaasan. Prama, apakah pmbaasan rsbu mrnang hak mulak unuk mmlk aau mnganu suau agama/kprcayaan. Jka pmbaasan lakukan rhaap hak mulak, maka pmbaasan mnja ak sah. Namun jka yang baas aalah manfsas rhaap hak rsbu maka pranyaannya apakah prakk kagamaan u aa krkaan ngan hak mulak a? aau a rmasuk sbaga prlaku basa. Suau prbuaan yang ka lakukan srngkal pngaruh olh kprcayaan ka. Tap ak smua yang ka lakukan aalah manfsas ar ajaran agama aau kprcayaan yang lnung. Dalam bbrapa kasus, hal n muah, prg k grja ra kaannya ngan Krsn, an puasa ra kaannya ngan Islam, ap ak smua kasus smuah u. Bag orang Krsn, mngnakan rosaro mnunjukkan ksprs alam nang nas kagamaannya. Prmpuan muslm juga mmlk pnapa yang brba nang hjab. Bukan ugas pngalan unuk mnnukan mana yang bnar, alam mmuuskan apa yang rmasuk plaksanaan ar ajaran agama, pngalan mnghaap rsko unuk mmbua puusan yang brasar paa sau okrn rnu yang bsa ja brangka ar salah sau nrpras kagamaan rnu.

Slanjunya ka prlu mmrksa apakah pmbaasan aur ngan hukum. Jka ak aa asar hukumnya maka pmbaasan n ak sah. Langkah slanjunya aalah apakah pmbaasan n prlukan unuk alasan yang sah. Mnjawab n, ka prlu mmrksa krkaan anara prakk yang baas ngan salah sau alasan yang sah, juga apakah pmbaasan u prlukan. Dalam HAM nrnasonal, alasan yang sah unuk mmbaas plaksanaan hak aas KBB aalah unuk kslamaan masyaraka, krban masyaraka an kshaan aau moral masyaraka aau hak an kbbasan orang lan. Ja ka prlu mlha bagamana prbuaan yang baas u mngancam hak-hak rsbu.

Srngkal, alasan yang sah unuk pmbaasan KBB brsnggungan ngan krban masyaraka. Aa kasus-kasus mana orang rsnggung karna ksprs kagamaan yang lakukan scara ama anggap sbaga bnuk pnoaan agama, ancaman aau hasuan shngga mnmbulkan rspons kkrasan. Bbrapa ngara mngaur larangan rhaap ksprs kagamana yang lakukan scara ama, mrka brpnapa bahwa rapa alasan yang sah karna rka ngan krban masyaraka, unuk mnghnar krusuhan massa. Inonsa msalnya, mlarang ksprs kprcayaan Ahmayah an Asm ngan asar n. Akbanya, korban kkrasan srngkal jauh hukuman karna pnoaan agama, smnara plaku kkrasaannya ak hukum karna pnyrangan yang lakukannya. Hukum spr n ak mngurang kkrasan, jusru mmprkua panangan aanya kprcayaan yang salah an harus hukum.

Scara ork, slah pnoaan agama paanannya aalah blasphmy, aa slah lan yau pnsaan agama yang paanannya aalah famaon of rlgon an prnyaaan kbncan aau ha spch. Kga konsp rsbu agak sul bakan alam bahasa Inonsa.

 Jka kakan ngan lk pana yang aur alam hukum pana Inonsa, mnuru Bara Nawar Arf, lk harus bakan anara lk agama an lk rhaap agama. Mmbunuh, mncur, an sbaganya aalah prbuaan yang anggap sbaga kjahaan olh agama an hukum nasonal. Smnara pnah agama (mura) msalnya, mskpun olh Islam anggap sbaga nak pana, namun KUHP ak mnjakan pnah agama sbaga kjahaan. Dlk rhaap agama rka ngan prbuaan-prbuaan yang anggap mnghna aau mnsakan rhaap agama aau hal-hal yang sakralkan agama. Dngan mkan, lk n maksukan unuk mlnung “agama” ar prbuaan yang mnghnakan Tuhan an agama. Aa sau klompok lag yang sbu ngan lk rhaap khupan bragama. Dlk n rka ngan prbuaan yang sbnarnya ak rka langsung ngan agama, ap mnyangku khupan kagamaan masyaraka, spr mrnang prmuan aau upacara kagamaan, pnguburan jnazah, mnghna bna-bna yang gunakan unuk baah, an mngganggu orang yang sang brbaah (Arf, 2007: 1-2).

Brasarkan klasfkas rsbu, lk yang jusru banyak akomoas alam KUHP aalah lk yang “rka ngan kagamaan masyaraka” aau lk rhaap khupan bragama. Sangkan jns lk rhaap agama, paa awalnya ak knal alam KUHP. Dlk rhaap agama baru masukkan alam KUHP (banngkan Pasal 156a KUHP) mlalu UU Nomor 1/PNPS/1965 nang Pncgahan Pnyalahgunaan aau Pnoaan Agama (Ruma, 2012: 250).

Rumusan Pasal 1 UU Nomor 1/PNPS/1965 :

“Sap orang larang ngan sngaja muka umum mncrakan, mnganjurkan, aau mngusahakan ukungan umum unuk mlakukan pnafsran nang ssuau agama yang anu Inonsa aau mlakukan kgaan-kgaan kagamaan yang mnyrupa kgaan-kgaan kagamaan ar agama u, pnafsran an kgaan mana mnympang ar pokok-pokok ajaran agama u”.

Rumusan Pasal 156a KUH Pana :

“Dpana ngan pana pnjara slama-lamanya lma ahun barang sapa ngan sngaja muka umum mngluarkan prasaan aau mlakukan prbuaan: a. yang paa pokoknya brsfa prmusuhan, pnyalahgunaan aau pnoaan rhaap suau agama yang anu Inonsa; b. ngan maksu agar upaya orang ak mnganu agama apa pun juga, yang brsnkan Kuhanan Yang Maha Esa”.

Pmbaasan Hak Bragama alam Hukum Inonsa

Bagamana pnrapan pmbaasan hak bragama a alam hukum Inonsa? rmasuk bagamana prnsp rsbu rjmahkan olh Mahkamah Konsus sbaga ooras yang brwnang mnafsrkan maksu an ujuan pmbaasan hak Pasal 28J UUD NRI 1945?

Aa bbrapa Puusan Mahkamah Konsus yang mnguj konsusonalas norma UU Nomor 1/PNPS/1965. Sau anara yang bsa sbukan aalah Puusan MK Nomor 140/PUU-VII/2009, MK mnyaakan bahwa UU Pnoaan Agama msk bua alam suas arura paa ahun 1965, mash anggap rlvan, ak brnangan ngan UUD 1945 ruama yang rka ngan HAM an kbbasan bragama an brkyaknan. Alh-alh mncabu, MK jusru brkyaknan jka UU Pnoaan Agama cabu, akan muncul anark an kkacauan sosal karna akan rja kkosongan hukum. UU Pnoaan Agama anggap ak rka ngan kbbasan bragama, ap hanya rka ngan pnoaan agama.

Mahkamah brpnapa bahwa unuk kpnngan prlnungan umum an anspas rjanya konflk ngah masyaraka, bak horzonal maupun vrkal, maka aanya UU Pnoaan Agama nla sanga pnng. Arnya, asar prmbangan yang jakan argumn MK unuk mngambl kpuusan n ak smaa rka ngan konsus, ap juga aa prmbangan sosologs-pols. Prmbangan sosologs anara lan ampak alam argumn kkhawaran akan mbul kkacauan a. Msk alam puusan u sbu-sbu kagor forum nrnum an forum ksrnum namun hal rsbu nyars ak mnja rujukan argumn. Kaa kunc pmbaasan yang gunakan aalah Pasal 28J UUD 1945, yang mmbaas hak asas manusa, rmasuk kbbasan bragama mlalu prmbangan moral, nla-nla agama, kamanan an krban umum. MK alam hal n juga brpgang paa kuukannya sbaga ngav lgslaor (Ruma, 2012: 246-248).

Pngujan UU Nomor 1/PNPS/1965 mnja bralasan karna lah mrugkan hak konsusonal bbrapa klompok wargangara. Zanal Abn Bagr alam Laporan Khupan Bragama Inonsa paa Dsmbr 2017 mnuls saknya  mpa p kasus yang kna sanks pana olh kua UU rsbu (Bagr, 2017: 4-7).

    Mazhab/klompok nrnal alam suau agama, yang rmasuk alam kasus n aalah Syah an Ahmayah (sbaga bagan ar Islam) an Baha’ yang masng-masng mngalam nasb brba. Trka Syah, paa ahun 2012, Tajul Muluk, sorang pmmpn lokal Syah Sampang Maura puus brsalah olh Pngalan. Slah Tajul Muluk pnjaran, para pngkunya ungskan k GOR Sampang lalu pnah k Rusun Soarjo aas asar kamanan an kkhawaran akan rjanya konflk sosal apabla mrka (pngku Tajul Muluk) ap brahan kampung halamannya. Brba ngan Syah, anggoa aau pmpnan Jmaa Ahmayah Inonsa (JAI) blum prnah aa yang al ngan mnggunakan pasal pnoaan agama. Mskpun mkan, aas asar UU u, paa ahun 2008 aa rsrks yang uangkan Mnr Agama, Mnr Dalam Ngr an Jaksa Agung yang mmbaas ajaran Ahmayah yang anggap mnympang. Mnyusul SKB, bbrapa arah kluarkan rsrks yang lbh ka hngga mlarang kbraaan JAI.Sk aau Grakan Kagamaan Baru, alam p n sbulnya ar sg prlakuannya olh ngara ak banyak brba ngan p sblumnya. Scara normaf, alam kacamaa UU Nomor 1/PNPS/1965, kuanya masuk alam kagor pnympangan. Klompok alam p n, spr Gafaar an Salamullah/La En, mmlk jumlah yang jauh lbh sk, an a brkmbang hanya sau aau bbrapa wlayah Inonsa an bukan bagan ar klompok nrnasonal, an karna u cnrung lbh rnan ar srangan. Kasus Gafaar msalnya, paa ahun 2017 mnyr kga pmpnannya: Mahful Mus Tumanurung, Ahma Mussaq, an Anr Cahya. Mrp ngan kasus Tajul Muluk, kga orang n al an vons brsalah mlakukan pnoaan agama, jusru slah komunasnya srang (skar 800 orang rusr ar Mmpawah, Kalmanan Bara paa Januar 2016).Ujaran Publk (aau nakan) yang mnynggung klompok rnu, yang rmasuk alam p n aalah nakan nvu yang rasakan mnynggung klompok kagamaan rnu, aau krs rhaap agama (agama snr aau orang lan). Dalam bagan pnjlasan ar UU Nomor 1/PNPS/1965, klompok kagamaan yang lnung aalah nam agama: Islam, Krsn, Kaolk, Hnu, Buha, an Konghucu. Sau unsur pnng sn, yang akan bakan ar jns brkunya aalah na plakunya yang ssungguhnya ak rlalu jlas (anpa kraguan) unuk mmusuh, mnyalahgunakan aau mnoa agama, namun rasakan aau prsps mkan olh klompok rnu. Conoh kasus rka p n aalah Basuk Tjahaja Purnama, yang puus brsalah alam kasus pnoaan agama. Smnara Basuk mnja sasaran monsras yang mnununya pnjara, Imam Bsar Fron Pmbla Islam, Rzh Shhab, yang aukan k pols olh Prhmpunan Mahasswa Kaolk Rpublk Inonsa (PMKRI) karna prnyaaannya yang mngkrk kprcayaan Krsn: “Kalau Tuhan branak, rus bannya sapa?” jusru ak brlanju kasusnya.Ujaran kbncan, provokas aau hasuan unuk kkrasan, yang rmasuk alam p n aalah ujaran aau nakan langsung aau mlalu ma, yang maksukan unuk mrnahkan, mnskrmnas aau mngunang kkrasan. Conoh alam kasus n aalah Shobr Lubs, Skjn FPI, yang paa 2008 scara rbuka alam sbuah cramah mnyrukan kspls unuk “bunuh Ahmayah manapun mrka brasa”. Prswa yang rja ga ahun sblum ga orang Ahmayah bunuh Ckusk u prnah laporkan k pols, namun ampaknya ak pross lbh lanju.

Brasarkan varan p kasus aas, maka apa bakan yang prama rka “pnympangan”, an ua rakhr rka “pnoaan”, rlpas ar aanya na pnghnaan aau prmusuhan. Kasus-kasus rsbu mnganar ka paa sbuah pranyaan krs: apakah bnar knuan mngna pnoaan agama prlukan unuk mmaskan krukunan sbagamana paham olh Hakm Konsus? konsp krukunan snr ak mmlk fns yang gas, namun basanya paham sbaga suas mana ak aa konflk, aau konflk apa slsakan ngan cara braab. Dalam conoh kasus aas, p prama an kua mnunjukkan bagamana lgslas pnoaan agama jusru knakan paa mrka yang mmlk prbaan pnafsran aas agama, an bukan ssuau yang brsfa prmusuhan aau pnghnaan yang sngaja. Prmusuhan, scara rons, jusru lakukan olh klompok yang mnnangnya, yang ak rkna pasal pnoaan. Dalam kasus Ahmayah an Syah, hukum jusru ak mampu brbcara banyak unuk mnnak mrka yang mlakukan pnyrangan aau pngrusakan. Jlas n bukan suas al krukunan, spr apapun konsp n fnskan. Dalam logka lgslas pnoaan agama an mplmnasnya, kakrukunan lakukan bukan olh klompok yang mnyrang, ap olh korbannya (Bagr, 2017: 8).

Mngna Agama an (Pnghaya) Kprcayaan

Hal brkunya yang prlu snggung kka mnskuskan kbbasan bragama aau brkyaknan Inonsa aalah kbraaan pnghaya kprcayaan aau pnganu agama-agama lokal Inonsa. Nggay Mhang Tana, Pagar Dmanra Sra, Carlm an Arnol Purba, yang kmpanya aalah pnghaya kprcayaan yang rsbar bbrapa wlayah Inonsa mngajukan uj marl rhaap bbrapa knuan alam Unang-Unang Amnsras Kpnuukan (UU Amnuk) k Mahkamah Konsus. Para mmohon mngarkulaskan krugan konsusonalnya an mmna MK mmuus kaa “agama” alam Pasal 61 aya (1) an Pasal 64 aya (1) UU Amnuk brnangan ngan konsus spanjang ak makna kaa “agama” rsbu rmasuk juga “kprcayaan”. Sbaga konskuns aas prmohonan u, para pmohon juga mngajukan prmohonan agar MK mnyaakan Pasal 62 aya (2) an pasal 64 aya (5) brnangan ngan konsus. Brku buny kua pasal rsbu slngkapnya:

Pasal 61 aya (1) UU No 23 Tahun 2006

KK mmua krangan mngna kolom nomor KK, nama lngkap kpala kluarga an anggoa kluarga, NIK, jns klamn, alama, mpa lahr, anggal lahr, agama, pnkan, pkrjaan, saus prkawnan, saus hubungan alam kluarga, kwargangaraan, okumn mgras, nama orang ua.

Pasal 64 aya (1) UU No 23 Tahun 2006

KTP mncanumkan gambar lambang Garua Pancasla an pa wlayah Ngara Ksauan Rpublk Inonsa, mmua krangan nang NIK, nama, mpa anggal lahr, lak-lak aau prmpuan, agama, saus prkawnan, golongan arah, alama, pkrjaan, kwargangaraan, pas foo, masa brlaku, mpa an anggal kluarkan KTP, ana angan pmgang KTP, sra mmua nama an nomor nuk pgawa pjaba yang mnanaangannya.

Pasal 61 aya (2) UU No 23 Tahun 2006

Krangan nang agama sbagamana maksu paa aya (1) bag pnuuk yang agamanya blum aku sbaga agama brasarkan knuan prauran prunangunangan aau bag pnghaya kprcayaan ak s, ap ap layan an caa alam aabas kpnuukan.

Pasal 64 aya (5) UU No. 24 Tahun 2013

Elmn aa pnuuk nang agama sbagamana maksu aya (1) bag pnuuk yang agamanya blum aku sbaga agama brasarkan knuan Prunangunangan aau bag pnghaya kprcayaan ak s, ap ap layan an caa alam aabas kpnuukan.

Pngujan aas kaa agama, kua pasal prama olh para pmohon ak maksukan unuk mnghapus kolom agama alam KK an KTP, namun mnghnak agar  alam KK an KTP canumkan juga Pnghaya aau Kprcayaan. Hal n sbabkan olh karna slama n brasarkan Pasal 61 aya (2) an 64 aya (2) kolom agama KK an KTP wajb kosongkan bag kaum pnghaya kprcayaan. Pngosongan kolom agama rsbu mrupakan salah sau bnuk skrmnas rhaap pnganu kprcayaan, sra alam knyaaannya mrka pun mngalam prlakuan yang skrmnaf bak ar apara pmrnahan maupun masyaraka.

Dalam mnjawab prmohonan para pmohon aas rapa ua prmasalahan yang bahas rlbh ahulu olh MK alam prmbangannya. Prmasalahan prama yau apakah UUD NRI 1945 mngaku kbraaan Kprcayaan Trhaap Tuhan Yang Maha Esa sbaga ssuau yang sara ngan agama aau ak. Prmasalahan prama n panang pnng unuk mnjawab prmasalahan kua, yau apakah ngan kosongkannya kolom agama bag pnganu kprcayaan knuan yang mwajbkan pngosongan kolom rsbu, yau pasal-pasal yang sang uj n brsfa skrmnaf aau ak shngga apa kaakan brnangan ngan konsus.

Aas prmasalahan prama, MK brpnapa bahwa konsus paa asarnya lah mngaku kbraaan alran kprcayaan sampng pngakuan rhaap agama. MK mnggunakan afsr lkskal sbaga asar awal unuk mmaham poss an hubungan “agama” an “kprcayaan”. Unuk mmprjlas, MK juga mmrksa smanga yang aa balk prumusan norma Pasal 29 an Pasal 28E aya (1) an aya (2) UUD NRI 1945.

Mnuru MK ar pross prumusan Pasal 29 aya (2) UUD NRI 1945 frasa kprcayaan ak maksukan sbaga ssuau yang rpsah ar agama. Pncanuman kaa “kprcayaan” brujuan agar pmluk agama slan Islam ap jamn haknya unuk mnjalankan agama ssua ngan kprcayaannya. Arnya, warga ngara yang ak bragama Islam, kprcayaannya ap lnung ssua knuan Pasal 29 UUD NRI 1945.

Mnggunakan ga asas alam pnafsran konksual yau noscur socls (suau kaa harus kakan ngan rangkaannya), asas jusm gnrs (suau kaa aau slah baas scara khusus alam klompoknya), an xprsso unus xcluson alrus (suau konsp gunakan unuk sau hal maka a ak brlaku unuk hal lan) MK mnympulkan bahwa n casu Pasal 61 aya (1) an aya (2) sra Pasal 64 aya (1) an aya (5) UU Amnuk brpgang paa pnran bahwa “agama” yang maksu aalah agama yang aku ssua prauran prunang-unangan. Aau ngan kaa lan hak aau kmrkaan warga ngara unuk mnganu agama baas paa agama yang aku scara prauran prunang-unangan.

Hal nlah yang ak sjalan ngan jwa UUD NRI 1945 yang scara gas mnjamn bahwa ap-ap warga ngara mrka unuk mmluk agama an kprcayaan an unuk brbaah ssua agama an kprcayaan u. Dar panangan aas MK kmuan mnjawab prmasalahan kua, yau jka kuukan Kprcayaan sara ngan agama, maka pngosongan kolom agama bag pnganu kprcayaan brsfa skrmnaf aau ak.

Dalam mnjawab prmasalahan n, sblumnya MK mmbahas rlbh ahulu baasan nang skrmnas. Dalam mmbrkan baasan rka skrmnas MK mrujuk paa baasan-baasan yang lah bua MK sblumnya alam puusan nomor 070/PUU-II/2004 anggal 12 Aprl 2005, 024/PUU-III/2005 anggal 29 Mar 2009 an nomor 27/PUU-V/2007 anggal 22 Fbruar 2008. Dar kga puusan rsbu MK mmbrkan baasan rka skrmnas yau suau prlakuan yang brba anpa aanya alasan yang masuk akal (rasonabl groun) guna mmbua prbaan rsbu.

Aas asar prmbangan-prmbangan rsbu MK mnympulkan bahwa pncanuman kolom agama alam KK an KTP brnangan ngan konsus spanjang yang maksu “agama” ak rmasuk “kprcayaan”. MK mmula prmbangannya ngan mmanang bahwa hak asar unuk mnganu agama, yang alamnya mncakup hak unuk mnganu kprcayaan rhaap Tuhan Yang Maha Esa aalah bagan ar Hak Asas Manusa (HAM) alam klompok hak-hak spl an polk. Hak rsbu mrupakan hak alamah (naural rghs) yang mlk olh sap manusa, bukan pmbran ngara. Paa poss n MK mngaskan kmbal apa yang lah aur alam Pasal 28E aya (1) jo. Pasal 28I aya (1) jo. Pasal 29 aya (2) UUD NRI 1945 bahwa pnghaya kprcayaan aalah pngmban hak (rghs holr) an ngara aalah pngmban anggung jawab (uy barr) unuk mnghorma, mlnung sra mmnuh hak rsbu. Dngan prnyaaan n, MK juga ngn mngaskan bahwa playanan an pncaaan anpa pncanuman kprcayaan alam KTP an KK aklah cukup. Playanan an pncaaan hanyalah pngasan nang kwajban ngara unuk mmbrkan playanan kpaa sap warga ngara. Ngara sbaga uy barr juga mmlk kwajban unuk mmbrkan prlnungan an jamnan bag pmnuhan hak pnghaya kprcayaan.

Brpoman paa Puusan Mahkamah Konsus Rpublk Inonsa Nomor 97/PUU-XIV/2016 yang mnyaakan “agama” an “kprcayaan” aalah ua gnus yang brba namun sara, maka Kmnran Dalam Ngr Rpublk Inonsa kmuan mngluarkan Sura Earan Nomor 471.14/10666/Dukcapl nang Pnrban Karu Kluarga (KK) bag Pnghaya Kprcayaan Trhaap Tuhan Yang Maha Esa ranggal 25 Jun 2018 yang mrupakan auran urunan ar Prmnagr Nomor 118 Tahun 2017 nang Blanko Karu Kluarga, Rgsr an Kupan Aka Caaan Spl mmbakan nomnklaur bag pncanuman Kprcayaan ngan Agama. Dalam Sura Earan rsbu prgas bahwa “unuk pnulsan kprcayaan, kolom kprcayaan paa KK akan s ngan Kprcayaan Trhaap Tuhan Yang Maha Esa”. Hal n asarkan paa prmbangan Hakm Puusan MK Nomor97/PUU-XIV/2016 :

“Bahwa agar ujuan unuk mwujukan rb amnsras kpnuukan apa rwuju sra mngnga jumlah pnghaya kprcayaan alam masyaraka Inonsa sanga banyak an bragam, maka pncanuman lmn aa kpnuukan nang agama bag pnghaya kprcayaan hanya ngan mncaakan yang brsangkuan sbaga “pnghaya kprcayaan” anpa mrnc kprcayaan yang anu alam KK maupun KTP-l, bgu juga ngan pnganu agama lan (hlm. 153)”.

Tnak lanju Puusan MK Nomor 97/PUU-XIV/2016 prlu lanas ngan ksaaran bahwa aspk ksmpaan (opporuny) an aspk pross (procss) alam skursus kbbasan bragama an brkyaknan prlu psahkan. Prlakuan sara, yang scara normaf brkan mlalu pncanuman kprcayaan alam KTP an KK aalah kbbasan yang sfanya prosural. Akan ap, ksaraan alam pross blum nu mnjamn ksmpaan yang subsanf bag pnghaya kprcayaan, spr msalnya kbbasan alam ksprs sprual, mngakss pnkan an pkrjaan sra mnapa playanan publk. Aspk yang rakhr aalah bagan yang lbh funamnal alam konks kbbasan bragama.

Trsa :

Dafar Pusaka

Buku

Arf, Bara Nawaw, Dlk Agama an Pnghnaan Tuhan (Blasphmy) Inonsa an Prbanngan Brbaga Ngara, Smarang: Unvrsas Dpongoro, 2007.

Bagr, Zanal Abn, Krukunan an Pnoaan Agama: Alrnaf Pnanganan Masalah, Yogyakara: Cnr for Rlgous an Cross-Culural Sus, Unvrsas Gajah Maa, 2017.

______________________, Pmbaasan Hak unuk Kbbasan Bragama aau Brkyaknan Inonsa, Yogyakara, Cnr for Rlgous an Cross-Culural Sus, Unvrsas Gajah Maa, 2019.

Dja’far, Alamsyah M., ., Buku Sumbr Hak Aas Kbbasan Bragama aau Brkyaknan Inonsa, Jakara: Wah Founaon, 2016.

Maarf, Samsul, Pasang Suru Rkogns Agama Lluhur alam Polk Agama Inonsa, Yogyakara: Cnr for Rlgous an Cross-Culural Sus,Unvrsas Gajah Maa, 2017.

Jurnal

Ruma, “Kbbasan an Pnoaan Agama: Mnmbang Proyk “Jalan Tngah” Mahkamah Konsus RI”, Jurnal Ino-Islamka, Vol. 1 No. 2, 2012/1433.

Thomas Lnkauf, “Th Concp of Rlgon n Early Morn Phlosophy – Thr Exampls: Machavll, Carano an Bruno”, Problmaa: Rvsa Inrnaconal Flosofa, v.5 n.1, 2014.

Apa lanasan hukum kbbasan bragama Inonsa?

Konsus Inonsa, yakn UUD '45 jlas mngaskan akan jamnan kbbasan bragama, alam Pasal 28E aya (1).

Apa yang maksu ngan kbbasan bragama Inonsa?

Kbbasan bragama aalah suau kbbasan yang sanga buuhkan scara mulak bag pmlharaan an prlnungan aas maraba manusa alam masyaraka yang rorgansaskan sbaga sau jns prlnungan palng mnmum yang apa rma.

Apa maksu ar pasal 29 aya 2?

Pasal 29 aya (2) mmanakan ngara mnjamn kmrkaan sap pnuuk unuk mmluk agamanya masng-masng an unuk brbaa mnuru agamanya an kprcayaan u. Makna Kuhanan Yang Maha Esa, lanju Jmly, alam Pasal 29 u rka ngan agama.

Apa makna ar pasal 29 aya 1?

Pasal 29 aya 1 paa Unang-Unang 1945 mnganung makna bahwa ngara Inonsa mngaku scara mulak aanya Tuhan Yang Maha Esa.